Transkript

1

2 TÜRK SANAYÝCÝLERÝ VE ÝÞADAMLARI DERNEÐÝ 2009 YILINA GÝRERKEN TÜRKÝYE EKONOMÝSÝ ARALIK 2008 TÜSÝAD Yayýn No: T/ /479 Meþrutiyet Caddesi, No Tepebaþý/Ýstanbul Telefon: (0212) Telefax: (0212)

3 2008, TÜSÝAD Tüm haklarý saklýdýr. Bu eserin tamamý ya da bir bölümü, 4110 sayýlý Yasa ile deðiþik 5846 sayýlý FSEK uyarýnca, kullanýlmazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazýlý izin alýnmadýkça, hiçbir þekil ve yöntemle iþlenmek, çoðaltýlmak, çoðaltýlmýþ nüshalarý yayýlmak, satýlmak, kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baþka teknik, sayýsal ve/veya elektronik yöntemlerle iletilmek suretiyle kullanýlamaz. ISSN: ERSÝS REKLAM, MATBAACILIK VE TANITIM HÝZ. TÝC. LTD. ÞTÝ. Eðitim Mah. Poyraz Sok. No:1 D.65 Kadýköy - ÝSTANBUL Tel: (0216) Faks: (0216)

4 ÖNSÖZ Türk Sanayicileri ve Ýþadamlarý Derneði (TÜSÝAD), özel sektörü temsil eden sanayici ve iþadamlarý tarafýndan 1971 yýlýnda Anayasamýzýn ve Dernekler Kanunu'nun ilgili hükümlerine uygun olarak kurulmuþ, kamu yararýna çalýþan bir dernek olup gönüllü bir sivil toplum örgütüdür. TÜSÝAD, demokrasi ve insan haklarý evrensel ilkelerine baðlý, giriþim, inanç ve düþünce özgürlüklerine saygýlý, yalnýzca asli görevlerine odaklanmýþ etkin bir devletin varolduðu Türkiye'de, Atatürk'ün çaðdaþ uygarlýk hedefine ve ilkelerine sadýk toplumsal yapýnýn geliþmesine ve demokratik sivil toplum ve laik hukuk devleti anlayýþýnýn yerleþmesine yardýmcý olur. TÜSÝAD, piyasa ekonomisinin hukuksal ve kurumsal altyapýsýnýn yerleþmesine ve iþ dünyasýnýn evrensel iþ ahlaký ilkelerine uygun bir biçimde faaliyette bulunmasýna çalýþýr. TÜSÝAD, uluslararasý entegrasyon hedefi doðrultusunda Türk sanayi ve hizmet kesiminin rekabet gücünün artýrýlarak, uluslararasý ekonomik sistemde belirgin ve kalýcý bir yer edinmesi gerektiðine inanýr ve bu yönde çalýþýr. TÜSÝAD, Türkiye'de liberal ekonomi kurallarýnýn yerleþmesinin yaný sýra, ülkenin insan ve doðal kaynaklarýnýn teknolojik yeniliklerle desteklenerek en etkin biçimde kullanýmýný; verimlilik ve kalite yükseliþini sürekli kýlacak ortamýn yaratýlmasý yoluyla rekabet gücünün artýrýlmasýný hedef alan politikalarý destekler. TÜSÝAD, misyonu doðrultusunda ve faaliyetleri çerçevesinde, ülke gündeminde bulunan konularla ilgili görüþlerini bilimsel çalýþmalarla destekleyerek kamuoyuna duyurur ve bu görüþlerden hareketle kamuoyunda tartýþma platformlarýnýn oluþmasýný saðlar Yýlýna Girerken Türkiye Ekonomisi adlý bu çalýþma, 2008 Aralýk ayý itibarýyla bilinen en son rakamlara ve 2008 yýl sonu tahminlerine dayanýlarak hazýrlanmýþtýr. Bu çalýþmatda 2008 ve 2009 yýllarý için verilen tahminler, metin içinde aksi belirtilmedikçe, TÜSÝAD tahminleridir. Bu çalýþma, TÜSÝAD Ekonomik Araþtýrmalar Bölümü tarafýndan, Dr. Ümit Ýzmen koordinatörlüðünde Alim Hasanov, Evrim Taþkýn ve Utku Üstünkaya tarafýndan hazýrlanmýþtýr.

5 ÝÇÝNDEKÝLER TEMEL EKONOMÝK GÖSTERGELER VE GENEL DEÐERLENDÝRME...9 Bölüm 1 Ekonominin Genel Dengesi...21 Giriþ Harcamalar Yönünden Milli Gelir Üretim Yönünden Milli Gelir Yatýrým-Tasarruf Dengesi Ýmalat Sanayi Üretimi Ýstihdam...39 Bölüm 2 Kamu Maliyesi...49 Giriþ Bütçe Dengesi Bütçe Giderleri Bütçe Gelirleri Borç Stoku Geliþmeleri Orta Vadeli Mali Perspektif...65 Kutu 1: Mali Kural nedir? Yýlý Bütçesi Toplam Kamu Kesimi...72 Kutu 2: 2008 Yýlýnda Yapýlan Bazý Mali Deðiþiklik ve Düzenlemeler...76 Bölüm 3 Para Politikasý...79 Giriþ Mevduat ve Kredi Hacmindeki Geliþmeler Para Arzlarý Döviz Kurlarý...92

6 Bölüm 4 Fiyat Düzeyi Enflasyondaki Geliþmeler...97 Bölüm 5 Dýþ Ekonomik Geliþmeler Uluslararasý Ekonomik Geliþmeler Dýþ Ticaret Geliþmeleri Ödeme Dengesi Geliþmeleri Dýþ Borçlar Uluslararasý Rezervler Bölüm Yýlý Tahmin ve Beklentiler Tablo Listesi Harcamalar Yöntemiyle Gayri Safi Yurtiçi Hasýla...25 Ýktisadi Faaliyet Kollarýna Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasýla...31 Bütçe Giderleri...55 Vergi Gelirleri...58 Bütçe Gelirleri...58 AB Tanýmlý Genel Yönetim Nominal Borç Stoku...60 AB Üyesi Ülkelerde AB Tanýmlý Borç Stoku / GSYH (%) Dönemi Merkezi Yönetim Bütçelerinin Dayandýðý Temel Makroekonomik Göstergeler...66 Program Tanýmlý Bütçe Büyüklüklerinin GSYH ya Oraný (%)...66 Orta Vadeli Piyasalarda Kamu Maliyesine Ýliþkin Seçilmiþ Göstergeler Yýlý Para Politikasý Kurulu Kararlarý...84 Reel Faizler...87 Merkez Bankasý Döviz Ýhale ve Müdahaleleri (Milyon ABD Dolarý) Aralýk Sonu TÜFE Mal ve Hizmet Fiyatlarý (Yüzde Deðiþim)...99 Ýthalatýn Mal Gruplarýna Göre Daðýlýmý Ýthalatýn Ekonomik Faaliyetlere Göre Daðýlýmý Ýthalatýn Ekonomik Faaliyetlere Göre Daðýlýmý TÜSÝAD Makroekonomik Senaryo...133

7 Ek Tablolar Tablo 1: Ekonominin Genel Dengesi Tablo 2: Ekonominin Genel Dengesi Tablo 3: GSYH Sektörel Büyüme Hýzý Tablo 4: Sektörlerin GSYH Ýçindeki Paylarý Tablo 5: Harcamalar Yöntemiyle GSYH'nin Büyüme Hýzý Tablo 6: Harcamalar Yöntemiyle GSYH'nin Sektörel Paylarý Tablo 7: Sabit Sermaye Yatýrýmlarýnýn Sektörel Daðýlýmý (%) Tablo 8: Sanayi Üretim Endeksi Tablo 9: Kapasite Kullaným Oraný Tablo 10: Enerji Üretim ve Tüketiminde Geliþmeler Tablo 11: Elektrik Enerjisi Tüketiminin Kullanýcý Gruplarýna Göre Daðýlýmý Tablo 12: Üretici Fiyatlarý Endeksi Tablo 13: Tüketici Fiyatlarý Endeksi Tablo 14: Üretici Fiyatlarý Endeksi Tablo 15: Tüketici Fiyatlarý Endeksi Tablo 16: Genel Devlet Toplam Gelir ve Harcamalarý Tablo 17: Kamu Kesimi Borçlanma Gereði (KKBG) ve Finansmaný Tablo 18: Merkezi Yönetim Bütçe Dengesi ve Finansmaný Tablo 19: Ýç Borç Stoðu Tablo 20: Ýç Borçlanmanýn Vade ve Faiz Yapýsý Tablo 21: Parasal Büyüklükler Tablo 22: Toplam Mevduat Tablo 23: Mevduat Bankalarýndaki Toplam Mevduat Tablo 24: Toplam Yurtiçi Kredi Stoku Tablo 25: Faizler ve Döviz Kurlarý Tablo 26: Interbank Tablo 27: Hazine Bonosu Tablo 28: Döviz Kurlarý Tablo 29: Ýhracatýn Mal Gruplarýna Göre Daðýlýmý Tablo 30: Ýhracatýn Ekonomik Faaliyetlere Göre Daðýlýmý Tablo 31: Ýhracatýn Ülke Gruplarýna Göre Daðýlýmý Tablo 33: Ýthalatýn Ekonomik Faaliyetlere Göre Daðýlýmý Tablo 34: Ýthalatýn Ülke Gruplarýna Göre Daðýlýmý Tablo 35: Cari Ýþlemler Dengesi Tablo 36: Ödemeler Dengesi Tablo 37: Ödemeler Dengesi (Ayrýntýlý) Tablo 38: Ödemeler Dengesi Tablo 39: Dýþ Borç Stoku Tablo 40: Ýþgücü Piyasasý...160

