OKUMAYI DEĞERLENDİRME ÖĞRETMENLER İÇİN KOLAY VE PRATİK BİR YOL. HAYATİ AKYOL, Kasım YILDIRIM, Seyit ATEŞ, Çetin ÇETİNKAYA ve Timothy V.

Transkript

1 OKUMAYI DEĞERLENDİRME ÖĞRETMENLER İÇİN KOLAY VE PRATİK BİR YOL HAYATİ AKYOL, Kasım YILDIRIM, Seyit ATEŞ, Çetin ÇETİNKAYA ve Timothy V. RASINSKI

2 Hayati AKYOL, Kasım YILDIRIM, Seyit ATEŞ Çetin ÇETİNKAYA ve Timothy V. RASINSKI OKUMAYI DEĞERLENDİRME: ÖĞRETMENLER İÇİN KOLAY VE PRATİK BİR YOL ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Şubat, 2014 Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Şermin Demirhan Kapak Tasarım ve İllustrasyon: Kahraman KILIÇ Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: E-ileti: pegem@pegem.net

3 Hayati AKYOL 1983 yılında Kırşehir Eğitim Yüksekokulu nu bitirdi ve aynı yıl Gazi Eğitim Fakültesi, Eğitim Programları ve Öğretim Bölümüne dikey geçiş yaparak, 1985 yılında bu bölümden mezun oldu yılında Artvin in Şavşat ilçesinde bir dönem ilkokul öğretmenliği yaptıktan sonra 1987 yılında Milli Eğitim Bakanlığı burslusu olarak Amerika Birleşik Devletleri ne gitti. University of Pittsbugh da Okuma Eğitimi ve Öğretimi dalında 1990 yılında yüksek lisansını, 1994 te Okuma Öğretimi ve Programı alanında doktorasını başarıyla tamamladı yılında Gazi Eğitim Fakültesi nde öğretim üyesi olarak göreve başladı yılında Türkçe Eğitimi alanında doçent, 2009 yılında profesör olan Akyol, İlköğretim Bölümü Sınıf Öğretmenliği Ana Bilim Dalında öğretim üyesi olmakla birlikte, 2012 yılından beri Gazi Eğitim Fakültesi Dekanlığını yürütmektedir. Yazar, okuma-yazma öğretimi ve programı, görsel okuryazarlık, soruların analizi, metinler arası okuma, metinlerin sınıflandırılması, kelime dağarcığının geliştirilmesi, okuma-yazma güçlüklerinin tespiti ve giderilmesi konularında çalışmaktadır. Kasım YILDIRIM 1982 yılında Kars da doğdu. İlk ve orta öğrenimini Gümüşhane de tamamladı. Gazi Üniversitesinde lisans eğitimini tamamlayarak sınıf öğretmeni olarak atandı. Yozgat ve Adana illerinde öğretmenlik yaptı. Çukurova Üniversitesi nin açtığı sınavları kazanarak yüksek lisansa başladı (2004). Bu eğitimi devam ederken Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi nin açmış olduğu sınavı kazanarak araştırma görevlisi olarak atandı yılında yüksek lisans, 2010 yılında da doktora eğitimini tamamladı. Gazi ve Ahi Evran Üniversitelerinde çalıştıktan sonra Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesine öğretim üyesi olarak atandı. Yazar; okuma-yazma ve Türkçe öğretimi, okuma yazma sürecinde karşılaşılan öğrenme güçlükleri, okuma becerilerinin değerlendirilmesi ve geliştirilmesi, akıcı okuma alanlarında çalışmakta olup yazarın alanıyla ilgili ulusal ve uluslararası düzeylerde yayınları bulunmaktadır.

