Kazdağları nda tanınması ve korunması gereken bir değer Cyclamen hederifolium

Transkript

1 Kazdağları nda tanınması ve korunması gereken bir değer Cyclamen hederifolium DOÇ. DR. NURAY MÜCELLÂ MÜFTÜOĞLU PROF. DR. HAMİT ALTAY DR. CAFER TÜRKMEN Kazdağları (orijinal) Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Toprak Bölümü Çanakkale Kazdağları II. Ulusal sempozyumu Haziran 2006 Çanakkale

2 GİRİŞİŞ İlk kez 15. yüzyılda el yazmalarında adı geçmektedir. 17. yüzyılın başlarında toplayıcılar tarafından Batı Avrupa ya getirilmiştir. 18. yüzyıla kadar birkaç siklamen türünün kültüre alındığı bilinmektedir. 19. yüzyılın ortalarında ekonomik değer kazanmış ve ıslah çalışmaları başlamıştır. Siklamen yumruları tıpta, kozmetikte kullanılmakta ve gen kaynağı olarak yararlanılmaktadır. Yayılış alanı batıda Blear Adaları ndan doğuda İran a, kuzeyde Alp ve Karpat Dağları ndan güneyde İsrail, Girit, Libya, Cezayir ve Tunus a kadar uzanır. Türkiye dünyanın en zengin siklamen türüne sahip ülkelerinden birisidir. Türkiye de aralarında 6 tanesi oldukça sınırlı yayılış gösteren toplam 10 siklamen türü bulunur.

3 Kaynak: Mathew ve Özhatay, 2001

4 Türkiye nin siklamenleri 1.Cyclamen graecum Kaynak: Muğla, Antalya, Mersin

5 2.Cyclamen mirabile Kaynak: Muğla, Aydın, Isparta

6 3.Cyclamen intaminatum Kaynak: Bilecik, Eskişehir, Kütahya, Bursa

7 4.Cyclamen parviflorum Kaynak: Giresun, Trabzon, Rize, Artvin, Adana, Gümüşhane

8 5.Cyclamen persicum Kaynak: İzmir, Muğla, Antalya, Mersin, Adana, Hatay

9 6.Cyclamen trochopteranthum Kaynak: Muğla, Antalya, Denizli, Burdur, Isparta

10 7.Cyclamen pseud-ibericum Kaynak: Adana, Hatay, Kahramanmaraş, Gaziantep, Osmaniye

11 8.Cyclamen cilicium Kaynak: Antalya, Mersin, Adana, Konya, Karaman

12 9.Cyclamen coum Kaynak: Kırklareli, İstanbul, Kocaeli, Adapazarı, Düzce, Bursa, Bilecik, Bolu, Zonguldak, Bartın, Karabük, Kastamonu, Sinop, Samsun, Çorum, Amasya, Tokat, Ordu, Giresun, Gümüşhane, Trabzon, Rize, Artvin, Adana, Hatay

13 10.Cyclamen hederifolium Kaynak: Çanakkale, Muğla, Aydın, İzmir, Manisa, Balıkesir

14 Kaynak:

15 SİKLAMEN İHRACATI Türkiye Cyclamen yumruları ihraç eden ülkeler sıralamasında önemli bir yer tutmaktadır. Bu bitkiler ihraç materyali olarak geçmişten günümüze değin ülkemize döviz girdisi sağlamaktadır. Ancak ihraç edilen yumruların tamamına yakınının doğal ortamlarından bilinçsizce toplanması bu bitkilerin neslinin ülkemiz doğasında hızla tüketilmesine yol açtığı gibi çevre ekolojisine de büyük zararlar vermektedir. Doğal Çiçek Soğanlarının Sökümü, Üretimi ve İhracatına Ait Yönetmelik doğal çiçek soğanlarının ihracatını kontrol altına almak için çıkarılan ve halen yürürlükte olan yönetmeliktir. Bu yönetmelik sayesinde bakanlıkça oluşturulan bir teknik komite tarafından, doğadan sökülerek ihraç edilen doğal çiçek soğanlarının cins, tür, miktar ve söküm takvimleri belirlenmekte, hazırlanan ihracat listesi resmi gazetede yayınlandıktan sonra ihracat yapılabilmektedir.