8

9 TEMEL EKONOMÝK GÖSTERGELER VE GENEL DEÐERLENDÝRME

10

11 TABLO 1 - A Temel Ekonomik Göstergeler Birim * 2009** GSMH (1998=100) % Deðiþim 5,3 9,4 8,4 6,9 4,6 4,0 4,0 Tarým -2,0 2,8 7,2 1,4-6,9 4,9 3,6 Sanayi 7,8 11,3 8,6 8,3 5,8 3,9 3,9 Hizmetler 5,7 9,8 8,5 7,2 6,0 4,0 4,2 Nüfus Bin kiþi Kiþi Baþý GSYH Dolar Sabit Sermaye Yatýrýmlarý % Deðiþim 14,2 28,4 17,4 13,3 5,5 4,3 5,0 Kamu -15,1-6,6 25,0 2,6 7,3 2,8 1,6 Özel 23,7 36,1 16,2 15,0 5,2 4,5 5,6 Toplam Tüketim % Deðiþim 8,3 10,3 7,2 5,1 4,4 3,6 3,4 Kamu -2,6 6,0 2,5 8,4 6,5 4,2 2,1 Özel 10,2 11,0 7,9 4,6 4,1 3,5 3,5 GSYH Defaltörü % 23,3 12,4 7,1 9,3 7,6 12,0 7,5 Ýþsizlik % Genel 10,5 10,3 10,3 9,9 9,9 10,3 10,4 Kent 13,8 13,6 12,7 12,1 11,9.... Kýr 6,5 5,9 6,8 6,5 6,9.... Enflasyon % TÜFE (2003 =100) 18,4 9,4 7,7 9,7 8,4 10,1 7,5 ÜFE (2003 = 100) 13,9 15,4 2,7 11,6 5,9 8,1.. Kamu Kesimi Borçlanma Gereði GSYH'ye Oran, % Merkezi Yönetim 1 8,8 5,4 1,3 0,5 1,6 1,4 1,2 KÝT -0,6-0,4-0,1-0,5-0,1 0,1-0,4 Merkezi Yönetim 1 milyar YTL Bütçe Gelirleri 100,3 110,7 138,0 171,3 190,4 215,4 248,8 Bütçe Harcamalarý 140,5 141,0 146,1 175,3 204,1 229,5 262,1 Bütçe Açýðý 40,2 30,3 8,1 4,0 13,7 14,1 13,4 Ýç Borç Stoku 2 milyar YTL Tahvil 169,0 194,2 227,0 241,9 249,2 257,3.. Hazine Bonosu 25,4 30,3 17,8 9,6 6,1 9,1.. Toplam 194,4 224,5 244,8 251,5 255,3 266,4.. * Gerçekleþme tahmini, 2009 Yýlý Programý, DPT ** 2009 yýlý programý, DPT yýlý öncesinde konsolide bütçe tanýmý kullanýlmaktadýr. 2 Eylül 2008 itibariyle Kaynak: DPT, TÜÝK, Hazine Müsteþarlýðý, Muhasebat Genel Müdürlüðü 11

12 TABLO 1 - B Temel Ekonomik Göstergeler Birim * 2009** Bileþik Faiz Oraný % Yýllýk Aðýrlýklý Ortalama 45,0 25,7 16,9 18,2 18,8.... Döviz Kurlarý % Deðiþim Dolar -0,6-4,9-5,7 6,6-8,9.... Euro 18,1 4,8-5,5 7,5-1,0.... Parasal Geliþmeler(Yýl sonu) % Deðiþim Dolaþýmdaki Para 40,5 22,9 46,8 35,0 6,0.... M1 51,2 36,7 41,7 13,7 11,2.... M2 32,2 35,1 40,1 20,9 20,9.... M2Y 12,3 23,7 23,8 24,8 14,5.... Toplam YTL Mevduat 34,4 36,4 40,6 17,4 23,1.... Mevduat Bankalarý Yurtiçi Kredileri 50,8 61,7 55,9 41,0 25,9.... Dýþ Ticaret milyar dolar Ýhracat (fob) 47,3 63,2 73,5 85,5 107,3 137,5 149,0 Ýthalat (cif) 69,3 97,5 116,8 139,6 170,1 218,0 232,5 Dýþ Açýk -22,0-34,3-43,3-54,1-62,8-80,5-83,5 Ödemeler Dengesi milyar dolar Cari Ýþlemler Dengesi 3) -8,0-15,6-22,8-31,9-37,7-51,5-50,4 Görünmeyenler Dengesi 6,0 8,3 10,7 9,0 9,0 11,9 14,1 Dýþ Ticaret Dengesi -14,0-23,9-33,5-40,9-46,7-63,4-64,5 Cari Ýþlemler Dengesi GSYH'ye Oran, % -2,5-3,7-4,6-6,1-5,7-6,4-6,4 Sermaye Hareketleri milyar dolar Doðrudan Yatýrýmlar 1,3 2,0 8,7 19,3 20,1 15,4.. Portföy Yatýrýmlarý 2,5 8,0 13,4 7,4 0,7-2,2.. Uzun Vadeli Sermaye Hareketleri -0,8 6,2 13,3 26,6 32,1 22,8.. Kýsa Vadeli Sermaye Hareketleri 4,3 7,5 5,9-3,3 2,1 6,4.. Uluslararasý Rezervler 1 milyar dolar Merkez Bankasý 33,6 36,0 50,5 60,9 73,3 72,0 Ticari Bankalar 9,8 16,1 16,3 27,5 31,8 38,5 Altýn 1,6 1,6 1,9 2,4 3,1 3,3 Toplam 45,0 53,8 68,7 90,8 108,3 113,8 Dýþ Borç Stoku 2 milyar dolar Orta ve Uzun Vadeli 121,1 128,8 131,3 164,8 205, ,009.. Kýsa Vadeli 23,0-111,9 37,7 40,9 41,7 56,3.. Total 144,1 16,9 169,0 205,7 247,4 289,3.. Dýþ Borç Stoku 2 GSYH'ye Oran, % Orta ve Uzun Vadeli 39,5 32,9 27,2 31,3 31,2 29,8.. Kýsa Vadeli 7,5 8,2 7,8 7,8 6,3 7,2.. Toplam 47,1 41,1 35,0 39,0 37,5 37,0.. * Gerçekleþme tahmini, 2009 Yýlý Programý, DPT ** 2009 yýlý programý, DPT yýlý Ekim ayý itibarýyla 2 Üçüncü çeyrek itibarýyla Kaynak: TCMB, TÜÝK, Hazine Müsteþarlýðý, ÝMKB

13 Giriþ Genel Deðerlendirme Aðustos 2007 tarihinde ABD de eþik altý ipotek kaðýtlarýnda baþlayan kriz 2008 yýlýnda ABD de finansal sektörü etkileyen bir krize dönüþtükten sonra AB ülkelerinin finansal sektörlerini de olumsuz etkilemiþtir. Krizin etkisi giderek reel sektöre ve geliþmekte olan ülkelere doðru yayýlmýþtýr. Geliþmiþ ülkelerde baþlayan küresel kriz Geliþmiþ ülkeleredeki finansal kurumlarýn bilançolarýnda meydana gelen bozulmayý telafi etmek üzere geliþmekte olan ülke piyasalarýndan çýkmaya baþlamalarý, uluslararasý finansal piyasalarda likiditenin hýzla daralmasýna yol açmýþtýr. Yükselen piyasalarýn sermaye akýmlarýný olumsuz etkileyen bu tablo karþýsýnda, sene baþýndan bu yana yükselen piyasalarda kurlar ve borsalar %45 ler civarýnda deðer kaybetmiþtir. Geliþmiþ ve geliþmekte olan ülkelerin birbirine ne kadar karþýlýklý baðýmlý olduðu bu krizden çýkartýlan en büyük derslerden biri olmuþtur. Finansal krizler, þimdiye kadar hep geliþmekte ülkelerden kaynaklanmýþ olmasýna raðmen, bu sefer, eskilerden farklý olarak ABD de baþlamýþtýr. Kriz geliþmiþ ülkelerden kaynaklansa da, kýsa sürede geliþmekte olan ülkelerin ekonomilerini de olumsuz etkilemeye baþlamýþ ve geliþmekte olan ülkelerin geliþmiþ ülkelerden ayrýþtýðý (decoupling) biçimindeki tez geçerliliðini yitirmiþtir. Dünya ekonomisinin karþý karþýya olduðu bu kriz 1929 Büyük Bunalýmýnýn ardýndan yaþanan en ciddi ekonomik krizdir. Buna karþýlýk 1929 Bunalýmýndan farklý olarak krizin derinleþmesini engellemek üzere bu kez hýzla likidite arttýrýcý önlemler alýnmakta ve yüklü kurtarma paketleri açýklanmaktadýr. Alýnan önlemlerin 2009 yýlýnýn ikinci yarýsýndan itibaren yavaþ yavaþ etkisini göstermesi beklenmektedir. Ayrýca finansal sistem geçen yüzyýlýn baþýna oranla çok daha saðlamdýr. Bu nedenlerden dolayý resesyonun uzun bir süre devam edebileceði ancak krizin büyük bir bunalýma dönüþmeyeceði düþünülmektedir. geliþmekte olan ülkeleri de etkisi altýna almýþtýr. Tüm ülkeler yüklü kurtarma paketleri açýklamaktadýr. 13