4 Seyit ATEŞ 1981 yılında Sivas ta doğdu. Sivas ta başlayan öğrenim hayatını, ortaokul yıllarında Kayseri de sürdürdü ve liseyi Sivas ta tamamladı. Gazi Üniversitesi nde 2000 yılında lisans eğitimini tamamlayarak Mardin iline sınıf öğretmeni olarak atandı ve daha sonra Ankara da görev yaptı. Öğretmenlik yaptığı dönemde Gazi Üniversitesi nde yüksek lisans eğitimine başladı yılında yüksek lisans, 2011 yılında da doktora eğitimini tamamladı yılları arasında Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Sınıf Öğretmenliği ABD da araştırma görevlisi olarak görev yaptı. Doktora sonrası iki yıl daha araştırma görevliliği görevini Dr. Unvanıyla sürdürdükten sonra aynı ana bilim dalına 2013 yılı itibariyle öğretim üyesi olarak atandı. Yazar; okuma-yazma ve Türkçe öğretimi, okuma yazma sürecinde karşılaşılan öğrenme güçlükleri, okuma becerilerinin değerlendirilmesi ve geliştirilmesi, akıcı okuma, eleştirel okuma, soruların analizi ve anlama öğretimi alanlarında çalışmakta olup yazarın alanıyla ilgili ulusal ve uluslararası düzeylerde yayınları bulunmaktadır. Çetin ÇETİNKAYA 1979 yılında İstanbul da doğdu. Gazi Üniversitesi nde 2002 yılında lisans eğitimini tamamlayarak Muş iline sınıf öğretmeni olarak atandı yılında Kafkas Üniversitesi nde araştırma görevlisi olarak çalışmaya başladı yılında Kafkas Üniversitesi Eğitim Bilimleri bölümü Eğitim Programları ve Öğretimi Ana Bilim Dalında yüksek lisansını, 2011 yılında Gazi Üniversitesi Sınıf Öğretmenliği Ana Bilim Dalında doktorasını tamamlayan Çetinkaya, 2012 yılından itibaren Düzce Üniversitesi Eğitim Fakültesinde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Yazar; okuma-yazma ve Türkçe öğretimi, okuma yazma sürecinde karşılaşılan öğrenme güçlükleri, okuma becerilerinin değerlendirilmesi ve geliştirilmesi, akıcı okuma, kelime hazinesi, çocuk edebiyatı, drama alanlarında çalışmakta olup yazarın alanıyla ilgili ulusal ve uluslararası düzeylerde yayınları bulunmaktadır. Timothy V. Rasinski Timothy Rasinski Kent State Üniversitesinde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. 200 den fazla makaleye ve 50 den fazlada kitaba yazarlık yapmıştır. Kendisinin yazdığı ve Scholastic yayınevi tarafından basılan The Fluent Reader ve The Fluent Reader in Action kitapları en çok satanlar listesinde yer almıştır. Çalışma alanlarını akıcı okuma, ilkokul ve ortaokul öğrencilerinin okuma becerileri ve okuma güçlükleri oluşturmaktadır.

5 ÖN SÖZ Okumayı öğrenme okula başlayan tüm öğrenciler için başarılması gereken zor ve önemli bir görevdir. İyi bir okuma eğitimi sürecinden geçen öğrenciler başarılı bir öğrenme sürecinin de temelini atmış olurlar. Temel dil becerilerinden biri olan okuma, kendi içerisinde ses farkındalığı, kelime tanıma ve ayırt etme, akıcı okuma ve anlama gibi çeşitli düşük ve yüksek düzey zihinsel becerilerin kullanımını içermektedir. İyi bir okuma eğitiminin çocukların düzeyleri göz önünde bulundurularak tüm bu bileşenleri de geliştirecek şekilde düzenlenmesi gerekmektedir. Dolayısıyla çocukların okuma becerileri açısından gelişimlerine yönelik öğretim süreci, değerlendirme çalışmalarıyla birlikte yürütülmelidir. Değerlendirme süreci öğretmenlere çocukların okuma becerileri açısından nerede olduklarını ve nereye gitmeleri gerektiğini ve bunun için neler yapılması gerektiğini gösteren bir yol haritası işlevi görmelidir. Bu anlamda değerlendirme çalışmaları hem öğretim için başlangıç noktasını hem de okuma becerileri açısından öğrencilerde gözlenen ilerlemeyi ve öğretim sürecinin niteliğini belirleme açısından önem arz etmektedir. Öğretim sürecinin karmaşıklığı ve yoğunluğu dikkate alındığında değerlendirme süreci kimi zaman göz ardı edilebilmektedir. Bunda değerlendirmenin nasıl ve hangi boyutlarda yapılması gerektiğine ilişkin bilgi ve materyal eksikliğinin de etkisi bulunmaktadır. Bu kitap, bu anlamda basit ve pratik bir şekilde temel okuma becerilerinin nasıl değerlendirilebileceğine ilişkin öğretmenlere örnekler sunmakta ve çocukların okuma açısından zayıf oldukları alanlarda nasıl geliştirilebileceklerine ilişkin öneriler ortaya koymaktadır. Bu değerlendirme etkinliklerinin en önemli özelliği, fazla zaman almaması ve öğretim zamanından çalmamasıdır. Bu kitabın ilk bölümünde, öğretim ve değerlendirmede sürecine ilişkin kısa bir giriş yapılmakta, ardından okumayı değerlendirmede öğretmenlerin faydalanabilecekleri pratik bir yol önerilmektedir. Bu bölümde yöntemin içeriği, faydaları, yıl boyunca kullanımı, kullanımına ilişkin yönergeler, puanlama ve yorumlama süreci anlatılmaktadır. Kitabın ikinci bölümünde, öğretmenlerin değerlendirme kullanabilecekleri örnek metinlere yer verilmekte, birinci sınıftan sekizinci sınıfa kadar her sınıf düzeyinde biri bilgilendirici diğeri öyküleyici olmak üzere iki metin yer almaktadır. Metinler, değerlendirmede kullanmak üzere öğrenci ve öğretmen formu şeklinde düzenlenmiştir. Bu metinler öneri niteliğinde olup, uygulayıcılar sınıf düzeylerini dikkate alarak kendi değerlendirme metinlerini ve formlarını oluşturabilirler.