16 CITES SÖZLEŞMESİ Bütün siklamen türleri kısa adı CITES (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna & Flora) olan; Nesilleri Tehlike Altında Bulunan Doğal Bitki ve Hayvan Türlerinin Uluslararası Ticaretini Düzenleme Sözleşmesi nin Ek Liste II sinde yer alır. Sözleşme kapsamına giren yabani türlerin ticareti ihraç ve ithal eden ülkelerden alınan izinlerle düzenlenir. Sözleşme kurallarına göre izin belgeleri olmadan bir ülkeden diğerine gönderilen bitkiler gümrük yetkilileri tarafından alıkonur ve sorumlular hakkında soruşturma başlatılır. Buna göre, CITES Sözleşmesine taraf olan Türkiye de, doğadan toplanan siklamen türlerinin herhangi bir amaçla yurt dışına çıkarılması söz konusu olduğunda hem Türk yetkililerden CITES ihraç izni, hem de ithal eden ülkeden ithal izninin alınması şarttır. Buna ek olarak, Türkiye de doğal siklamen türleri üzerinde araştırma yapmak isteyen bir yabancının kendi ülkesindeki Türkiye Büyükelçiliği ne başvurarak bir araştırma izni alması gerekmektedir. Türkiye de CITES Sözleşmesi çerçevesinde Yönetim Mercileri; Çevre Bakanlığı, Orman Bakanlığı ve Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Bilimsel Mercii ise Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Başkanlığı sorumludur. Çevre Bakanlığı CITES Sekreteryası taraf ülkeler ve ülke içindeki uygulamadan sorumlu kurum ve kuruluşlar arasındaki koordinasyonu sağlar.

17 PROBLEMLER 1. Yumrulu bitkilerimizin %80 i doğadan toplanarak ihraç ediliyor. Bu oran Cyclamen hederifoliumda %56 olup 2006 yılı için %50 oranına çekilmiştir. İhracatına izin verilen adetin adeti doğadan, adeti üretimden sağlanması öngörülmüştür, 100 adeti ise araştırma amaçlı kullanılabilecektir. Ancak üretim olarak öngörülen adet, çevre genişliği 10 cm ve daha fazla olan sağlıklı yumru elde etmek için en az m 2 bir üretim alanının olması gerekmektedir. 2. Doğal varlıklarımızı kaybediyoruz. Bizi biz yapan doğal varlıklarımız tükeniyor. 3. Sökümlerin kontrolsüzce devam etmesi biyolojik dengeyi bozuyor. 4. Cyclamen coum, Cyclamen cilicium ve Cyclamen hederifolium ihracatı kontenjanla veya başka herhangi bir kayıtla sınırlandırılan doğal çiçek soğanları grubunda yer almaktadır. C. coum, C. cilicium ihracatı tamamen doğadan sökülerek gerçekleştirilmekte, C. hederifolium ise doğa ve üretim olarak görünse de, üretimin çok büyük bir kısmı büyütme olduğu için bu tür de tamamen doğa kaynaklı ihraç edilmektedir.

18 Bu yönetmelikler sayesinde ihraç edilen doğal çiçek soğanlarının miktarları doğaya zarar verilmeyecek düzeylere çekilmiştir. Kaynak: Yıl Cyclamen hederifolium (adet) Tablodan da görüldüğü gibi ilk yönetmeliğin çıkışı 1989 yılından sonra, ihraç miktarlarında önemli ölçüde sınırlamalar olmuş ve ihraç edilen miktarlar azalmıştır.