14 Bilindiði gibi, dünyadaki büyümenin dörtte üçünü yükselen piyasa ekonomileri saðlamaktadýr yýlýnda ise, geliþmekte olan ülkeler dünya büyümesinin tamamýný saðlayacaktýr. Bu nedenle, krizin çözümünde geliþmekte olan ülkeler önemli rol oynayacaktýr. Krizin küresel niteliði, krize karþý baþarý kazanabilmek için alýnacak önlemlerin de küresel olmasýný gerektirmektedir. Krize küresel çözüm üretebilmek için ülkeler arasýnda koordinasyon öne çýkmýþ ve G7 nin ötesine gidilerek geliþmekte olan ülkelerin de katýldýklarý bir platformda çözüm aranmasý gerektiði ortaya çýkmýþtýr. Küresel krize karþý iþbirliði arayýþý baþlamýþtýr. Krizden en çok etkilenen geliþmiþ ülkelerin yanýsýra, Arjantin, Brezilya, Çin, Hindistan, Endonezya, Kore, Meksika, Rusya, Suudi Arabistan, Güney Afrika ve Türkiye devlet baþkanlarý krize karþý iþbirliði yapmak üzere 15 Kasým da yapýlan G20 zirvesinde bir araya gelmiþtir. Ekonomik krizin derinleþmesi karþýsýnda, eski krizlerle karþýlaþtýrýldýðýnda, uluslararasý iþ birliði ve eþgüdüm iradesinin daha güçlü olduðu anlaþýlmaktadýr. Bu kriz, geliþmekte olan ülkelerin, söz haklarýnýn olmadýðý bir dünya sisteminde geliþmiþ ülkelerden kaynaklanan sýkýntýlarýn bedeline katlanmak zorunda kaldýklarýný ortaya koymuþtur. Dünya çapýnda serbestleþen sermaye hareketlerinin düzenlenmesinden ve denetiminden sorumlu bir kurumsal yapýnýn kurulamamýþ olmasý nedeniyle finansal piyasalar, kriz üretmeye açýk bir yapýdadýr. Geliþmekte olan ülkeler, kontrolleri dýþýnda geliþen küreselleþme sürecinin nimetlerinden yararlanmýþ, ancak bu nedenle, ekonomi politikalarýndaki esnekliði de kaybetmiþlerdir. Kriz sonrasýnda þekillenecek olan uluslararasý finansal mimari, geliþmekte olan ülkelerin dünya ekonomisinde artan aðýrlýklarýný yansýtmak durumunda olacaktýr. Küresel krize karþý çözüm arayýþlarý, tüm dünyada ekonomi politikalarýnda da bazý deðiþiklikleri gündeme getirmiþtir. Gerek ABD de gerekse AB de, devlet finansal piyasalarýn çalýþmasýný saðlamak üzere müdahale etmek zorunda kalmýþtýr. AB içinde de küreselleþme/korumacýlýk tartýþmalarý yoðunlaþýrken, devlet yardýmlarý sisteminde bazý deðiþikliklere gidilmiþtir. Küresel piyasalarýn 2010 yýlýndan itibaren normale dönmeye baþlamasýyla, korumacýlýk eðilimlerinin yerini yeniden liberalleþme eðilimlerine býrakmasý ve uluslararasý likiditenin, geliþmiþ ülklerden geliþmekte olan ülkelere doðru yön deðiþtirmesi beklenmektedir. 14 Uluslar arasý finansal mimari ülkelerin deðiþen aðýrlýklarýna göre þekillenmektedir. Kriz ekonomi politikasý yaklaþýmlarýný da etkilemiþtir.

15 2008 e Girerken Türkiye Ekonomisi Raporu nda uluslarasý piyasalardaki sorunlarýn ekonomideki kýrýlganlýklarý artýrarak 2008 yýlýnýn zor bir yýl olmasýna neden olacaðýný vurgulamýþtýk. Büyüme hýzýný yavaþlatacaðý ve enflasyon hedefinin tutturulmasýnýn zor olacaðý uyarýlarýný yapmýþtýk yýlýnda makro disiplinin bozulmuþ ve yapýsal reform sürecinin durmuþ olmasý nedeniyle büyümedeki yavaþlama eðilimini tersine çevirecek bir dinamik bulunmadýðý tespitini yapmýþtýk. Ekonominin konjonktürel olanýn ötesine geçen yapýsal sorunlarýnýn da mevcudiyetine dikkat çekmiþ ve yeni bir programa ihtiyaç duyulduðuna ve beklenti yönetiminin doðru yapýlmasý gerektiðine iþaret etmiþtik. Bu erken uyarýya raðmen Türkiye ekonomisi krize hazýrlýksýz yakalanmýþtýr yýlýnda yaþanan derin krizin ardýndan, 2002 yýlýnýn ilk çeyreðinden itibaren kesintisiz bir büyüme dönemine giren Türkiye ekonomisi, döneminde yýllýk ortalama %7.3 oranýnda büyüme göstermiþtir. Ancak bu trend, 2006 yýlýnýn ikinci yarýsý itibariyle deðiþmiþtir. Daralma eðilimine giren yurtiçi talep nedeniyle, büyüme hýzý 2007 de %4.6 ya yavaþlamýþtýr in üçüncü çeyreðinden itibaren küresel ekonomideki sorunlar, dýþ ticaret ve uluslararasý finansman kanallarýndan Türkiye ekonomisi üzerinde olumsuz etki göstermiþ ve büyüme oraný 2008 yýlý üçüncü çeyreðinde %0.5 e gerilemiþtir. Uluslararasý ekonomik krizin giderek derinleþmesi ve tüm ülkeleri etkisi altýna almasý, her ülkeyi krize karþý bazý önlemleri devreye sokmak zorunda býrakmýþtýr. Türkiye de bazý tedbirleri almýþ olmasýna raðmen, bunlarýn bütüncül ve kapsamlý bir paketin unsurlarý olmamasý, etkiyi azaltmýþtýr. Uluslararasý konjonktürdeki sýkýntýlarýn bir süre daha devam edeceðinin ortaya çýkmasý, ekonomiyi destekleyecek önlemlerin alýnmasýný gerektirecektir. Krizin boyutlarýna iliþkin belirsizlik, ekonomik aktivitedeki yavaþlamayý daha da yoðunlaþtýrmaktadýr. Küresel krizin tüm ülkeleri etkilemeye baþlamasýyla birlikte, Türkiye ekonomisinin de etkileneceði belli olmuþtur. Buna karþýlýk bu etkinin ne boyutta olacaðý bilinmemektedir. Etkinin boyutlarýnýn teðet geçme ile yerle yeksan etme arasýnda deðiþiyor olmasý, ekonomik karar alýcýlar indinde ciddi bir belirsizlik yaratmaktadýr. Bu bilinmezlik beraberinde geleceðin öngörülememesi, tahmin Geçen seneki rapor 2008'in zor bir yýl olacaðý uyarýsý yapmýþtý. Bu uyarýlara raðmen, Türkiye küresel krize hazýrlýksýz yakalanmýþtýr. Krize karþý bütüncül ve kapsamlý bir paket devreye sokulamamýþtýr. Yoðun belirsizlik ekonominin çarklarýný durdurmuþtur. 15

16 ufkunun daralmasý gibi bir sonuca yol açmaktadýr. Yoðun belirsizlik tüm ekonomik kararlarýn ertelenmesine, bu da ekonominin durmasýna neden olmaktadýr yýlýnda ilk çeyrekte %6.5, ikinic çeyrekte %3.4, olarak gerçekleþen büyüme, üçüncü çeyrekte %0,5 e düþmüþtür in üçüncü çeyreðinden itibaren küresel ekonomideki sorunlar, dýþ ticaret ve uluslararasý finansman kanallarýyla Türkiye ekonomisi üzerinde olumsuz etkilerinin iyice artmasý sonucunda dördüncü çeyrekte büyüme hýzýnýn eksiye düþeceði ve ekonominin %1.8 küçüleceði tahmin edilmektedir. TÜSÝAD tahminlerine göre 2008 de %1,8 seviyesine inecek olan büyüme hýzýnýn 2009 yýlýnda da %1,7 seviyesinin altýnda gerçekleþme ihtimali kuvvetlidir. Ýlk çeyrekte daralacak olan ekonominde canlanmanýn sürecinin ancak 2009 yýlýnýn üçüncü çeyreðinden itibaren baþlamasý beklenmektedir yýlýnýn ilk döneminde artan petrol ve hammadde fiyatlarý ve YTL nin deðer kaybetmesi enflasyon rakamlarýnýn hedeflenen rakamdan uzaklaþmasýna yol açmýþsa da, 2008 yýlý sonuna gelindiðinde iç talebin daralmasý ve emtia fiyatlarýnda yaþanan gerilemeler TÜFE oranýný aþaðý çekmeye baþlamýþ ve sene sonunda enflasyon %10,0 a inmiþtir. TÜFE enflasyonunun, 2009 yýlý için belirlenmiþ olan %7,5 hedefi civarýnda gerçekleþmesi muhtemeldir. Son iki ayda 175 puanlýk faiz indirimine giden Merkez Bankasý nýn enflasyon beklentilerini dikkate alarak faiz indirim sürecini devam ettirmesi beklenmektedir. Ekonomik aktivitenin durduðu bir dönemde, faiz oranlarýnýn aþaðý çekilmesi, kredi maliyetlerini olumlu etkileyecektir. Türkiye deki reel faiz oranlarý diðer geliþmekte olan ülkelerle karþýklaþtýrýldýðýnda hayli yüksektir. Ancak, küresel ekonomideki kýrýlganlýðýn devam etmesi ve daralan uluslararasý likidite ortamýnda Türkiye nin yurtdýþý finansman ihtiaycýnýn görece yüksekliði, reel faizlerde ancak sýnýrlý bir düþüþe imkan vermektedir. Giderek azalan büyüme hýzý 2008'in son çeyreðinde eksiye düþecektir. Ekonomide enflasyonist baský hafiflemiþtir. Merkez Bankasý önden yüklemeli fazi indirim sürecine devam edecektir. 16