6 vi Okumayı Değerlendirme Kitabın üçüncü bölümünde, okuma becerileri açısından çocukların zayıf oldukları alanlarda gelişimleri için önerilere yer verilmiştir. Bu öneriler okumanın kelime tanıma, okuma hızı, prozodi ve anlama boyutlarıyla ilgilidir. Kitabın son bölümünde ise, Cümle Doğrulama, Boşluk Doldurma ve Soru-Cevap tekniği gibi anlamayı değerlendirmede alternatif olarak kullanılabilecek bazı tekniklere yer verilmiştir. Çocukların okuma becerilerini pratik bir şekilde değerlendirmek amacıyla bu kitapta önerilen tüm değerlendirme etkinliklerini öğretmenler kadar ebeveynler de kolayca uygulayabilirler. Biz yazarlar olarak bu kitabın öğrencilerinin daha iyi birer okuyucu olmaları için çaba gösteren öğretmenlerin sınıf içi öğretim ve değerlendirme uygulamalarına büyük katkıları olacağı inancındayız. ANKARA, 2014

7 İÇİNDEKİLER Ön Söz...v Giriş...1 Değerlendirme mi Öğretim mi?...3 Okuma Becerileriyle İlgili Pratik Değerlendirme Yönteminin Faydaları...3 Pratik Değerlendirme Yönteminin Yıl Boyunca Kullanımı...3 Pratik Değerlendirme Etkinlikleri Neleri İçermektedir?...4 Metinlerin Okunabilirliğini Belirlemeye İlişkin Bir Yöntem...4 Pratik Değerlendirme Etkinliklerini Uygulamaya İlişkin Yönergeler...8 Pratik Değerlendirmenin Puanlanması ve Yorumlanması...9 Okuma Akıcılığı: Kelime Tanıma Yüzdesi...10 Okuma Akıcılığı: Okuma Hızı...10 Okuma Akıcılığı: Prozodi...12 Okuduğunu Anlama...14 Örnek Metinler...17 Birinci Sınıf...17 İkinci Sınıf...23 Üçüncü Sınıf...29 Dördüncü Sınıf...35

8 viii Okumayı Değerlendirme Beşinci Sınıf...41 Altıncı Sınıf...47 Yedinci Sınıf...53 Sekizinci Sınıf...59 Okuma Becerilerini Geliştirmeye Yönelik Öneriler...69 Kelime Tanıma...70 Okuma Hızı ve Prozodisi Anlama Öğretimi...74 Anlamayı Değerlendirmede Alternatif Teknikler...79 Cümle Doğrulama...80 Boşluk Doldurma...83 Soru - Cevap...90 Kaynakça...99

