Farkl ı Zamanlarda Ekilen Bu ğday Çeş itlerinin Yabanc ı Otlar ı n Kuru Ağı rl ı k, Yoğunluk ve Rastlama S ı kl ı klar ı Üzerine Etkileri

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI 2008, 14 (3) ANKARA ÜNIVERSITESI Z İ RAAT FAKÜLTESI Farkl ı Zamanlarda Ekilen Bu ğday Çeş itlerinin Yabanc ı Otlar ı n Kuru Ağı rl ı k, Yoğunluk ve Rastlama S ı kl ı klar ı Üzerine Etkileri İ rfan ÇORUH Sancar BULUT2 Geli ş Tarihi: Kabul Tarihi: Öz: Amaç, k ış l ık, dondurma ve yazl ı k ekimi yap ı lan farkl ı bu ğday çe şitleri içerisinde bulunan yabanc ı otlar ı n kuru a ğı rl ı klar ı, yo ğ unluklar ı, rastlama s ı kl ı klar ı ve benzerlik oranlar ı n ı tespit etmektir. Bu ara şt ı rma, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tar ı msal Ara şt ı rma ve Yay ı m Merkezi Müdürlü ğ ü'nün deneme alan ı nda, susuz şartlarda ve ürün y ı llar ı nda yürütülmü ştür. Bitki materyali olarak, alternatif karakterli 11 ekmeklik bu ğday çe şidinin k ış l ı k, dondurma ve yazl ık olarak ekimi yap ı lan parsellerindeki yabanc ı otlar kullan ı lm ışt ı r. Ara şt ı rma, Şans Bloklar ı nda Bölünmü ş Parseller Düzenlemesine göre 3 tekrarlamal ı olarak yürütülmü ştür. Ara şt ı rmada, üç ekim zaman ı (k ış l ı k, dondurma ve. yazl ı k) ve 11 ekmeklik bu ğday çe ş idi kullan ı lm ış, ekim zamanlar ı ana parsellere, çeşitler ise alt parsellere şansa bağ l ı olarak da ğıt ı lmi şt ı r. Her blok 20 cm geni ş li ğinde 6 s ı radan olu şan (1.2 m) ve uzunlu ğ u 6 m olan 33 parselden oluşmu ştur. Deneme alan ı nda 19 familyaya 43 cinse ait 48 farkl ı yabanc ı ot türü saptanm ışt ı r. Bu yabanc ı otlar ı n m z'deki yo ğ unluklar ı n ı n 1 ile 181 aras ı nda de ğ i şti ğ i ve ortalama yo ğ unlu ğ un oldu ğ u belirlenmi ştir. Yabanc ı ot kuru a ğı rl ığı yönünden bu ğday çe şitleri aras ı ndaki farklar istatistiki olarak önemli bulunmu ştur (P<0.001). K ış l ı k buğday uygulama alan ı nda yoğ unluk en fazla s ı ras ıyla Cirsium arvense (L.) Scop. (köygöçüren) (2.64 adet/m 2), Convolvulus arvensis L. (tarla sarma şığı ) (1.79 adet/m2) ve Geranium tuberosum L. (çakmuz) (0.58 adet/m 2); dondurmada C. arvensis (2.36 adet/m 2), Lactuca serriola L. (ac ı marul) (1.76 adet/m 2) ve C. arvense (1.36 adet/m 2); yazl ı k da Amaranthus retroflexus L. (horoz ibi ğ i) (5.48 adet/m 2 ), Sideritis montana L. (ball ı ot) (2.12 adet/m 2) ve C. arvense (2.06 adet/m 2) tespit edilmi ştir. Rastlama s ı kl ığı nda k ış l ı k bu ğday en fazla s ı ras ı yla C. arvense (%78.79), Adonis aestivalis L. (ku ş lalesi) (%63.64) ve C. arvensis (%39.39); dondurmada L. serriola (%66.67), C. arvensis (%60.61) ve C. arvense (%45.45); yazl ı k da L. serriola (%63.64), C. arvensis (%57.58) ve S. montana (%51.52) olmuştur. Benzerlik oranlar ı nda da farkl ı l ıklar tespit edilmi ştir. Sonuç olarak, k ış l ı k ve dondurma ekimde Aksel- 2000, yazl ı k ekimde ise 4 çe şit aras ı ndan Uzunyayla çe ş idi yabanc ı ot rekabetine kar şı daha fazla dayan ı kl ı olduklar ı bulunmu ştur. Anahtar Kelimeler: Kış l ı k, dondurma ve yazl ı k bu ğday, yabanc ı ot yo ğ unluğ u, rastlama s ı kl ığı Dry Weight, Density and Frequency of Weeds in Wheat Varieties Sowing in Different Time Abstract: The aim of this study was carried out in order to determine effect on the species, dry weight, density, frequency and similarity ratio of weeds in winter, freeze and summer wheat varieties. This research was conducted in Agricultural Research and Extension Center of Agricultural Faculty of Atatürk University, in dryland conditions in and cropping seasons. Weeds were eveluated as sources of plant material and collected from plots where facultative eleyen bread wheat cultivars sown as winter, freezing and spring. The experimental design was a randomized block in a split-plot configuration with three replications. In this study, three different sowing times (winter sowing, freezing sowing and spring sowing) and eleyen bread wheat cultivars were used, with sowing times as main plots and wheat cultivars randomized as subplots. Each block consisted of six rows spaced 20 cm apart (1.2 m) and row length of 6.0 m with 33 plots. In the experiment area 48 different weeds covered 43 species in 19 