17 2007 yýlýnda bozulma eðilimi gösteren bütçe performansý, 2008 yýlýnda da devam etmiþtir. Maliye Bakanlýðý tarafýndan hazýrlanan Orta Vadeli Mali Çerçeve'ye göre 2008 ve 2009 yýllarý için bütçe açýðýnýn GSYH'ye oraný %1,4 olarak belirlenmiþtir. Ancak yurtiçi talebin hýzla daralmasý, bütçe dengeleri üzerinde de etkili olacaktýr. Vergi gelirleri öngörülenin altýnda kalýrken, ekonomyi canlandýrmak üzere harcamalarda kýsýntýdan kaçýnýlacaktýr. Bölüm 6 da yer alan, TÜSÝAD 2009 yýlý senaryosuna göre, ekonominin canlandýrýlmasý için geniþleyici maliye politikalarýnýn uygulanacaðý 2009 yýlýnda bütçe açýðýnýn GSYH oranýnda bozulma olup bu oranýn %2'nin üstüne çýkmasý beklenmektedir yýlýnda dýþ ticaret açýðýndaki geniþleme ve yatýrým gelirindeki açýðýn etkisiyle cari iþlemler dengesi önce açýlmýþ, sonra ise gerilemeye baþlamýþtýr yýlýnda 55 milyar dolarý aþmasýndan korkulan cari iþlemler açýðý, gerek düþen hammadde fiyatlarýnýn gerekse azalan yurtiçi talebin etkisiyle Kasým ayý itibariyle yýllýk 44,1 milyar dolar seviyesinde kalmýþtýr. Cari iþlemler açýðý 2009 yýlýnda da iç talepteki yavaþlamanýn þiddetine baðlý olarak, enerji ve emtia fiyatlarýndaki düþüþe ilave olarak YTL'nin deðer kaybetmesi gibi faktörlerin de etkisiyle, 30 milyar dolarýn epey altýnda kalabilecektir. Önlemlerin temel hedefi Türkiye ekonomisinde büyümenin canlandýrýlmasý olmalýdýr. Ekonomiyi canlandýrýcý önlemlerin, son yýllarda yavaþlamýþ olan makro ve mikro ekonomik reform alanlarýna yönlendirilmesi, Türkiye nin AB üyelik sürecine de ivme verecektir. Böylece, Türkiye ekonomisinde saðlanacak olan etkinlik artýþý, kýsa vadede ekonomide düþük büyüme hýzýnýn canlandýrýlmasýna imkan saðlarken, ayný zamanda uzun dönem büyüme hýzýný da yukarý çekecek ve AB üyelik sürecini kolaylaþtýracaktýr. Küresel krizin Türkiye üzerindeki etkisinin, özellikle yeni AB üyesi ülkelere göre daha sýnýrlý kalmýþ olmasý, Türkiye nin AB üyeliðinin ekonomik boyutunu bir kez daha ortaya koymuþtur. Maliye politikasýnda sýnýrlý bir esneme imkaný mevcuttur. Dýþ finansman açýðý hýzla gerilemektedir. Ekonomik büyüme için AB üyelik hedefi kilittir. 17

18 2008 e Girerken Türkiye Ekonomisi Raporu nda da belirtmiþ olduðumuz gibi, Türkiye ekonomisi 2006 yýlýndan beri zaten ekonomik reformlarýn tamamlanamamýþ olmasý nedeniyle bir yavaþlama içine girmiþtir nýn ikinci yarýsýnda baþlamýþ olan yavaþlamaya 2009 a girerken yurtdýþý talepteki gerileme ve uluslararasý likidite imkanlarýndaki daralma eklenmiþtir. Bu ikili olumsuzluðu ortadan kaldýrabilmek için yeni bir programý ortaya koymak, reform ajandasýna hýzla geri dönerek AB sürecine hýz vermek, üretim ve istihdam kayýplarýný en aza indirecek önlemleri kararlýlýkla uygulamak gerekmektedir yýlýndan bu yana meydana gelmiþ olan yapý deðiþikliði, uygulanmakta olan ekonomik programýn da, uluslararasý piyasalardaki geliþmelere ve günümüzün koþullarýna göre yeniden ele alýnmasýný gerektirmektedir. Yeni bir program ortaya konmadan Türkiye nin büyüme hýzýnýn devam ettirilmesi mümkün olmayacaktýr. Bu programýn makro reformlarýn yanýsýra mikrekonomik reformlarla desteklenmesi gerekmektedir. Alýnan ve alýnacak önlemlerin de böylesi bir bütünün parçasý olmasý gerekir. Aksi halde, büyük resmi görmeden, yeni bir büyüme sürecini mümkün kýlacak iradeyi, buna uygun bir ekonomik programý görmeden alýnan önlemler, malesef tek baþýna bir anlam ifade etmeyecektir. Türkiye nin kapsamlý ve bütüncül bir programý zamanýnda hayata geçirememesi, bugünkü sorunlarýn çözümünü zorlaþtýracaðý ve uluslararasý yatýrým ve ticaret akýmlarýndan yeterli ölçekte yararlanmasýný engelleyeceði gibi, yarýn da sürdürülebilir yüksek büyüme patikasýna girilmesini imkansýz kýlacaktýr. AB üyeliði, sürdürülebilir yüksek kalkýnma hýzý ve ekonomide bugün karþý karþýya olunan gerilemenin durdurulmasý kapsamlý bir program gerektirmektedir. Kapsamlý bir program eksikliði sadece bugünü deðil, yarýný da riske atar. Öncelikle geleceðe iliþkin tüm toplumun inanacaðý ve mutabakata varacaðý bir çerçeve oluþmalýdýr. IMF anlaþmasý böyle bir çerçeveye imkan saðlayacaktýr. IMF anlaþmasý herþeyden önce 2009 yýlýnýn ekonomik büyüklükleri ve ekonomik politikalarý konusunda, hükümetin, yurtdýþý piyasalarýn ve iþçevrelerinin üzerinde mutabýk olduklarý bir çerçeve oluþturacaktýr. Bu da belirsizlikleri büyük ölçüde ortadan kaldýracak, geleceðin tahmin edilebilir olmasýna imkan verecek ve ekonomik kararlarýn alýnabileceði bir zemin saðlayacaktýr. Ayrýca program piyasalardaki týkanýklýðý hýzla aþmayý hedeflemelidir. 18 Programýn asli unsuru piyasalara yeniden güven aþýlanmasýdýr.

19 1. IMF ile imzalanacak olan stand-by anlaþmasý, Türkiye ekonomisine duyulan güvenin tazelenmesini, geleceðin daha öngörülebilir hale gelmesini ve daralan uluslararasý likidite ortamýnda güvenilir finansmana eriþimi kolaylaþtýracaktýr. Bu nedenle, IMF ile sürdürülen görüþmeler kýsa sürede tamamlanmalýdýr. 2. Gelecekte likidite imkanlarýnýn ne olacaðý bilinmemektedir. Son derece sýhhatli þirketlerin dahi krediye eriþiminde sorun yaþanmamasý için finansal sektörün aracýlýk maliyetlerinin bütçe imkanlarý dahilinde azaltýlmasý yoluna gidilmelidir. Program, kýsa vadede likidite sorununu çözmeli, talebi uyarmalý ve uzun vadede de ekonomiye etkinlik kazandýrmalýdýr. 3. IMF, Merkez Bankasý, Hazine gibi kaynaklardan yararlanýlarak oluþturulabilecek bir fon ve fon yönetimi, yurtdýþý kredi imkanlarýnýn hýzla daraldýðý bir ortamda özel sektörün yurtdýþý borçlarýndan kaynaklanan kýrýlganlýklar karþýsýnda etkili bir araç olabilecektir.þirketlerin vadesi gelen ve ödenmesinde zorlukla karþýlaþan yurtiçi ve yurtdýþýnda kullandýklarý kredilere kefil olacak, duruma göre yeni kredi verecek ve sorunlu kredileri satýn alabilecek bir fon oluþturulmasý reel sektör ile bankacýlýk sektörü arasýndaki sorunlarýn birbirini olumsuz etkilediði bir sürece girilmesini engelleyecektir. 4. Kredi garanti fonunun etkin hale getirilerek KOBÝ lerin krediye eriþim imkanlarý rahatlatýlýrken, likidite sýkýntýsý içinde olan þirketlere yönelik olarak finansal yeniden yapýlandýrma programý uygulanabilmesi için gerekli yasal düzenlemeler kýsa sürede tamamlanmalýdýr. 5. Enflasyonist baskýlarýn azaldýðý görülmektedir. Merkez Bankasýnýn izlemekte olduðu faiz oranlarýnda önden yüklemeli indirim sürecinin olumlu etkisi kýsa sürede hissedilecektir. 6. Ekonomik aktivitedeki canlandýrýlabilmesi için üretim, istihdam ve yatýrýmlarý uyaracak bazý maliye politikasý önlemlerinin alýnmasý mümkündür. IMF anlaþmasýna dahil edilecek bir mali kuralýn ekonomiyi canlandýrýrken yurtiçinde ve yurtdýþýnda güvenin korunmasýna büyük bir katkýsý olacaktýr. 19