9 Giriş Değerlendirme, başarılı bir öğretim sürecinin önemli bir unsurudur. Değerlendirme süreci, yaptıkları öğretimin öğrencilerde yeteri kadar ilerleme sağlayıp sağlamadığını belirlemede öğretmenlere yardımcı olur. Değerlendirme süreci sonunda öğretmenler hızlandırılmış öğretim programından yararlanabilecek olan öğrencilerle, yoğunlaştırılmış bir öğretime ve daha fazla desteğe ihtiyacı olan öğrencileri belirleyebilirler. Şayet değerlendirme yeterince hassas ise öğretmenlere öğretim sürecinde hangi aşama ve beceri üzerinde yoğunlaşmaları gerektiğini belirleme fırsatı verir. Bir anlamda değerlendirme süreci öğretmenlere (ve ayrıca ebeveynlere) çocukların akademik olarak nerede olduklarını ve nereye ulaşmaları gerektiğini ve bunun için onların neler yapabileceklerini gösteren bir yol haritasıdır. Araştırmalar, değerlendirmenin başarılı bir öğretim için önemli olduğu düşüncesini desteklemektedir. Birçok bilimsel araştırma düzenli değerlendirmenin okumayı öğrenmede öğrenci başarısıyla olumlu yönde ilişkili olduğunu göstermiştir (Postlethwaite ve Ross, 1992). Son yıllarda tüm dünyada gerek ulusal gerekse uluslararası düzeyde farklı disiplinler ve sınıf düzeyleri açısından öğrenci performanslarının daha yakından izlenmesinin ulusal eğitim politikalarının ve programlarının güncellemesinde önemli olduğu ifade edilmektedir. Bu tür değerlendirmeler, ulusal ve uluslararası ölçekte eğitimin niteliğini artırmaya yönelik politika geliştirmede ve başarıda genel eğilimleri belirlemede çok önemlidir. Ancak pek çok nedenden dolayı bu tür

10 2 Okumayı Değerlendirme değerlendirmeler, öğrenciler için öğretime yönelik kararlar almada öğretmenlere ihtiyaç duydukları bilgiyi sağlayamaz. Problemlerden biri zaman problemidir. Bu tür geniş ölçekli değerlendirmelerin sonuçlarının öğretmenlere ulaşması genellikle aylar alır. Bu gibi durumlarda çoğu zaman sonuçlara ulaşamadan bir öğrencinin bir sonraki sınıf düzeyine geçtiği görülür. Ayrıca bu testlerde elde edilen puanlar, doğal yoldan öğretime yönelik değişikliklere yol açmaz. Burada elde edilen puanlar, bir öğrencinin ihtiyaçlarına ve öğretimine yön verecek talimatlara ilişkin belirleyici nitelikte bilgi sağlamaktan ziyade çoğunlukla basitçe onun yeterli düzeyde başarılı olup olmadığını gösterir. Çocukların anlık başarılarını gösteren geniş ölçekli genel değerlendirmelerin ötesinde daha belirleyici öğretim uygulamalarına yol açan bir dizi okuma değerlendirmesi mevcuttur. Türkiye de örnekleri olmayan bu testler, standartlaştırılmış veya informel nitelikte olup grupla veya bireysel olarak uygulanabilmektedir. Örneğin Stanford Tanılayıcı Okuma Testi ve DIBELS testi grupla, Woodcock Okuma Yetkinlik Testi ise bireysel olarak uygulanan standartlaştırılmış ticari testlerdir. İnformel okuma envanterleri ve anlık sürekli kayıtlar gibi (Clay, 1993) daha çok öğretmenlerin kaydettikleri okuma davranışlarını yorumlama yeteneği üzerine temellendirilen testler de doğal olarak daha informel olanlardır. Bunların yanı sıra Gelişimsel Okuma Değerlendirmesi (Beaver, 1997) ve Niteliksel Okuma Envanteri (Leslie ve Caldwell, 2000) gibi öğretmenlerin yorum unsurunu da içeren informel yönü güçlü, karma nitelikte standardize testler de bulunmaktadır. Bu tür değerlendirmeler öğretmenlere, öğrencilerini bir okuyucu olarak derinlemesine inceleme imkânı verir. Öğrencilerin başarı düzeyleri, bir nebze de olsa okuma güçlükleri ve ilgi alanları hakkında bilgi verir. Yukarıda sözü edilen değerlendirmelerin bir dezavantajı varsa o da çok fazla zaman almalarıdır. Bu tür değerlendirmeler hazırlık, uygulama ve puanlama için dikkate değer bir zaman gerektiren etkinlikleri içermektedir. Örneğin bir informel okuma envanterinin tam anlamıyla uygulanması 2-3 saatlik bir zaman dilimini gerektirir. Envanterin bir öğrenciye uygulanması bir-iki saat sürerken; puanlaması ve değerlendirmesi de en azından bir saatlik zaman alır. Böyle bir değerlendirmeden elde edilen veri, geçerli ve değerli olmasına rağmen; bu tür bir değerlendirmeyi sınıftaki her öğrenci için yapmak, öğretimi engelleyici düzeyde olabilmektedir. Türkiye de böyle bir uygulama yaygın olmasa da uluslararası arenada pek çok okulda öğretmenlerin her çocuğa yılda iki veya üç kez informel okuma envanterini uygulaması beklenmektedir. 25 öğrencili bir sınıfta, informel okuma envanterinin üç kez uygulanması, her çocuk için sadece bir saat ayrılsa bile 75 saatlik süreyi gerektirecektir. Bu süre neredeyse üç haftalık öğretim sürecine denktir. Bu süre sadece okumayla ilgili derslerden alındığında değerlendirme için on haftadan fazla bir zaman dilimi gerekecektir.