families were determined. Density of the weed changed between 1 and 181 plant/m 2 and average density of the weed was determined as plant/m 2. According to ANOVA, different between wheat varieties in terms of effect dry weight of weed was statistically important (P<0.001). The most values on density of the weed were found out Cirsium arvense (L.) Scop. (canada thistle) (2.64 plant/m 2), Convolvulus arvensis L. (field bindweed) (1.79 plant/m 2) and Geranium tuberosum L. (tuberous geranium) (0.58 plant/m 2) in winter wheat; C. arvensis (2.36 plant/m 2), Lactuca serriola L. (oil lettuce) (1.76 plant/m 2) and C. arvense (1.36 plant/m 2) in freeze wheat; Amaranthus retroflexus L. (redroot pigweed) (5.48 plant/m 2), Sideritis montana L. (field iron wort) (2.12 plant/m 2) and C. arvense (2.06 plant/m 2), in summer wheat; respectively. The most values on frequency of the weed were found out C. arvense (78.79%), Adonis aestivalis L. (rose a ruby) (63.64%) and C. arvensis (39.39%) in winter wheat; L. serriola (66.67%), C. arvensis (60.61%) and C. arvense (45.45%) in freeze wheat; L. serriola (63.64%), C. arvensis (57.58%) and S. montana (51.52%) in summer wheat; respectively. Also, in similarity ratio diversities were determined. As a result, Aksel-2000 in winter and freeze wheat, and Uzunyayla in summer wheat were found out stronger than others varieties opposite to weed competition. Key Words: Winter, freeze and summer wheat, weed density, frequency Atatürk Univ. Ziraat Fak. Bitki Koruma Bölümü - Erzurum 2Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bölümü - Erzurum

2 ÇORUH, İ. ve S. BULUT, "Farkl ı zamanlarda ekilen bu ğ day çeşitlerinin yabanc ı otlar ı n kuru a ğı rl ı k, yo ğ unluk ve 277 rastlama s ı kl ı klar ı üzerine etkileri" Giri ş Bu ğday dünya'da milyon ha ekim alan ı, milyon ton üretimi ile ilk s ı rada yer almaktad ı r (Anonim 2004a). Ülkemizde ise 13.9 milyon ha olan tah ı l ekim alan ı n ın 9.3 milyon hektar ında bu ğday ekilmekte ve buradan 21 milyon ton ürün kald ı r ı lmaktad ı r (Anonim 2004b). Buna ra ğmen ülkemizde bu ğday ı n ortalama verimi (225.8 kg/da), dünya ortalamas ı n ın (291.4 kg/da) alt ı ndad ı r. Erzurum'da ise ha tarla alan ı n ı n ha' ı, bu ğdaya ayr ı lm ış olup, bu ğday ı n verimi çok dü şük (131 kg/da) seviyededir (Anonim 2004b). Verimin art ı r ı labilmesi için farkl ı ancak birbirinden ayr ı lmaz baz ı önemli kavramlar vard ı r. Verimdeki art ışlar ya verim için genetik potansiyelin art ı r ı lmas ı ya da verimi s ı n ı rlayan olumsuz faktörlerin azalt ı lmas ıyla sağ lanabilir. Nitekim son 30 y ı lda verimde sa ğ lanm ış olan %100'lük bir art ışı n, %60'n ın yüksek verim potansiyeline sahip yeni ı slah çe şitlerinin, %40'n ı n ise kültürel uygulamalardaki geli şmelerin bir yans ı mas ı oldu ğ u kabul edilmektedir (Roth ve ark. 1984). Bu ğday yeti ştirilen alanlarda yabanc ı ot kontrolü de bu kültürel uygulamalardan biridir. Üretim art ışlar ı n ı n sağ lanmas ında, ekolojiye uyumlu ve verimli çe ş it kullan ı m ı çok önemlidir. Çiftçilerin tercihlerine cevap verebilecek beyaz taneli, ekmeklik kalitesi ve verim potansiyeli yüksek, so ğ u ğa ve kura ğa dayan ı kl ı, yabanc ı ot rekabeti yüksek ve özellikle de alternatif karakterli yeni çe şitler bölgeye kazand ı r ı lmal ı d ı r. Cramer (1967), yabanc ı otlar ı n tüm tar ı msal üretimde V09.7'lik bir azalmaya neden oldu ğ unu bildirmi ştir. Parker ve Fryer (1975), yapm ış olduklar ı değerlendirmede zarar ı n tüm dünyada %14.6 oldu ğunu saptam ış lard ı r. Ülkemizde yabanc ı ot türü ve yoğ unlu ğ una ba ğ l ı olarak bu ğdaydaki verim kayb ı n ı n %10-50 aras ı nda değ i şti ği ve ortalama kayb ı n %27 (Bolton ve Hepworth 1972), Do ğ u Anadolu Bölgesi'nde ise %22.5 (Güncan 1972) oldu ğ u belirtilmektedir. Ancak düzenli ve etkin yabanc ı ot kontrolü ile bu verim kay ı plar ı n ı n önüne geçilebilir. Yabanc ı otlarla etkin bir mücadele yapmak için yeti ştirilen bitkiye ar ız olan yabanc ı otlar ın yoğ unluklar ı n ın, hangi türe ait olduklar ı n ı n ve hangi türlerin ne kadar yo ğunlukta oldu ğunun bilinmesi gerekir. Bu sayede bu ğday yeti ştirilen alanlarda hangi yabanc ı otlar ı n ne s ı kl ı kta olabilece