20 Mali kuralýn çizdiði çerçeve içinde kamu proje stokunun hýzlandýrýlmasý,. gelir vergisi, KDV ve ÖTV oranlarýnýn, sigorta primlerinin, tanýmlý bir süre için aþaðý çekilmesi ya da uygun bir faiz oranýyla ertelenmesi gibi, tüketim talebini ve istihdamý uyarýcý önlemlerin alýnmasý mümkün olacaktýr. 7. Hazýrlýklarý tamamlanmýþ olan sektörel teþvik sisteminin bir an önce yürürlüðe girmesi, yoðunlaþan küresel rekabet ortamýnda Türkiye nin rekabet gücünü korumasýna imkan saðlayacaktýr. 20

21 1 B Ö L Ü M EKONOMÝNÝN GENEL DENGESÝ

22

23 Giriþ Küresel piyasalarda 1929 Büyük Buhranýndan bu yana yaþanmakta olan en ciddi ekonomik sýkýntý, tüm dünyada ekonomi politikalarýnda da bazý deðiþiklikleri gündeme getirmiþtir. Gerek ABD de gerekse AB de, devlet, finansal piyasalarýn çalýþmasýný saðlamak üzere müdahale etmek zorunda kalmýþtýr. Krizin küresel niteliði, krize karþý baþarý kazanabilmek için alýnacak önlemlerin de küresel olmasýný gerektirmiþ ve G20 örneðinde olduðu gibi, ülkeler arasýnda koordinasyon öne çýkmýþtýr. AB içinde de küreselleþme/korumacýlýk tartýþmalarý yoðunlaþýrken, devlet yardýmlarý sisteminde bazý deðiþikliklere gidilmiþtir. Küresel piyasalarýn 2010 yýlýndan itibaren normale dönmeye baþlamasýyla, korumacýlýk eðilimlerinin yerini yeniden liberalleþme eðilimlerine býrakmasý ve uluslararasý likiditenin, geliþmiþ ülklerden geliþmekte olan ülkelere doðru yön deðiþtirmesi beklenmektedir. Türkiye nin bu koþullara göre gerekli hazýrlýklarý zamanýnda yapamamasý, artacak olan uluslararasý yatýrým ve ticaret akýmlarýndan yeterli ölçekte yararlanmasýný engelleyecektir yýlýnda yaþanan derin krizin ardýndan, 2002 yýlýnýn ilk çeyreðinden itibaren kesintisiz bir büyüme dönemine giren Türkiye ekonomisi, döneminde yýllýk ortalama %7.3 oranýnda büyüme göstermiþtir. Ancak bu trend, 2006 yýlýnýn ikinci yarýsý itibariyle, küresel finans piyasalarda baþlayan likidite daralmasý nýn etkisiyle deðiþmiþtir. Daralma eðilimine giren yurtiçi talep nedeniyle, büyüme hýzý 2007 de %4.6 ya yavaþlamýþtýr in üçüncü çeyreðinden itibaren küresel ekonomideki sorunlar, dýþ ticaret ve uluslararasý finansman kanallarý ndan Türkiye ekonomisini olumsuz etkilemiþ ve büyüme oraný 2008 yýlý üçüncü çeyreðinde % 0,5 e gerilemiþtir. Küresel krizin Türkiye üzerindeki etkisinin, özellikle yeni AB üyesi ülkelere göre daha sýnýrlý kalmýþ olmasý, Türkiye nin AB üyeliðinin ekonomik boyutunu bir kez daha ortaya koymuþtur yýlýnda Amerika kaynaklý kriz tüm dünyayý sarmýþtýr. Küresel kriz 2008 in ikinci çeyreðinden itibaren Türkiye yi de etkisi altýna almýþtýr. 23

24 Uluslararasý ekonomik krizin giderek derinleþmesi ve tüm ülkeleri etkisi altýna almasý, her ülkeyi krize karþý bazý önlemleri devreye sokmak zorunda býrakmýþtýr. Türkiye de bazý tedbirleri almýþ olmasýna raðmen, uluslararasý konjonktürdeki sýkýntýlarýn bir süre daha devam edeceðinin ortaya çýkmasý, ekonomiyi destekleyecek önlemlerin alýnmasýný gerektirecektir. Bu önlemlerin temel hedefi Türkiye ekonomisinde büyümenin canlandýrýlmasý olacaktýr. Ekonomiyi canlandýrýcý önlemlerin, son yýllarda yavaþlamýþ olan makro ve mikro ekonomik reform alanlarýna yönlendirilmesi, Türkiye nin AB üyelik sürecine de ivme verecektir. Böylece, kýsa vadede ekonomide düþük büyüme hýzýnýn canlandýrýlmasýna imkan saðlarken, ayný zamanda (saðlanacak olan etkinlik artýþý) uzun dönem büyüme hýzýný da yukarý çekecek ve AB üyelik sürecini kolaylaþtýracaktýr yýlýnda 9,305 dolar olan kiþi baþýna milli gelirin % 4 büyüme varsayýmý altýnda 2008 yýlýnda 11,228 dolara yükseleceði, 2009 yýlýnda da 10,913 dolar ile 10,000 dolar sýnýrýnýn üstünde kalacaðý hesaplanmaktadýr. Milli gelir artýþ hýzýnýn % 2 lere inmesi durumunda kiþi baþýna düþen milli gelir 2008 yýlýnda 10,500 dolar, 2009 yýlýnda ise 9,500 dolar seviyelerine inecektir. Satýn alma gücü paritesine göre ise kiþi baþýna GSYH 2008 yýlýnda 13,998, 2009 yýlýnda ise 14,761 dolar olarak hesaplanmaktadýr. Türkiye büyümeyi canlandýracak önlemleri tartýþmaktadýr. Kriz, kiþi baþýna geliri 10,000 dolar seviyesinin altýna itecektir. 1.1 Harcamalar Yönünden Milli Gelir 2008 yýlý ilk çeyreðinde beklentileri aþarak % 6,7 olan büyüme hýzý, iktidar partisi hakkýndaki kapatma davasýnýn yol açmýþ olduðu siyasi belirsizliðin etkisiyle ikinci çeyrekte % 2,3 e ve üçüncü çeyrekte % 0,5 e inmiþtir. % 0,5 lik büyüme hýzý, 2002 yýlý ilk çeyreðinden itibaren devam etmekte olan yüksek büyüme sürecinin sonuna gelinmiþi olduðunu ortaya koymuþtur. Ýç ve dýþ piyasalarýn olumsuz seyri dikkate alýndýðýnda, 2008 yýlý dördüncü çeyreðinde büyüme hýzýnýn negatife düþeceði anlaþýlmaktadýr. Böylece, yýllýk büyüme hýzý 2008 yýlýnda % 3 ün 2008 yýlýnýn ilk üç çeyreðinde büyüme %3 e kadar gerilemiþtir. 24

25 altýnda kalacak ve 2002 den itibaren hükümetin koyduðu % 5 lik hedefin üstünde gerçekleþen büyüme hýzý 2007 den sonra 2008 yýlýnda da hedefin altýnda gerçekleþecektir III Ýlk 3 çeyrek (yýllýk % deðiþim) I II III çeyrek katkýlar Yerleþik Hanehalklarýnýn Tüketimi 10,2 11,0 7,9 4,6 4,1 6,5 3,4 0,3 3,3 0,2 Yerleþik ve Yerleþik Olmayan Hh. 9,2 10,2 7,5 4,6 3,4 6,3 2,8-0,2 2,8-0,2 (Eksi) Yerleþik Olmayan Hh. -2,8-0,5 3,0 0,9-7,1 0,5-11,1-8,6-7,6-0,5 Yerleþik Hh. Yurtdýþý Tüketimi 0,1 3,7 6,6-13,9 6,9-1,4-15,3-26,3-14,9-0,1 Devletin Nihai Tüketim Harcamalarý -2,6 6,0 2,5 8,4 6,5 5,6-3,7 7,7 3,0 0,7 Maaþ, Ücret 1,1 0,2-0,8 0,4 1,1 0,4-0,3-2,1-0,7-0,1 Mal ve Hizmet Alýmlarý -8,1 15,5 7,1 19,0 12,6 13,4-7,0 18,4 7,1 0,8 Gayri Safi Sabit Sermaye Oluþumu 14,2 28,4 17,4 13,3 5,5 10,1-0,8-5,4 0,9-1,3 Kamu Sektörü -15,1-6,6 25,0 2,6 7,3-9,2-16,5 22,2 1,2 0,8 Makine- Teçhizat -23,3-6,8 34,8-18,5 14,8 43,8 36,4 23,1 30,3 0,2 Ýnþaat -12,0-6,5 21,7 10,4 5,2-14,0-25,2 22,0-3,8 0,6 Özel Sektör 23,7 36,1 16,2 15,0 5,2 12,1 1,4-10,0 0,8-2,1 Makine- Teçhizat 30,9 48,2 21,4 12,2 4,7 16,7-1,5-8,4 1,6-1,1 Ýnþaat 15,0 19,8 7,6 20,3 6,3 4,8 7,0-12,8-0,5-1,0 (*) Stok Deðiþmeleri -30,2-200,7-7,2 12,1-123,8 19,1-12,6-13,8-26,8-0,7 Mal ve Hizmet Ýhracatý 6,9 11,2 7,9 6,6 7,3 12,2 2,5 1,5 5,0 0,4 (Eksi) Mal ve Hizmet Ýthalatý 23,5 20,8 12,2 6,9 10,7 13,0 0,9-4,2 2,8-1,2 Gayri Safi Yurtiçi Hasýla 5,3 9,4 8,4 6,9 4,6 6,7 2,3 0,5 3,0 0,5 Kaynak: TÜÝK Harcamalar Yöntemiyle Gayri Safi Yurtiçi Hasýla dönemde yýllýk olarak % 7,7 büyüyen hanehalký tüketimi, 2007 yýlýnda %4,1 e kadar yavaþlamýþtýr. Çeyreklik bazda baktýðýmýzda, 2006 yýlý son çeyreðinde iç talep artýþ hýzý % 0,6 a indikten sonra toparlanmýþ ve 2008 yýlý ilk çeyreðinde % 6,5 artýþ göstermiþtir. Böylece iç talebin büyümeye katkýsý 4.7 puan olmuþtur. Siyasi belirsizlik ortamýnýn beklentileri bozucu etkisi sonucunda, ikinci çeyrekte iç tüketimi sýnýrlamasý sonucu hanehalký tüketim artýþ hýzý %3,4 e inmiþtir. Üçüncü çeyrekte ise, küresel krizin yarattýðý olumsuz beklentilerin etkisi altýnda iç talep %0,4 e kadar yavaþlamýþtýr. Böylece, 2008 yýlýnýn ilk üç çeyreðinde iç talep artýþý %3,3 olarak gerçekleþmiþtir. Harcamalar yönlü milli gelir içinde %66 oranýnda paya sahip hanehalký tüketiminin yavaþlamasý büyüme hýzýný aþaðý çekmektedir. Küresel krizin dýþ talepte yol açtýðý azalma ve daralan uluslar arasý likidite imkanlarýnýn iç piyasa üzerindeki etkileri, dördüncü çeyrekte büyümeyi daha da aþaðýya çekecektir. * Stok Deðiþmeleri kalýntý yöntemiyle hesaplanmýþ olup istatistiki hatayý da içermektedir. 25 Büyüme hýzýnýn düþmesinde iç talebin yavaþlamasý etkili olmaktadýr.