19 5. Doğadan toplama, yumruların çiçekleri veya yaprakları görüldüğü zaman yapıldığı için, tohumunu dökemeden ortamdan uzaklaştırılmakta ve sökülerek ihraç edilen yumrunun yeri, boş kalmaktadır. 6. İhraç edilme amacı ile sökülen yumruların boyutu, toprak içinde gömülü olduğundan görülememekte ve çok sayıda küçük yumrular da sökülmektedir. 7. Sökülmüş olan küçük yumrular, büyütme amacı ile araziye serpilmekte ancak kayıp çok olmaktadır. 8. Doğadan söküm yapan toplayıcı neyi, niçin, kim için söktüğünü bilmemektedir. Toplayıcı, gün boyu topladığı yumruları genellikle köy bakkallarının önüne bırakmakta, oradan yumruları alan aracılar, firmalara iletmekte ve ihraç edilmektedir. Toplayıcı günlük 15 YTL veya 50 YKrş/kg üzerinden gelir elde etmektedir. İhraç boyutundaki 50 yumru yaklaşık 1 kg gelmekte ve toplayıcıya 1 kg için ödenen ücret, tek bir yumrunun ihraç edilmesi ile elde edilmektedir. Ancak, ihraç fiyatları da yumru sıfıra yakın maliyetle elde edildiğinden oldukça ucuz kalmaktadır. Dış ülkelerde perakende olarak aynı yumrular çok daha yüksek fiyatlarla satılmaktadır. 9. Bu hızla söküm devam ederse, sadece doğa kaynaklı ihracatlar sürerse doğadaki Cyclamen alanları yok olacaktır.

20 ÇÖZÜM Kaynak: 1. Gelir getiren bir ürün olan C. hederifolium ihraç edilmeye devam edilmelidir, ancak üretilerek. Üretiminin kolaylıkla yapılabildiği yaptığımız çalışmalarla da ortaya konmuştur nolu sütundan (İhracatı kontenjanla veya başka herhangi bir kayıtla sınırlandırılan doğal çiçek soğanları) 1 nolu sütuna (Doğadan toplanarak ihracatı yasak olan doğal çiçek soğanları) alınmalıdır. Doğadan yumru sökümü ve tohumlarının toplanması tamamen yasaklanmalıdır. 3. Şu an oluşturulan piyasa fiyatlarında üretim, üreticilik yapmak isteyenler için ekonomik değildir, üretimin ekonomik açıdan olanaklı kılınması gerekmektedir. 4. Üretime, ilgili ihracatçı firmalar dâhil edilmelidir, aksi halde ekonomik olmamaktadır. 5. Yumrulu bitkilerin ihracında yaşanan sıkıntılar uzman yetiştirilmek sureti ile giderilmelidir. 6. Geofitlerle ilgili birçok kurum bulunmaktadır, bu bazen yetki ve sorumluluk kargaşasını beraberinde getirmektedir. Sadece danışma kurulunda yer alan kuruluşlar;

21 TÜGEM CITES Doğal Çiçek Soğanları Uzman Kurulu TAGEM Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü Orman Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Çevre Bakanlığı Özel Çevre Koruma Kurumu Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracat Genel Müdürlüğü İhracatı Geliştirme ve Etüt Merkezi Danışma kurulundaki kuruluşlar başta olmak üzere, özellikle basın ve gönüllü kuruluşlar dâhil herkesin genelde doğal varlıklarımızı, özelde ise Kazdağları ve Ülkemiz için bir değer olan Cyclamen hederifolium un sürdürülebilir olmasını sağlayacak hassasiyeti göstermesi gerekmektedir. Konu ile ilgili İl Müdürlükleri İhracatçı Birlikleri Dernekler ve/veya Gönüllü Kuruluşlar olarak sıralanmaktadır.