ği ve bunlar için en etkili mücadele yönteminin doğ ru seçimi sa ğlanm ış olur. Yörenin yayg ı n çeşidi konumunda olan K ı rik üzerinde yürütülen bir ara şt ırmada, 3 farkl ı ekim zaman ı (k ış l ı k, dondurma, yazl ık) ve 7 farkl ı ekim s ı kl ığı n ı n (325, 375, 425, 475, 525, 575 ve 625 tohum/m 2) bitki geli şmesi ve verim üzerine etkileri incelenmi ştir. Ara şt ı rma sonucunda, alternatif karakterli K ı rik bu ğday çe şidinin Erzurum kuru tar ı m ko şullar ı nda k ış l ı k olarak (eylül ay ı n ı n ilk haftas ı) ekilmesi, ekim i şleminin çeş itli nedenlere bağ l ı olarak k ış l ı k yap ı lamamas ı durumunda ise ikinci tercih dondurma ekim olmas ı gerekti ğ i belirtilmi ştir (Oztürk ve ark. 2006). Buna benzer çal ışmada yabanc ı ot yo ğunluklar ı üzerinde de durulmu ş ve metrekarede en az yabanc ı ot kuru a ğı rl ığı k ış l ı k ekimde, daha sonra dondurma ve yazl ı k ekimlerde belirlenmi ştir (Zengin ve ark. 1998). Buğday ile ilgili yap ılan çal ışmada, Aşkale'de Polygonum aviculare L. (çoban de ğneğ i), Horasan'da ise Crambe orientalis L. (deniz lahanas ı)'in en fazla tohuma sahip oldu ğ u ve bütün toprak derinliklerinde (0-5, 5-10, ve cm) tohum ıt bulunan ve en yüksek bitki olu şturma yüzdesine sahip yabanc ı otlar ı n A şkale'de Euphorbia eriophora Boiss. (sütle ğen) (%9.67) ve Horasan'da Turgenia latifolla (L.) Hoffm. (p ıtrak) (%5.28)'n ın oldu ğu tespit edilmi ştir. Ayn ı çal ışmada vejetasyondaki türler ile toprakta tohumu bulunan yabanc ı ot türleri aras ı ndaki benzerlik oran ı A şkale'de %88.89, Horasan'da ise %89.80 oldu ğ u belirlenmi ştir (Çoruh ve Zengin 2001). Nitekim Erzurum ve ilçelerinde k ış l ı k bu ğday ürünü içerisine tohumlar ı kar ışan 99 adet yabanc ı otun tür ve cins tan ı mlar ı yap ı lm ış, k ış l ı k bu ğday ürününe ortalama say ı sal olarak %7.73, a ğı rl ı k olarak %2.45 oran ı nda yabanc ı ot tohumunun kar ışt ığı tespit edilmi ştir (Zengin 1996a). Yine, yazl ı k bu ğday ürünü içerisine tohumlar ı kar ışan 95 adet yabanc ı otun tür ve cins tan ı mlar ı yap ı lm ış yazl ı k bu ğday ürününe ortalama say ı sal olarak %7.21, a ğı rl ı k olarak %2.04 oran ı nda yabanc ı ot tohumunun kar ışt ığı tespit edilmi ştir (Zengin 1996b). Bu ara şt ı rma ile yörede yüksek verimli olduklar ı Çağ lar ve ark. (2006) taraf ı ndan belirlenen alternatif karakterli 11 bu ğday çeşidinin k ış l ı k, dondurma ve yazl ı k ekimlerdeki metrekaredeki yabanc ı ot kuru a ğı rl ığı, yoğ unluklar ı, rastlanma s ı kl ı klar ı ve benzerlik indeksleri üzerinde durularak farkl ı ekim zamanlar ı nda yeti ştirilen bu ğday çe şitlerinin yabanc ı ot rekabet durumlar ı belirlenmeye çal ışı lm ışt ı r. Materyal ve Yöntem Bu ara şt ı rma, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tar ı msal Ara şt ı rma ve Yay ı m Merkezi Müdürlü ğü'nün 4 nolu kuyu deneme alan ı nda, susuz şartlarda ve örnekleme her biri 7.2 m 2'lik olan şans bloklar ı nda bölünmü ş parseller düzenlemesine göre 3 tekrarlamal ı kurulan 33 parselde 2 y ı l süreyle yürütülmü ştür. Ana parsellerde ekim zamanlar ı, alt parsellerde çe şitler olacak şekilde da ğı t ı m yap ı lm ışt ı r. Ara şt ı rmada bitki materyali olarak, 11 ekmeklik bu ğday çeşidi (Aksel- 2000, Bayraktar-2000, Bolal-2973, Da ğdaş-94, Demir- 2000, K ı rik, K ı rkp ı nar-79, M ızrak, Türkmen, Uzunyayla ve Yakar-99) kullan ı larak k ış l ı k, dondurma ve yazl ı k olarak ekimi yap ı lan parsellerdeki yabanc ı otlar kullan ı lm ışt ı r.

3 278 TARIM BILIMLERI DERG İ S İ 2008, Cilt 14, Say ı 3 Çizelge 1. Erzurum ilinin ara şt ı rman ı n yürütüldü ğ ü ürün y ı ll ı ile uzun y ı llar ortalamas ı na ait baz ı iklim verileri* Toplam Ya ğış (mm) Ortalama S ı cakl ı k ( C) Eylül Ekim Kas ı m Aral ı k Ocak Şubat Mart Nisan May ı s Haziran Temmuz Ağ ustos Top./Ort "Erzurum Meteoroloji Bölge Müdürlü ğ ünün y ı ll ı k iklim rasatlar ı ndan al ı nm ışt ı r. Ara şt ı rman ı n yürütüldü ğü y ı llarda toplam yağış yönünden ürün y ı l ı, ürün y ı l ı ve uzun y ıllar ortalamas ına göre daha yüksek olurken, ortalama s ıcakl ıklar yönünden de y ı l ı bu ğday yeti ştiricili ği için nispeten daha elveri şli olmuştur (Çizelge 1). Topraklar ı n 0-20 cm derinli ğinden al ı nan örneklerin