26 Hanehalký tüketimiyle birlikte, 2007 yýlýnda özel sektör yatýrýmlarýnda da yavaþlama görülmüþtür döneminde çeyreklik bazda ortalama %20 oranýnda büyüyen özel sektör yatýrýmlarýndaki artýþ hýzý 2007 yýlýnda %5,2 ye gerilemiþtir yýlýnýn son ve 2008 yýlýnýn ilk çeyreðinde özel sektör yatýrýmlarýnýn artýþ hýzý sýrasýyla %10,1 ve %12,1 e kadar yükselmesine raðmen, geçmiþ dönem ortalamasýnýn altýnda kalmýþtýr. Küresel krizin etkilerini 2008 yýlýnýn ikinci çeyreðinden itibaren hissetmeye baþlayan Türk özel sektörü, ikinci ve üçüncü çeyrekte yatýrýmlarda daha muhafazakar davranmaya baþlamýþtýr. Toplam sabit sermaye yatýrýmlarý içinde %87 lik paya sahip özel sektör yatýrýmlarýnýn artýþ hýzý, 2008 yýlýnýn ikinci çeyreðinde %1,4 e indikten sonra üçüncü çeyrekte ise %10 oranýnda azalmýþtýr. Bu yavaþlamayla birlikte, 2008 yýlý ilk üç çeyreðinde özel sektör yatýrýmlarýndaki artýþ %0,8 ile sýnýrlý kalmýþtýr. Özel sektör yatýrýmlarý da yavaþlamaktadýr. Özel sektör sermaye yatýrýmlarýn alt kalemleri olan makina teçhizat ve inþaat yatýrýmlarýnýn, döneminde ortalama sýrasýyla %23,8 ve %14,8 olmuþ, 2008 yýlýnýn ilk üç çeyreðinde bu oranlar sýrasýyla, %1,6 ve %0,5 olmuþtur. Özel sektör yatýrýmlarýnýn finansmanýnda uluslar arasý piyasalarýn þimdiye kadar oynamýþ olduklarý rol dikkate alýndýðýnda, küresel likidite sýkýþýklýðýnýn devam etmesinin beklendiði gelecek dönemde yatýrým talebinin kuvvetli olmayacaðý anlaþýlmaktadýr krizinin ardýndan uygulanan mali disipline baðlý olarak kamu sektörü cari ve yatýrým harcamalarýnda önemli bir yavaþlama görülmüþtü yýllarýnda çeyreklik olarak ortalama %4,6 oranda büyüyen devletin nihai harcamalarý, toplam büyümenin ortalama %12,1 ini oluþturmuþtur yýlýnda ise, ekonomide görülen yavaþlama ve yaklaþan yerel seçimler öncesinde kamu harcamalarýndaki artýþ dikkat çekicidir. Kamu tüketim ve yatýrým harcamalarýnda özellikle üçüncü çeyrekte görülen kuvvetli artýþ, büyüme hýzýna %1.5 puan katkýda bulunmuþtur. Özel sektör harcamalarý azalýrken kamun harcamalarý artmaktadýr. 26

27 Devlet harcamalarýnýn bu düzeyde katkýsý en son kriz yýlý olan 2002 nin birinci çeyreðinde gerçekleþmiþtir yýlýnda %6,5 oranýnda artan devletin nihai tüketim harcamalarý, 2008 ilk çeyreðinde %5,7 artmýþken, ikinci çeyrekte %3,7 oranýnda azalmýþtýr. Kamu tüketiminin alt bileþenlerine bakýldýðýnda, kamunun mal ve hizmet alýmlarýnýn ikinci çeyrekte %7 oranýnda azaldýktan sonra, üçüncü çeyrekte %18,4 arttýðý görülmektedir. Bu artýþ, hanehalký tüketimindeki azalmanýn etkisini az da olsa hafifletmiþtir. Buna karþýn, devletin maaþ ve ücret ödemelerinde 2008 yýlýnýn ikinci ve üçüncü çeyreklerinde sýrasýyla %0,3 ve %2,1 oranýnda azalma görülmüþtür. Böylece yýlýn ilk üç çeyreðinde, devletin maaþ ve ücret ödemeleri %0,7 oranýnda azalmýþken, mal ve hizmet alýmlarý %7,1 oranýnda artmýþ ve devletin toplam nihai harcamalarý %3 oranýnda artmýþtýr yýllarýnda yýllýk olarak ortalama %3,6 olan kamu yatýrýmlarý artýþ hýzý, 2007 yýlýnda hýzlanarak %7,3 düzeyinde gerçekleþmiþtir yýlýna gelindiðinde ise, özellikle inþaat yatýrýmlarýndaki bütçenin daraltýlmasýyla, yatýrýmlar birinci ve ikinci çeyreklerde art arda %9,2 ve %16,5 oranýnda gerilemiþtir. Fakat 2008 yýlýnýn üçüncü çeyreðinde kamu sektörü yatýrýmlarýna hýz verilmiþ, makine ve teçhizat yatýrýmlarý %23,1, inþaat yatýrýmlarýný ise %22 oranýnda artmýþtýr. Böylece, kamu sektörü yatýrýmlarýnýn artýþ hýzý üçüncü çeyrekte %22,2 ye, ilk üç çeyrek toplamýnda ise %1,2 ye ulaþmýþtýr. Harcama yönlü büyümeye baktýðýmýzda hýzlý büyüme döneminde büyümeye en önemli katkýnýn özel sektör yatýrýmlarý ve hanehalký harcamalarýndan, yani, özel kesimden geldiði; buna karþýn, devlet harcamalarý ve yatýrýmlarýn ancak kriz dönemlerinde özel sektörün üstünde katký yaptýðýný görmekteyiz yýlýnýn birinci çeyreðin ardýndan, küresel krizle birlikte iç talep ve özel sektör yatýrýmlarýnda yaþanan yavaþlamayla devlet harcamalarý ve kamu yatýrýmlarý yeniden önem kazanmýþtýr. Devlet harcamalarý ve kamu yatýrýmlarýnýn etkisi çýkartýldýðýnda, 2008 yýlý üçüncü çeyreðinde %0,5 olan büyüme hýzý, yerini %1 daralmaya býrakmaktadýr. Kamu yatýrýmlarý hýzla artmaktadýr çeyreðinde büyüme hýzý kamu sayesinde pozitif olmuþtur. 27

28 Türkiye de büyümenin temel motoru iç taleptir. Ýç talebin ciddi ölçüde yavaþladýðý dönemlerde ithalat da yavaþlamakta, böylece net dýþ talebin katkýsý pozitif olmaktadýr. Harcama yönlü milli gelirin önemli bir alt kalemi olan ihracatýn da yýllarýný içine alan hýzlý büyüme döneminde ihracat büyümeye önemli katký saðlamýþ olmasýna karþýn, artan ithalat nedeniyle net ihracatýn etkisi genelde negatif seyretmiþtir döneminde çeyreklik olarak ortalama %7,9 artan dýþ talep, 2008 yýlýnýn ilk çeyreðinde %12,2 ile beklentilerin üzerinden büyümüþ, 2008 yýlýnýn ikinci ve üçüncü çeyreklerinde ise yavaþlayarak sýrasýyla %2,5 ve %1,5 oranýnda artmýþtýr. Küresel krizin dýþ talebi düþürücü etkisine raðmen, 2008 in ikinci ve üçüncü çeyreklerinde yavaþlayan iç talep ithalatý azaltarak net ihracatýn katkýsýnýn pozitif olmasýna yol açmýþtýr yýlý üçüncü çeyrek %0,5 olan büyüme hýzý, net dýþ talebin olumlu etkisi hariç tutulduðunda %1 gerilemeye dönüþmektedir. Küresel piyasalarda yaþanan belirsizlikler ve dünya çapýnda yayýlmaya baþlayan korumacý politikalarýn önümdeki dönemlerde ihracata olumsuz etki yapacaðý tahmin edilmektedir. Ýç talepteki azalma dýþ taleple dengelenememektedir. (Büyüme ve Harcama Yönlü % Artýþ Oranlarýna Katkýlar) 28