22 Cyclamen hederifolium üretimi Cyclamen hederifolium yayılış alanı olarak güneyde Datça Yarımadası ndan kuzeyde Çanakkale Boğazı na kadar Ege kıyılarının büyük bir bölümünü içermektedir. Cyclamen tohumlarının çimlenme yüzdeleri yüksek olup, ekilen tohumlar bir yıl sonra çiçek açabilmektedir. Bu durumda, tohumdan itibaren Cyclamen kültürünün yapılmasının mümkün olacağı görülmektedir. Ancak C. hederifolium un kültüre alınarak yetiştirilmesi çalışmalarına ülkemizde yeni yeni başlanmıştır. C. hederifolium, genellikle yaz aylarını, toprak altında, yumru şeklinde şişkin gövdeleriyle, uyku halinde geçirirler. Köklenme genellikle yumrunun üst yüzeyinden ve kenarlarından olmaktadır. Yaprakları büyük ve kaba loblu, kesin ve sivri köşelidir. Yaprakların üst yüzeyinde çeşitli gümüşi desenler yer alır. Çiçeklerin renkleri, çoğunlukla pembe, morumsu pembedir. Çiçek boğazında daha koyu lekeler bulunur. Sonbaharda açan C. hederifolium un çiçekleri genellikle tatlı bir koku salgılar. C. hederifolium da çiçek sapları döllenmeden sonra spiral şeklinde kıvrılarak tohum kapsüllerini toprağa çeker, böylece otlayan hayvanlardan, rüzgarın ve güneşin kurutucu etkilerinden uzaklaştırır. C. hederifolium tohum zamanında da kendine özgü özellikler sergiler. Tohumlar olgunlaştığında, üzerlerindeki şekerli tabaka nedeniyle karınca ve arıları cezbeder. Bu şekilde taşınarak etrafa yayılır.

23 Cyclamen hederifolium anaçlığında tohum kapsülleri Kaynak:

24 Kaynak: Cyclamen hederifolium tohumlarının çimlenmesi için gerekli olan optimum sıcaklık C dir, 22 C nin üzerindeki sıcaklıklar siklamen tohumlarının çimlenmesini geciktirmektedir. Bu durumda kontrollü koşullar yoksa, sonbaharda yapılacak tohum ekimi çimlenme açısından daha yararlı olur. C. hederifolium yetiştirme ortamının ph değerine karşı da duyarlıdır. Ortam ph sının 5,5 den az olmaması, 6,0 nın üzerinde bulunması istenir. C. hederifolium bulunan toprakların ph yönünden hafif alkaliden çok kuvvetli alkaliye kadar değiştiği, bünyenin kumlu tın, tınlı kum ve kumlu kil olduğu, tuzsuz ile orta derecede tuz içeren alanlarda rastlandığı, genellikle kireçsiz topraklarda yer aldığı, azot, fosfor ve organik maddece yeterli, potasyumca yetersiz alanlarda bulunduğu gözlenmiştir. Genellikle nemli ve besin maddeleri yönünden zenginleştirilmiş torflara ekim önerilmektedir. Bununla beraber çeşitli organik karışımlarda kullanılabilir. Ortamın fazla kurumasına izin verilmemelidir. Sulama kurşuni küfün gelişmesini en aza indirmek için sabahları yapılmalıdır.

25 Cyclamen hederifolium da tohum ekiminden sonra yaprak çıkışı ve 1 yıllık yumru Kaynak:

26 2 Yıllık Cyclamen hederifolium yumrusu Kaynak:

27 Kaynak:

28 Bu konudaki kültüre alma çalışmaları Türkiye'de yeni başlamış olup, yetiştirme ortamı ve gübreleme ile ilgili daha detaylı bilgilere gereksinim duyulmaktadır. Cyclamen hederifolium un gerek yumru üretimi, gerek ekim zamanı, gerekse ortamın ph değerleri ile ilgili 4-5 yıldır sürdürülen üretim ile ilgili yapılan denemeler sonucunda bu bitkinin doğadan toplanmasının gerekmediğini, anaçlıklardan elde edilecek olan tohumdan rahatlıkla üretilebileceği göstermektedir. Kaynak:

29 Kaynak:

30 Doç. Dr. Nuray Mücellâ Müftüoğlu Prof. Dr. Hamit Altay Dr. Cafer Türkmen

31 Lütfen, tanıyın ve koruyun Teşekkürler