analiz sonuçlar ına göre, deneme yeri topraklar ı n ı n her iki y ı lda da killi-t ı nl ı, nötr reaksiyonlu, potasyum yönünden çok zengin, organik madde oran ı ve fosfor miktar ı n ı n az oldu ğ u belirlenmi ştir (Topba ş 1987). Bu ğday ı n ekimi, ilk y ı l k ış l ı k ekim 2 Eylül 2005, dondurma ekim 17 Ekim 2005 ve yazl ı k ekim 19 Nisan 2006; ikinci y ıl ise k ış l ı k ekim 30 Ağustos 2006, dondurma ekim 17 Ekim 2006 ve yazl ı k ekim 26 Nisan 2007 tarihinde nadas tarla üzerine yap ı lm ışt ır. K ış l ı k ekimlerde (Bulut, 2005)'un önerdi ği gibi rrızye 525, dondurma ve yazl ık ekimlerde ise m 2 ye 575 canl ı tohum düşecek şekilde ekim dozu ayarlanm ışt ı r. Bütün parsellere dekara 6 kg N ve 5 kg P205 verilmi ştir (Köycü 1974, Akkaya 1993). Fosforun tamam ı ile azotun yar ı s ı ekimle birlikte, azotun di ğer yar ı s ı ise sapa kalkma döneminde s ı ra aralar ı na elle serpme şeklinde uygulanm ışt ır. Yabanc ı otla ilgili i şlemler ilkbaharda, bitkilerin sapa kalkma dönemine ula şt ı klar ı (ilk y ı l k ış l ı k ekimde 19 May ıs 2006, dondurma ekimde 5 Haziran 2006 ve yazl ı k ekimde ise 18 Haziran 2006; ikinci y ı l k ış l ı k ekimde 16 May ıs 2006, dondurma ekimde 6 Haziran 2006 ve yazl ık ekimde ise 20 Haziran 2006) tarihlerinde yap ı lm ışt ı r. Yabanc ı otlar ı n kuru a ğı rl ı klar ı ve yo ğunluklar ı belirlenirken parsellerin kö şegenler do ğrultusunda 1 m içeriden ba şlanarak, öbür uca 1 m kalana kadar 1 m2'lik çerçeve at ı lm ışt ır. Çerçeve, şansa ba ğ l ı olarak her bir parsele 1 kez at ı larak, içerisine dü şen yabanc ı otlar ın cins veya türleri say ı lm ışt ı r. Daha sonra her iki y ıl say ı m ın ortalamas ı al ınarak m 2'deki yabanc ı ot yoğunluğu bulunmu ştur. Burada yaln ızca 2007 y ı l ı nda dondurma ekimdeki k ış zarar ı ndan dolay ı sadece k ış l ı k ve yazl ık ekimler değerlendirilmi ştir. Ara şt ı rma s ıras ında, tan ı mlanamayan yabanc ı otlar herbaryuma al ı narak numaralanm ış ve Davis ( ) ve Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü Herbaryumlar ı'ndan yararlan ılarak te şhis edilmiştir. Bitkilerin Türkçe adlar ı Baytop 1994; Ulu ğ ve ark. (1993)'dan al ı nm ışt ı r. Yabanc ı otlara ait kuru a ğı rl ı k, rastlama s ı kl ığı ve benzerlik indeksleri a şa ğıda belirtildi ği gibi elde edilmi ştir. Yabanc ı ot kuru a ğı rl ığı (g/m 2): Şansa ba ğ l ı olarak parsellere at ı lan çerçeveler içerisindeki yabanc ı otlar ın toprak üstü aksamlar ı toprak yüzeyine yak ı n bir yerden elle yolunarak serada 1 hafta kurutulup tart ı lm ışt ı r. Bulunan de ğerlerden yararlan ı larak yabanc ı otlar ı n g/m 2 olarak kuru a ğı rl ı klar ı belirlenmi ştir. Rastlama s ı kl ığı (adet/m 2): Araşt ı rma alanlar ındaki yabanc ı ot türlerinin da ğı l ışlar ı n ı n homojen veya heterojenli ğ i hakk ı nda bilgi edinmek için rastlama s ı kl ı klar ı saptanm ışt ır. Bunun için, a şağı daki formül kullan ı lm ışt ı r (Uygur 1985). Rastlama S ı kl ığı % = N / M x 100 N: Bir türün rastland ığı çerçeve say ıs ı M: At ılan toplam çerçeve say ı s ı Benzerlik indeksi (%): Farkl ı uygulama yöntemlerinin yap ı ld ığı bu ğday bitkisindeki yabanc ı ot türlerinin benzerli ğini ortaya koymak amac ı ile elde edilen değerlerin %100'e yakla şmas ı, karşı la şt ı r ı lan alanlar ın benzer bitki toplulu ğuna ait olduklar ı n ı, bu değer küçüldükçe kar şı la şt ı r ılan alanlar ın farkl ı bitki topluluklar ına sahip olduklar ı n ı göstermektedir. Benzerlik indeksi a şa ğıdaki formülle hesaplanm ışt ı r (Hoffman ve Stanley 1978; Okatan 1987'den değ i ştirerek). Benzerlik İ ndeksi (B İ) =(2 x C / A + B) x 100 C: Her iki farkl ı uygulama yöntemindeki ortak yabanc ı ot türlerinin say ı s ı