11 Giriş 3 Değerlendirme mi Öğretim mi? Öğretmenler için değerlendirme süreci ne kadar önemli ise öğretim süreci de o kadar değerlidir. Aslında öğrenciler değerlendirme sonucu değil, bir öğretim sonucunda öğrenirler. Değerlendirme belirgin bir biçimde öğretime rehberlik etmek zorundadır, bu nedenle öğretimin yerini tutamaz. Değerlendirme için çok fazla zaman harcanan okullarda ve sınıflarda, harcanan bu zaman, öğretimden alınan zamana eşittir. Kısaca değerlendirmeye verilen zaman öğretimden alınır. Bu durumun ironisi şudur ki değerlendirilmek istenenler, değerlendirmeyi yapmak üzere öğretimden alınmak zorunda olan zamanla kısıtlanmıştır. Okuma Becerileri İle İlgili Pratik Değerlendirme Yönteminin Faydaları Yukarıdaki hususları göz önünde bulundurarak sınıf öğretmenlerinin ve uzmanların öğrencilerin okuma başarısına ilişkin hızlı bir şekilde tanılayıcı ve geçerli bilgi elde etmelerini sağlamak için bu kitaptaki değerlendirme etkinlikleri önerilmektedir. Yaklaşık 5-6 dakikalık bir zaman diliminde bu kitapta önerilen değerlendirme etkinlikleri ile bir öğrencinin okuma becerilerinin zayıf ve güçlü yönleri kolaylıkla belirlenebilir. Bir öğrencinin okuması örnek olarak alınıp üç kritik alanda performans düzeyi belirlenebilir. Bu kritik alanlar kelime tanıma, okuma akıcılığı ve anlamadır. Bu değerlendirme etkinlikleri ile elde edilen bilgilerle okumanın bu üç boyutu (kelime tanıma, akıcılık ve anlama) açısından bir öğrencinin zaman içerisindeki ilerlemesi izlenebilir. Çocukların özel ihtiyaç alanları tanımlanabilir ve onların okuma sürecine ilişkin ebeveynlerle ve diğer ilgililerle iletişime geçilebilir. Pratik Değerlendirme Yönteminin Yıl Boyunca Kullanımı Bahsedilen değerlendirme etkinlikleri öğrencilere bireysel olarak düzenli aralıklarla yılda üç veya dört kez uygulanabilir Bu uygulamalar okul yılının başında bir, ortasında iki ve sonunda bir defa yapılabilir. İki saat içerisinde 25 kişilik bir sınıfta tüm öğrencilerin okuma becerilerinin değerlendirilmesi ve puanlanması mümkündür. Kitapta her sınıf düzeyi için örnek olarak iki form (bir bilgi verici ve bir hikâye edici metin örneği) verilmiştir. Öğretmen, kitapta verilen bu formları kullanarak ve benzer nitelikte formlar hazırlayarak öğrencilerini belirli aralıklarla değerlendirebilir. Okul yılı boyunca düzenli aralıklarla yapılan ölçümlerle öğrencilerin kelime tanıma, okuma hızı, okuma prozodisi ve anlama becerilerindeki gelişim düzeyleri değerlendirilebilecektir. Böylece öğretmenin öğretim çabalarına yeteri düzeyde cevap veremeyen öğrenciler belirlenebilecektir. Bunun sonucu, güçlük yaşayan veya arzulanan ilerlemeyi gösteremeyen öğrenciler için öğretmen ek planlama yapabilecek veya daha özel hedefleri olan öğretim etkinlikleri tasarlayacaktır.