29 1.2 Üretim Yönünden Milli Gelir hýzlý büyüme döneminde ortalama yýllýk %7,2 oranýnda büyüyen Türkiye ekonomisi, 2007 yýlýnda, yavaþlayarak, %4,6 büyümüþtür. Böylece, 2007 yýlý sonunda Türkiye ekonomisi, 854 milyar YTL lik bir büyüklüðe ulaþmýþtýr yýlýnda 70 milyar büyüklüðünde olan ekonominin %60,7 sini inþaat dahil hizmetler sektörü oluþtururken, tarým ve sanayi sýrasýyla %12,8 ini ve %26,8 ini oluþturmaktaydý yýlý sonuna geldiðimizde, yýllarý arasýnda toplam %52,6 oranýnda büyüyen hizmetler sektörü payýný %64,3 çýkarmýþken, bu dönem içinde toplam %3,1 oranýnda büyüyen tarým sektörün payý %8,9 a inmiþtir. %44,1 oranýnda büyüyen sanayi sektörü ise, genel milli gelirle ayný oranda büyüdüðü için toplam ekonomi içindeki payý deðiþmemiþtir. Tarým sektörünün payý azalmaya devam etmektedir. Sektörlerin GSYH Ýçindeki Paylarý (1998 ve 2007) 1998 % 54, % 8, % 12, % 6, % 5, % 57, % 26, % 26,8 Ýnþaat Dýþý Hizmetler Kaynak: TÜÝK, TÜSÝAD Hesaplamalarý Ýstikrarlý büyümeye baþladýðýmýz 2002 yýlý ve sonrasýna baktýðýmýzda, döneminde, toplam hizmetlerin alt kategorisi olan inþaat sektörünün bu 6 yýllýk dönemde %91,8 oranýnda büyüdüðünü, ve reel fiyatlarla büyüklüðünü ikiye Ýnþaat sektörü teknik olarak resesyona girmiþtir. 29

30 katladýðýný görmekteyiz. Düþük enflasyon, yüksek büyüme dönemi diye tarif edebileceðimiz yýllarýnda büyük bir geliþme gösteren inþaat sektöründeki büyüme hýzý bazý dönemlerde %20 leri bulmuþtur yýlýnda %18,5 büyüyen sektör, bu tarihten sonra keskin bir yavaþlama dönemine girmiþ ve büyüme 2007 yýlýnda %5,7 e gerilemiþtir yýlý ilk çeyreðinde %15 büyüyen inþaat sektörü, ikinci ve üçüncü çeyrekte hýzlanarak sýrasýyla %0,24 ve %4,29 oranýnda küçülmüþ ve teknik olarak resesyona girmiþtir. Böylece, inþaat 2008 yýlý ilk üç çeyreðini %1,13 daralarak bitirmiþtir. Ýnþaat hariç hizmet sektöründe büyüme hýzý diðer sektörlere oranla daha istikrarlýdýr ve 2005 yýllarýnda sýrasýyla %9,3 ve %8,4 oranýnda büyüyen hizmetler sektörü, 2006 ve 2007 yýllarýnda da %6 lýk büyüme hýzýný devam ettirebilmiþtir. Hýzlý büyümeyi 2008 yýlý ilk çeyreðine kadar sürdüren sektör 2008 yýlýnýn ikinci ve üçüncü çeyreklerinde ekonomideki aþaðý yönlü genel eðilimden etkilenerek sýrasýyla %2,7 ve %1 e kadar yavaþlamýþtýr. Bu yavaþlamayla birlikte, inþaat hariç hizmet sektörü 2008 yýlýnýn ilk 9 ayýnda %3,6 oranýnda büyümüþtür döneminde çeyreklik bazda ekonomi %6,8 oranýnda büyürken tarým sektöründeki büyüme %2,3 te kalmýþtýr. Özellikle 2007 yýlýnda kuraklýðýn etkisiyle %6,9 küçülen tarým sektörünün 2006 yýlýndan 2007 yýlýna geçerken ekonomi içindeki payý %10 dan %8,9 a gerilemiþtir yýlýnýn ilk 3 çeyreðinde, önceki sene daralarak düþük baz oluþturmasýna raðmen, tarým sektörünün büyümesi %0,9 ile sýnýrlý kalmýþtýr. Çeyreklik bazda 2007 yýlýnda her çeyrek daralan sektör 2008 yýlý ilk çeyreðinde %2,7 büyümesine karþýn, ikinci çeyrekte %3,15 oranýnda küçülmüþtür. Hava þartlarýnýn olumlu geçmesi sonucu 2008 yýlý üçüncü çeyreðinde %2,21 büyüyen tarým sektörü böylece 9 aylýk dönemde %0,86 büyümüþtür. Büyüme hizmet sektöründe de yavaþlamaktadýr. Kuraklýðýn etkisiyle tarým sektöründe büyüme çok düþük kalmýþtýr. 30

31 Ýktisadi Faaliyet Kollarýna Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasýla III Ýlk 3 çeyrek (yýllýk % deðiþim) I II III çeyrek katkýlar Tarým, avcýlýk ve ormancýlýk -2,2 2,7 6,6 1,3-7,2 2,6-3,6 2,2 0,7 0,3 Balýkçýlýk 5,1 9,6 29,8 4,1 0,7 4,7 12,4 6,9 7,8 0,0 Madencilik ve Taþocakçýlýðý -2,2 3,4 9,0 5,2 8,1 8,4 7,7 3,9 6,3 0,0 Ýmalat Sanayi 8,4 11,9 8,2 8,4 5,6 7,3 3,4-1,1 3,2-0,2 Elektrik, gaz, su 4,9 7,1 14,1 8,6 6,8 8,3 6,0 4,1 6,0 0,1 Ýnþaat 7,8 14,1 9,3 18,5 5,7 1,5-0,2-4,3-1,1-0,3 Toptan ve perakende ticaret 11,4 13,8 9,5 6,3 5,7 9,3 3,9-1,8 3,6-0,2 Oteller ve Lokantalar -6,2 6,8 0,4 2,5 2,1 1,3 0,6-2,3-0,8-0,1 Ulaþtýrma, depolama ve haberleþme 8,9 10,7 11,7 6,8 6,9 7,8 4,0 1,5 4,3 0,2 Mali aracý kuruluþlarýn faaliyetleri -5,1 14,0 13,6 14,0 9,8 8,8 9,3 7,2 8,4 0,7 Konut Sahipliði 3,2 3,8 3,6 2,7 2,1 1,5 1,6 2,5 1,9 0,1 Gayrimenkul, kiralama 4,9 13,2 10,2 12,6 13,9 7,1 9,2 7,3 7,8 0,2 Kamu yönetimi, savunma, sosyal güvenlik -0,7 3,1-5,0 0,1 1,2 3,7 5,0-1,0 2,4 0,0 Eðitim 0,2 1,1 4,3 5,2 4,8 2,2-6,3-1,2-1,7 0,0 Saðlýk iþleri ve sosyal hizmetler 0,8-1,1 17,8 3,9 1,7 10,4 3,2-3,2 3,6 0,0 Diðer sosyal hizmeler -0,3 4,7 5,3 9,1 5,4 2,9 1,1-0,3 1,3 0,0 Eviçi personel çalýþtýran hanehalklarý 3,1 12,7 10,8 13,5 12,2 6,6 7,6 5,4 6,6 0,0 Sektörler Toplamý 4,5 9,6 8,5 7,5 4,8 6,6 3,3 0,7 3,3 0,7 Dolaylý ölçülen mali aracýlýk hizmetleri -7,1 14,7 14,3 17,4 9,0 8,0 9,9 6,7 8,1 0,4 Vergi-Sübvansiyon 6,4 9,9 10,9 6,6 5,9 9,3-3,6 2,2 2,4 0,2 Gayri Safi Yurtiçi Hasýla (Alýcý fiyatlarýyla) 5,3 9,4 8,4 6,9 4,6 6,7 2,3 0,5 3,0 0,5 Kaynak: TÜÝK yýllarýnda yýllýk ortalama %7,4 büyüyerek milli gelirin artýþýna önemli katkýda bulunan sanayi sektörü 2006 yýlýndan sonra yavaþlamaya baþlamýþtýr. Sektörün büyümesi 2007 yýlýnda %5,8 ile dönemin altýnda kalmýþtýr. Madencilik ve Taþocaklarý, Ýmalat Sanayi ve Elektrik, gaz, buhar ve sýcak su üretimi ve daðýtýmý kapsayan toplam sanayi 2008 yýlýnýn ilk çeyreðinde biraz toparlanarak %7,4 büyüdükten sonra yeniden yavaþlamaya eðilimine girmiþtir. Ýkinci çeyrekte %3,7 büyüyen sanayi sektörü üçüncü çeyrekte ise %0,5 oranýnda daralmýþtýr. Böylelikle, 2008 yýlý ilk üç çeyrekte toplam sanayinin büyümesi %3,44 ile sýnýrlý kalmýþtýr Giderek yavaþlayan sanayi sektörü üçüncü çeyrekte küçülmüþtür. Ýktisadi faaliyet kollarýna göre milli gelire katkýlara baktýðýmýzda döneminde ortalama yýllýk büyümeye %27,6 katký saðlayan imalat sanayi öne çýkmaktadýr. Milli gelir içindi payý azalmakta olan tarým ise döneminde genel büyümeye katkýsý ortalama %17 katkýda bulunmuþken, döneminde Büyümeye en önemli katkýyý inþaat hariç hizmetler sektörü yapmaktadýr. 31