4 ÇORUH, İ. ve S. BULUT, "Farkl ı zamanlarda ekilen bu ğday çe şitlerinin yabanc ı otlar ı n kuru a ğı rl ı k, yoğ unluk ve 279 rastlama s ı kt ı klar ı üzerine etkileri" A: A uygulama yöntemindeki yabanc ı ot türlerin say ı s ı B: B uygulama yöntemindeki yabanc ı ot türlerin say ı s ı istatistiksel analiz: Parsellerdeki yabanc ı ot kuru ağı rl ı klar ı MSTAT-C bilgisayar program ı yard ı m ıyla varyans analizine tabi tutulmu ş ve ortalamalar aras ı ndaki farkl ı l ı klar Duncan çoklu kar şı laşt ı rma testi ile kontrol edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ında k ış zarar ından dolay ı dondurma ekimde bu ğday çeşitlerinden sonuç elde edilemedi ği ve yazl ı k ekimlerde 7 buğday çe şidi tohum olu şturamad ığı için değerlendirmeye tabi tutulamam ış lard ır. Bu yüzden ekim zamanlar ı aras ındaki veriler birlikte analiz edilememi şlerdir. Her ekim zaman ı için çe şitler aras ı ndaki fakl ı l ıklar tam şansa bağ l ı deneme plan ı na göre test edilmi ştir. Bulgular ve Tart ışma Yabanc ı ot kuru a ğı rl ığı yönünden bu ğday çe şitleri aras ı ndaki farklar istatistiki olarak önemli olmu ştur (Çizelge 2). Çe şitlerin iki y ı ll ı k ortalamalar ı na göre en yüksek yabanc ı ot kuru a ğı rl ığı k ış l ı k ekimde Dağdaş-94 çe şidinden (67.8 g/m 2) tespit edilirken en dü şük kuru ağı rl ı k ise Aksel-2000 (37.2 g/m 2) çeşidinden elde edilmi ştir. Dondurma ekimde büyüme döneminde (denemenin ikinci y ı l ı nda k ış zarar ı ndan dolay ı hiçbir çe şitten sonuç al ınannam ışt ı r) en yüksek yabanc ı ot kuru a ğı rl ığı Dağdaş-94 çeşidinden (79.0 g/m 2), en dü şük yabanc ı ot kuru a ğı rl ığı ise Aksel-2000 (45.7 g/m 2) çeşidinden elde edilmi ştir. Yazl ı k ekimde ise en yüksek yabanc ı ot kuru a ğı rl ığı (alternatif karakterli 11 çe şit ekilmi ş fakat bunlardan 7 tanesi sapa kalmad ığı ndan değerlendirme d ışı tutulmu ştur) değerlendirmeye al ı nanlar içerisinde Demir-2000 (77.2 g/m 2) çe şidinden, en dü şük yabanc ı ot kuru a ğı rl ığı ise Uzunyayla (56.3 g/m 2) çe şidinden elde edilmi ştir. Ekim zaman ı na bağ l ı olarak yabanc ı ot kuru a ğı rl ı klar ı aras ında farkl ı l ı klar ı n oldu ğu görülmekte, ancak dondurma ekimin ikinci y ı l ı ndaki k ış zarar ı ve yazl ı k ekimde baz ı buğday çeşitlerinin tohum bağlayamamalar ı sebebiyle çe şitler birlikte analiz edilememi ştir. Bu yüzden bu farkl ı l ı k istatistik olarak aç ı kl ıkla ortaya konamam ışt ır. Ancak ekim zamanlar ı n ı n yabanc ı ot yoğ unlu ğu üzerine buğdayda yap ı lan başka çal ışmada en az yabanc ı ot kuru a ğı rl ığı n ı n k ış l ı k ekimlerden Kas ı m ay ı nda elde edildi ğ i İ brahim ve ark. (1986) taraf ı ndan bildirilmektedir. Çizelge 2. Farkl ı zamanlarda ekilen bu ğday çe şitlerinin parsellerindeki yabanc ı ot kuru a ğı rl ıklar ı (g/m2) 1 Y ı llar Ortalama Çeşitler K ış l ı k Ekim Dondurma Ekim Yazl ı k Ekim 55.5 a 49.7 b Aksel g 45.7 f Bayraktar b 72.5 b Bolat d 61.5 e Dağdaş a 79.0 a a 60.4 b Demir c 60.5 e 77.2 a K ı rik 48.6 e 66.5 c 66.2 b K ı rkp ı nar b 70.5 b 62.2 c M ızrak 51.1 d 61.2 e Türkmen 52.2 d 64.0 d Uzunyayla 49.6 e 71.5 b 56.3 d Yakar f 70.5 b Varyasyon Kaynaklar ı F Değerleri Y ı l (Y) *** " Çeşit (Ç) *** *** *** Yx Ç CV (%) 'Ayn ı harf ile i şaretli ortalamalar aras ı ndaki farklar önemsizdir *** ile i şaretli F değerleri ihtimal düzeyinde önemlidir. 65.5

5 280 TARIM B İ L İ MLER İ DERGISI 2008, Cilt 14, Say ı 3 Y ı llar ın birlikte analiz edildi ği k ış l ık ve yazl ı k ekimde ilk y ı l yabanc ı ot kuru a ğı rl ı klar ı yönünden daha yüksek sonuçlar elde edilmi ştir. Bu durum ara şt ı rman ı n ilk y ı l ı nda iklim verilerinin bitkilerin geli şmesi için daha uygun oldu ğ undan kaynaklanm ış olabilir. Deneme alan ı nda 19 familyaya ait 43 cinse giren 48 farkl ı yabanc ı ot türü saptanm ışt ı r. Bu yabanc ı otlar ın m'deki yo ğunluklar ı n ın 1 ile 181 aras ı nda değ i şmi ş ve ortalama yo ğ unlu ğun oldu ğ u belirlenmi ştir. Çal ışma alan ı n ı olu şturan k ış l ı k, dondurma ve yazl ı k bu ğday parsellerinde tespit edilen yabanc ı otlar ı n yoğ unluklar ı ve rastlama s ı kl ı klar ı Çizelge 3'de verilmi ştir. K ış l ı k buğday parsellerinde 16 familyaya ait 31 cinse giren 32 farkl ı yabanc ı ot türü tespit edilirken, dondurma ekimde 12 familya, 25 cins, 25 tür, yazl ı k bu ğdayda ise 18 familya 38 cins 45 yabanc ı ot türü belirlenmi ştir. K ış l ı k buğday deneme alan ı nda m2'de 9.10 adet yabanc ı ot bulunurken, dondurmada ve yazl ı k buğdayda olarak saptanm ışt ı r. K ış l ık olarak ekilen bu ğday parsellerinde yoğunluk en fazla s ı ras ıyla Cirsium arvense (L.) Scop. (köygöçüren) (2.64 adet/m 2), Convolvulus arvensis L. (tarla sarma şığı) (1.79 adet/m 2) ve Geranium tuberosum L. (çakmuz) (0.58 adet/m z); dondurmada C. arvensis (2.36 adet/nn`), Lactuca serriola L. (ac ı marul) (1.76 adet/m 2) ve C. arvense (1.36 adet/m 2); yazl ı k da Amaranthus retroflexus L. (horoz ibi ğ i) (5.48 adet/m 2), Sideritis montana L. (ball ı ot) (2.12 adet/m 2) ve C. arvense (2.06 adet/m`) tür tespit edilmi ştir. Buna benzer bir çal ışmada Güncan (1980), Erzurum yöresinde, bu ğday ekim alanlar ında 92 yabanc ı ot türünün bulundu ğunu ve m 2'ye 75 adet yabanc ı otun dü ştü ğ ünü belirlemi ştir. Bu ara şt ı rma sonucunda, en yayg ı n yabanc ı ot türü olarak C. arvensis (8.4 bitki/m 2) Galium tricornutum Dandy. (boynuzlu yo ğ urt otu) (7.1 bitki/m 2), Chenopodium album L. (sirken) (5.1 bitki/m 2), C. arvense (4.6 bitki/m 2), Avena fatua L. (yabani yulaf) (4.4 bitki/m 2) ve Sinapis arvensis L. (hardal otu) (4.1 bitki/m 2) bulunmu ştur. K ış l ık buğdayda en fazla s ı ras ıyla C. arvense (%78.79), Adonis aestivalis L. (ku ş lalesi) (%63.64) ve C. arvensis (%39.39); dondurma ekimde L. serriola (%66.67), C. arvensis (%60.61) ve C. arvense (%45.45); yazl ı k ekimde ise L. serriola (%63.64), C. arvensis (%57.58) ve S. montana (%51.52) türlerine rastlanm ışt ı r. Benzer bir çal ışmada (Çoruh ve Boyda ş 2007) bu ğday tar ı m ı nda de ğ i şik toprak i şleme aletleri ve çal ışma h ızlar ı n ı n yabanc ı otlar ı n yayg ı nl ığı üzerine etkinli ği ara şt ı r ı lm ışt ı r. Denemede Secale cereale L. (çavdar)'nin rastlanma s ı kl ığı %100 olarak tespit edilirken, bunu azalan s ı ras ı ile Polygonum bellardii All. (süpürge) (%87.5), Bromus tectorum L. (k ı r bromu) (%61.8), Rochelia disperma (L. fili.) C. Koch (iki tohumlu ta şkesen) (%59.0) ve C. arvensis (%54.2) izlemi ştir. Benzerlik oranlar ında ise farkl ı l ık tespit etmi şlerdir. Ülkemizde yap ılan bir çal ışmada denenen alt ı farkl ı bu ğday çe şitleri aras ından Haymana-79 ve Kunduru-79'un Bifora radians Bieb. (kokarotu)' ı diğer çe şitlere nazaran daha fazla bask ı alt ı na ald ığı belirlenmi ştir (Ta ştan 1998). Yine, Gail ve ark. (2004) A.B.D Nebraska eyaletinde yapt ı klar ı çal ışmada 13 k ış l ık bu ğday çe şitleri aras ı ndan Turkey çe şidi gibi Arapahoe, Jules, Pronghorn ve Vista çe şitlerinin y ı ll ı k yazl ı k yabanc ı otlar ı bask ı alt ında tuttuklar ı n ı belirlemi şlerdir. Van ve yöresinde yap ı lan bir çal ışma ile farkl ı ekim zamanlar ı n ı n, tir ekim yönteminin, de ğ i şik bu ğday çeşitlerinin ve farkl ı bitki s ı kl ığı n ı n yabanc ı ot yoğ unlu ğu üzerine etkisi incelenmi ştir. Tir ekim yöntemi uygulanan parsellerde ise normal mibzerle ekim yap ı lan parsellere oranla yabanc ı ot yo ğunluğ u daha az bulunmu ş ve denemede kullan ı lan bu ğday çeşitlerinden yabanc ı otlara en etkin rekabet gücüne sahip çe şitler s ı ras ı yla 305 Yayla, 220/39 Köse ve Tir buğday ı n' tespit etmi şlerdir (Y ı lmaz ve Güncan 1991). Çeşitlerin ortalamas ı olarak ekim zamanlar ı na göre bu ğday parsellerinin yabanc ı ot yo ğ unluklar ı aras ı ndaki benzerlikler k ış l ı k ve dondurma ekimler aras ı nda %70.18, k ış l ı k ve yazl ı k ekimler aras ı nda %75.32 ve dondurma ekim ile yazl ı k ekim aras ı nda %65.71 olarak hesaplanm ışt ı r. Buna benzer yap ı lan bir çal ışmada, Erzurum yöresinde k ı raç ortamlarda baz ı ekim nöbetlerindeki benzerlik oranlar ı na bak ı ld ığı nda en dü şük benzerlik oran ı %46.5 ile nadas-bu ğday+np ve fi ğ-bu ğday ekim nöbeti sisteminde, en yüksek benzerlik ise %70.3 ile nadas+çiftlik gübresi-bu ğday ve fi ğ-nadas-bu ğday uygulamas ı nda belirlemi şlerdir (Zengin ve ark. 1998). Sonuç olarak, k ış l ı k, dondurma ve yazl ı k olarak ekilen bu ğday çeşitleri aras ı ndaki farklar yabanc ı ot kuru a ğı rl ığı yönünden istatistiki olarak önemli (P<0.001) bulunmu ştur (Çizelge 2). Buna göre k ış l ı k ve dondurma ekimde Aksel-2000, yazl ı k ekimde ise dört çe şit aras ı ndan Uzunyayla çe şidi yabanc ı ot rekabetine karşı daha fazla dayan ı kl ı, di ğer çe şitlerin ise yabanc ı otlara kar şı daha duyarl ı olduklar ı söylenebilir. Bunun yan ı nda yabanc ı ot yo ğ unlu ğ u olarak ortalama k ış l ı k buğday 9.10 adet/m 2, dondurma adet/m 2 ve yazl ı k da adet/m 2 türlerin olu ştu ğ u ayn ı zamanda benzerlik oranlar ı nda ise farkl ı l ı klar tespit edilmi ştir.