32 büyümeye katkýda bulunmamýþtýr yýlýndan itibaren, küresel mali piyasalardaki olumlu geliþmeler sayesinde istikrarlý ve güçlü büyüme dönemine giren mali sektör yýllarýnda yýllýk ortalama %12,8 büyüyerek toplam GSYH ya önemli katkýda bulunmuþtur. Yüzde olarak baktýðýmýzda, 2004 yýlýndaki büyümenin %12 sini bu sektör saðlamýþken, 2007 yýlýnda bu katký %19,7 e çýkmýþtýr. Küresel mali piyasalardaki belirsizliklere raðmen 2008 yýlýnda da genel ekonominin çok üstünde büyüyen mali sektör ilk üç çeyrekte %8,4 oranýnda artýþ göstererek, %3 lük milli gelir büyümesinin 0,8 puanýný saðlamýþtýr yýlý 9 aylýk döneminde mali sektörle birlikte, toptan ve perakende ticaret ve ulaþtýrma, depolama ve haberleþme kalemlerinde ortalamanýn üstünde yaþanan büyüme sayesinde bu dönem inþaat hariç hizmetler sektörü %3 büyümenin 2,1 puanýný saðlamýþtýr. (Büyüme ve Harcama Yönlü % Artýþ Oranlarýna Katkýlar) Kaynak: TÜÝK, TÜSÝAD Hesaplamalarý 1.3 Yatýrým-Tasarruf dengesi 2007 yýlýnda GSYH ya oran olarak toplam tüketim %83,1, toplam yatýrýmlar %22 olmuþtur. Kaynaklarýn kamu ve özel arasýndaki daðýlýmýna bakýldýðýnda, GSYH ya oran olarak, kamu harcanabilir geliri %12,1, kamu tüketimi %9,8 ve kamu yatýrýmý %3,8 olurken, özel harcanabilir geliri %87,2, özel tüketim %73.4, özel yatýrým ise %18,1 olmuþtur. 32

33 2002 sonrasýnda hýzlý büyüme sürecine giren Türkiye ekonomisinde artan tüketim ve yatýrým talebine karþýlýk yurtiçi tasarruflar ayný ölçüde artýrýlamamýþ, bunun sonucu olarak tasarruf açýðý sürekli büyümüþtür. Yurtiçi tasarruf oraný %16 olarak yetersiz bir düzeyde gerçekleþmiþtir. Yurtiçi tasarruf açýðýnýn uluslar arasý likidite bolluðunun yaþandýðý döneminde yurtdýþý tasarruflarla dengelenmesi mümkün olmuþtur. Kamu sektörünün yatýrým-tasarruf açýðý ise azalmaktadýr sonrasýnda uygulanan mali disiplin kamu harcamalarýnýn GSYH ya oranýnýn sabit kalmasýna karþýlýk azalan kamu açýðý kamu tasarruflarýnýn artmasýna olanak saðlamýþtýr. GSYH ya oran olarak 2001 yýlýnda yaklaþýk %10 civarýnda bir tasarruf açýðýndan 2006 yýlýnda %6 fazlaya dönüþmüþtür. Genel seçimlerle birlikte mali disiplinin bir miktar gevþemesi sonucunda 2007 yýlýnda kamu yatýrýmlarýnýn oraný %3,8 e çýkarken kamu tasarruflarýnýn oraný %2,3 te kalmýþ ve kamu tasarruf-yatýrým farký %1,5 olmuþtur. Tasarruf açýðýndaki artýþ hane halký ve þirketler kesimine bir arada kapsayan özel sektörün tasarruf-yatýrým açýðýndan kaynaklanmýþtýr. Özel tasarruflarýn GSYH ya oraný 2002 yýlýnda % 24,9 iken 2006 yýlýnda % 11 e geriledikten sonra 2007 yýlýnda %13,8 e yükselmiþtir. Ayný dönemde özel yatýrým oranýnýn %20 nin üzerinde seyretmesi sonucunda özel sektörün kamu açýðýný kapatan 2001 yýlýndaki %16,5 net tasarruf fazlasý 2006 yýlýnda %9 luk tasarruf açýðýna dönüþmüþtür. Ekonominin yavaþladýðý, siyasi belirsizliðin yatýrým kararlarýnda ertelemelere yol açtýðý, küresel likidite fazlasýnýn azalmakta olduðu 2007 yýlýnda ise özel sektör tasarruf açýðý %4,4 e inmiþtir. Tasarruf açýðý geniþlemektedir. Kamu sektörü tasarruf açýðý düþmüþtür. Özel tasarruf açýðý ise yüksektir yýlýnda %16 civarýnda gerçekleþen özel sektör tasarruf oranýnýn %12 si hane halký tasarruflarýndan, %4 ü de þirketler kesimi tasarruflarýndan kaynaklandýðý tahmin edilmektedir. 33

34 * Tahmin Kaynak: DPT * 1.4 Ýmalat Sanayi Üretimi 2001 yýlýnda 90 deðerinin altýnda olan imalat sanayi üretim endeksi 2002 yýlýndan itibaren istikrarlý bir yükseliþ trendine girerek, 2007 yýlý Kasým ayýnda 156 deðerini aþmýþtýr yýlý sonu itibariyle toplam milli gelir içinde %24 e sahip imalat sanayi böylece hýzlý büyüme döneminde genel büyümeye önemli katkýda bulunmuþtur yýlýndan sonra imalat sanayi üretiminde hýzlý büyüme yaþanmýþtýr. Sanayi Endeksi Hodric-Prescott Eðilimi Kaynak: TÜÝK 34

35 Sanayi sektörü içinde de alt sektörler itibariyle bir dönüþüm gerçekleþmektedir.alt sektörlerin katkýlarý itibariyle bakýldýðýnda, döneminde en dinamik geliþen sektörün, bu dönem içinde %281 oranýnda büyüyen ve yeni kazanýlan sanayi kapasitesinin %22 sini saðlayan Taþýt Araçlarý ve Karoseri olduðunun belirtilmesi gerekmektedir. Taþýt Araçlarý ve Karoseri Ýmalatý sektörüyle birlikte bu dönem içinde sýrasýyla %7,9, %6,5 ve %6,4 oranýnda büyüyen Kimyasal Madde Ürünleri Ýmalatý, Ana Metal Sanayi, ve Makine ve Teçhizat Ýmalatý toplam imalat sanayinin yeni oluþan kapasitesinin %63 ünü karþýlamýþlar. Ýmalat sanayi içinde önemli paya sahip diðer alt kategorilerden Kök Kömürü ve Rafine Edilmiþ Petrol Ürünleri Ýmalatý 2001 yýlýndan 2007 yýlýna %12; %10,88 paya sahip Tekstil Ürünleri Ýmalatý ise %1 büyümüþken, %5,42 paya sahip Giyim Eþyasý Ýmalatý bu dönemde %7,3 oranýnda küçülmüþtür. Bu geliþmeler sonucunda, 2007 sonunda tekstil ürünleri için 91,8, giyim ürünleri için ise 97,6 düzeyinde olan endeks, imalat sanayi endeksin 100 deðerine eþit olduðu 1997 düzeyinden düþük olmuþtur. Otomotiv sektörü 7 yýl içinde yaklaþýk 3 katý büyüklüðe eriþmiþtir. B.Y.S Elektrikli Makinalar Kaynak: TÜÝK 35

36 1999 ve 2001 krizlerini kapsayan üç yýllýk dönemde imalat sanayi üretim endeksi ortalama yýllýk %2,4 küçülmüþtür yýlýnda %4,2 azalan sanayi üretimi, müteakip yýl %6,4 artmýþtýr. Siyasi belirsizliðin sürdüðü, ekonomik reformlarýn sürekli olarak ertlendiði bu dönemde, sanayi sektörünin gelþimi için uygun ortam oluþmamýþtýr krizi sýrasýnda da sanayi üretim endeksi %9,5 azalmýþtýr, döneminde toplam imalat sanayi üretimindeki gerileme %7,7 yi bulmuþtur. Uygulanmaya konan ekonomik program ve gerçekleþtirilen reformlar yýllarýnda sanayinin geliþimi için elveriþli ortamý hazýrlamýþtýr. Önceki dönemde yaþanan daralmalarýn da neden olduðu düþük bazla birlikte 2002 yýlýnda imalat sanayi üretimi %10,9 oranýnda artmýþtýr ve 2004 yýllarýnda da %10 a yakýn oranlarda büyüyen imalat üretimi bu üç yýllýk dönemi ortalama yýllýk %10,2 büyümeyle kapatmýþtýr yýlýnda ise %4,8 e kadar yavaþlayan imalat sanayi üretim artýþ hýzý milli gelirin de 2006 yýlýnda yavaþlayacaðý sinyalini vermiþtir. Hýzlý büyüme döneminin son yýlýný da kapsayan bu üç yýllýk dönemde üretim ortalama yýllýk %5,1 oranýnda artarak imalat sanayi üretim endeksi 2007 yýlýnýn sonunda rekor düzeyine varmýþtýr. Ýmalat sanayi üretim artýþý 2004 sonrasýnda yavaþlamaktadýr. (yýllýk % deðiþim ve dönemsel ortalamalar) Kaynak: TÜÝK 36