6 ÇORUH, İ. ve S. BULUT, "Farkl ı zamanlarda ekilen bu ğday çe ş itlerinin yabanc ı otlar ı n kuru a ğı rl ı k, yoğ unluk ve 281 rastlama s ı kl ı klar ı üzerine etkileri" Çizelge 3. Farkl ı zamanlarda ekilen bu ğ day çeşitlerinin parsellerinde saptanan yabanc ı otlar, yo ğ unluklar ı ve rastlama s ı kl ı klar ı Yabanc ı Ot Türleri ve Familyalar ı K ış l ı k Yoğunluk Rastlama (adet/m2) S ı kl ığı (%) Dondurma Yoğ unluk Rastlama (adet/m2) S ı kl ığı (%) Yoğ unluk (adet/m 2) Yazl ı k Rastlama S ı kl ığı (%) POACEAE Aegilops sp. (Sakalotu) Agropyron cristatum (L.) Gaertn. (Otlak ayr ığ I) Ayana fatua L. (Yabani yulaf) Bromus japonicus Thunb. (Japon bromu) Bromus tectorum L. (K ı r bromu) Secale cereale L. (Çavdar) AMARANTHACEAE Amaranthus retroflexus L. (Horoz ibi ğ i) APIACEAE Turgenia latifolta (L.) Hoffm. (P ıtrak) ASTERACEAE Centaurea depressa Bieb. (Ac ı m ı k) Centaurea solstitialis L. (Zerdali dikeni) Cirsium arvense (L.) Scop. (Köygöçüren) Lactuca serriola L. (Ac ı marul) Tragopogon buphthalmoides (DC) Boiss. (Öküz gözümsü teke sakal ı ) Tragopogon dubius Scop. (Büyük teke sakal ı ) BORAGINACEAE Anchusa arvensis (L.) Bieb. (Çay ı r s ığı r dili) Anchusa azurea Miller. (Güriz) Lithospermum arvense L. (Ta şkesen) Neatostema apulum (L.) Johns. (Yalanc ı ta şkesen) Rochelia disperma (L. NI.) C. Koch ( İ ki tohumlu ta şkesen) BRASSICACEAE Alyssum desertorum Stapf. (K ı r kuduzotu) Boreava orientalis Jaub and Spach. (Sar ı ot) Conringia orientalis (L.) Andrz. (Yabani tütün) Crambe orientalis L. (Deniz lahanas ı ) Descurainia sophia (L.) Webb. ex Prant (Uzun süpürge otu) Sinapis arvensis L. (Hardal otu) Sisymbrium altissimum L. (Uzun meyveli bülbül otu) CARYOPHYLLACEAE Cerastium anomalum Wald. Et Kit. (Garip boynuz otu)

7 282 TARIM BILIMLERI DERGISI 2008, Cilt 14, Say ı 3 Çizelge 3.(Devam ı) Farkl ı zamanlarda ekilen bu ğday çe şitlerinin parsellerinde saptanan yabanc ı otlar, yo ğ unluklar ı ve rastlama s ı kl ı klar ı Yabanc ı Ot Türleri ve Familyalar ı K ış l ı k Yoğ unluk (adet/m2) Rastlama S ı kl ığı (%) Dondurma Yoğunluk Rastlama (adet/m2) S ı kl ığı (%) Yoğunluk (adet/m2) Yazl ı k Rastlama S ı kl ığı (%) Vaccaria pyramidata Medik (Inekotu) CHENOPODIACEAE Chenopodium album L. (Sirken) CONVOLVULACEAE Convolvulus arvensis L. (Tarla sarma şığı ) DIPSACACEAE Cephalaria sparsipilosa Matthews.(Gevrek) EUPHORBIACEAE Euphorbia virgata Waldst et Kit. (Çubuksu sütle ğ en) GERANIACEAE Geranium tuberosum L. (Çakmuz) ILLECEBRACEAE Scleranthus annuus L. (Y ı ll ı k yumakl ı ot) LAMIACEAE Lallemantia canescens (L.) Fisch. and Mey (Grimsi beyaz lallemant) Lamium amplexicaule L. (Ball ı baba) Salvia staminea Montbret et Aucher ex Bentham (Rozetli adaçay ı) Sidentis montana L. (Ball ıot) LEGUMINOSAE Medicago sativa L. (Yonca) 0.18 OROBANCHACEAE Orobanche aegyptiaca Pers. (M ısı rl ı canavar otu) PAPAVERACEAE Fumaria officinalis L. (Şahtere) Hypecoum pendulum L. (Sark ı k meyveli yavru a ğz ı ) Papaver dubium L. (Uzun baş l ı gelincik) POLYGONACEAE Polygonum bellardii All. (Süpürge) Polygonum convolvulus L. (Sarma şık çoban de ğ neğ i) RANUNCULACEAE Adonis aestivalis L. (Kuş lalesi) Consolida orientalis (Gay) Schröd. (Mor çiçek) Ranunculus arvensis L. (Tarla dü ğün çiçe ğ i ) 0.15 Genel Ortalama

8 ÇORUH, I. ve S. BULUT, "Farkl ı zamanlarda ekilen bu ğday çeşitlerinin yabanc ı otlar ı n kuru a ğı rl ı k, yo ğ unluk ve 283 rastlama s ı kl ıklar ı üzerine etkileri" Kaynaklar Akkaya, A Fosforlu gübre miktar ve uygulama yöntemlerinin k ış l ı k buğdayda verim ve baz ı verim unsurlar ı na etkisi. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Dergisi 24: Anonim. 2004a. Tar ı msal Yap ı ve Üretim. T.C. Ba şbakanl ı k Devlet istatistik Enstitüsü Yay. Ankara. Anonim. 2004b. FAO Bolton, E.E. and H.M. Hepworth Tillage Research in Turkey. Proc. of Regional Wheat Workshop Beirut, Lebanon. Bulut, S Ekim Zaman ı ve S ı kl ığı n ı n K ı rik Bu ğday Çeşidinde Bitki Geli şmesi ve Verim Üzerine Etkisi. Atatürk Üniv. Fen Bil. Enst. Yüksek Lisans Tezi, 59s, Erzurum. Baytop, T Türkçe Bitki Adlar ı Sözlü ğ ü. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Yay ı n No:578, 508s, Ankara. Cramer, H.H Pflanzenschutz und Welternte. Pflanzenschutz Nachrichten Bayer Leverkusen 20: Ça ğ lar, Ö., A. Öztürk ve S. Bulut Baz ı ekmeklik buğday çe şitlerinin Erzurum ovas ı ko ş ullar ı na adaptasyonu. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Dergisi 37 (1): 1-7. Çoruh, I. ve H. Zengin Erzurum ili A şkale ve Horasan ilçelerinde bu ğday ekim alanlar ı nda topraktaki tohum rezervi ile yabanc ı otlanma aras ındaki ili şkinin saptanmas ı. Türkiye Herboloji Dergisi 4 (2): Çoruh, I. ve M.G. Boyda ş Bu ğday tar ı m ı nda değ i şik toprak işleme aletlerinin ve çal ışma h ızlar ı n ı n yabanc ı ot yoğ unlu ğ u üzerine etkisi. Yüzüncü Y ıl Üniv. Ziraat Fak. Tar ı m Bilimleri Dergisi 17 (1): Davis, P.H Flora of Turkey and the East Aegean Island. At the University Press, Edinburg, Vol Gail, A.W., P.T. Nordquist, P.S. Baenziger, R.N. Klein, R.H. Hammons and J.E. Watkins W ınter wheat cultivar characteristics affect annual weed suppression. Weed Technology 18 (4): Güncan, A Erzurum ve çevresinde problem te şkil eden yabanc ı otlar ve bu bölgede isimlendirilmeleri. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Dergisi 3 (2): Güncan, A Die unkrautdichte in der umgebung von Erzurum im getreideanbau und der naehrstoffentzug durch einige unkraeuter aus dem boden. The Joumal of Turkish Phytopathology 9 (1): Hoffman, G.R. and L.D. Stanley Effects of cattle grazing on shore vegetation of fluctuating water level reservoir. J. Range Manage 31: İ brahim, A.F., A.A. Kandil, A.H.F. Halter and A.K. Eissa Effect of sowing date and weed control on grain yield and its components in some wheat cultivars. J. Agron. & Crop. Sci. 157: Köycü, C Erzurum şartlar ı nda N ve P'lu gübreleme ile sulaman ı n baz ı k ış l ık buğdaylar ın tane verimi, ham protein oran ı ile zeleny sedimentasyon test k ı ymetler' üzerine bir ara şt ı rma. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Yay. No. 164, Erzurum. Okatan, A Trabzon-Meryemana Deresi ya ğış havzas ı alpin meralar ı n ı n baz ı fiziksel ve hidrolojik toprak özellikleri ile vejetasyon yap ı s ı üzerine ara şt ı rmalar. T.C. Tar ım Orman ve Köyi şleri Bakanl ığı, Orman Genel Müdürlü ğ ü, Yay ı n No:664, Seri No:62, 290s, Ankara. Ozturk, A., O. Caglar and S. Bulut Growth and yield response of facultative wheat to winttbr sowing, freezing sowing and spring sowing at different seeding rates. J. Agron. & Crop Sci. 192 (1): Parker, C. and J. Fryer Weed control problems causing major reduction in world food supplies. FAO Plant Protec. Bull. 23 (3/4): Roth, G.W., H.G. Marshall, O.E. Hatley and R.R. Hill Effect of management practices on grain yield, test weight, and lodging of soft red winter wheat. Agronomy J. 76: Ta ştan, B Orta Anadolu Bu ğday Ekim Alanlar ı nda Sorun Olan Kokarot (Bifora radians Bieb.)'un Yay ı l ışı, Biyolojisi ve Mücadele Metodlar ı. Doktora Tezi, 137s. Topbaş, M.T Azotlu Gübreler. Selçuk Üniversitesi Yay ı nlar ı, (Ders Kitab ı) No: 36 Selçuk Üniversitesi Bas ı mevi, Konya. Uluğ, E., I. Kad ı oğlu ve İ. Üremi ş Türkiye'nin Yabanc ı Otlar ı ve Baz ı Özellikleri. T.C. Tar ı m Orman ve Köyi ş leri Bakanl ığı, Zirai Mücadele Ara şt ırma Enstitüsü Müdürlü ğü, Yay ı n No: 78, 513s, Adana. Uygur, F.N Untersuchungen zu Art und Bedeutung der Berücksictigung von Cynodon dactylon (L.) Pers. und Sorghum halepense (L.) PLITS, Verlag: Josef Margraf, Stuttgart, 3 (5). Y ılmaz, N. ve A. Güncan Van yöresinde farkl ı ekim zamanlar ı nda tir ekim yönteminin, de ğ i şik bu ğ day çeşitlerinin ve farkl ı bitki s ı kl ığı n ın yabanc ı ot yoğ unluğ u üzerine etkisi. Selçuk Üniv. Ziraat Fak. Dergisi 1 (1): Zengin, H. 1996a. Erzurum ve ilçelerinde k ış l ık buğday ürününe kar ışan yabanc ı ot tohumlar ı ve yoğ unluklar ı üzerinde ara şt ı rmalar. Turk. J. Agric. For. 20: Zengin, H. 1996b. Erzurum ve ilçelerinde yazl ı k bu ğ day ürününe kar ışan yabanc ı ot tohumlar ı ve yoğ unluklar ı üzerinde ara şt ı rmalar. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Dergisi 27 (3): Zengin, H., Ö. Ça ğlar ve A. Öztürk Erzurum yöresindeki k ı raç ortamlarda baz ı ekim nöbetlerinin yabanc ı ot yoğ unlu ğ u üzerine etkileri. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Dergisi 29 (4): İ leti ş im Adresi: Irfan ÇORUH Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü - Erzurum Tel: O E-posta: icoruh@atauni.edu.tr