ANKARA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI Danışman: Prof. Dr. Orhan Alpan. Seminer No: 2

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI Danışman: Prof. Dr. Orhan Alpan Seminer No: 2 ANKARA BÖLGESİ ŞARTLARINDA SÜT SIĞIRI SÜRÜSÜ İŞLETMELERİNDE SÜT MALİYETİ VE MALİYETİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Vet. Hek. Arş. Gör. Ali Rıza AKSOY ANKARA 1987

2 1 SÜTÜN TANIMI Süt maliyetine geçmeden önce, sütün tanımını yaparsak; süt dişi memeli hayvanların yeni doğurdukları yavrularını besleyebilmek üzere meme bezlerinden bir süre salgıladıkları içinde yavrunun kendi kendini besleyebilecek bir duruma gelinceye kadar almak zorunda olduğu bütün besin maddelerini bulunduran, hoş lezzetli bir sıvıdır. T.S e göre ve ticari anlamda ise inek, koyun, keçi ve mandaların meme bezlerinden salgılanan, kendine özgü tat, koku ve kıvamda olan içine başlıca maddeler karıştırılmamış ve içinden herhangi bir maddesi alınmamış doğal yapısında beyaz veya krem renkli bir sıvıdır" şeklinde tanımlanmaktadır (6). SÜT MALİYETİ Maliyet belirli bir mal veya hizmet üretiminde kullanılan üretim vasıtalarına yapılan harcamaların toplamını ifade eder. Bir kilogram sütün maliyetini tespitte göz önünde tutulacak maliyet unsurları ile maliyeti hesaplama tarzı tablo 1'de gösterilmiştir. Süt maliyeti hesaplanırken, ahır mal sahibinin ise, sanki kira ile tutulmuş gibi-işlem yapılarak, ahırın kiraya verilmesi halinde elde olunacağı umulan bir kıymet maliyet unsurlarına dahil edilir. Şayet bölgede ahırın kiraya verilmesi halinde veya kira ile tutulması işi hiç yapılmıyorsa, bu zaman ahır kirası kıymetinin belirli oranlardaki senelik faiz (% 5), bakım (% 1), tamir(% 2), amortisman, sigorta ve vergi tutarları üzerinden hesaplanır ve diğer maliyet masraflarına katılır.' Ahır alet ve edevat masrafı, ahırda kullanılan ve bir yıl kadar dayanan alet ve edevatlara ödenen para ile daha uzun yıl dayananların senelik amortisman paylarından oluşur. Kaba, silo ve bilhassa kesif yem miktarı ve kıymetleri ineğin yaşaması için gerekli olan yemle, onun verdiği günlük süt miktarı ile yakından ilgilidir. Genel idare masrafları sütten elde edilen senelik gayri safi hasıla kıymetinin % 2 si nisbetinde hesaplanır. Süt inekçiliği yapılırken asli ürün olan sütten başka, bazı tali mahsuller de elde edilir ve bunlar buzağı ile hayvan gübresidir. Süt inekçiliğinden genellikle bir inekten 5 senede 4 yavru alındığına göre, buzağının % 80 değeri, tali mahsul olarak hesaplamaya dahil edilir. Böylece yıllık masraftan, tali mahsullerin (buzağının % 80 kıymeti + gübre kıymeti) değeri çıkarıldığında, geri kalan masraf, süt için, yapılmış olandır. Bu kıymet, üretilen yıllık süt miktarına bölünürse, bir kilo sütün maliyeti elde edilir. Yani:

3 2 Tablo 1. Süt Maliyet Hesabı 1-Senelik üretim masrafları Lira 2-Maliyet Hesabı Lira Ahır kirası Masrafların Toplamı A İnek sermayesinin faizi Tali Gelir: İnek amortismanı (Buzağı %80 + gübre Ahır alet ve edevat masrafı kıymeti) B Kaba yem Süt için masraf(a - B=) C Silo yemi Senelik süt verimi D Kesif yem C (TL) Yataklık Bakım ihtimam ve sağım 1. kg süt maliyeti = D (Kg). Hayvan hayat ve yangın sigortası Veteriner ve ilaç Su ve aydınlatma Boğa masrafı Genel idare masrafları ve vergi Masrafların Toplamı A Toplam masraf (TL) Tali Gelir 1 Kg süt maliyeti = Üretilen Süt Miktarı Formülüne göre hesaplanır. Sütün tespit edilen bu maliyeti, çiftlik avlusu maliyetidir. Senelik yapılan masrafların ele alınmasıyla açıklanmış bulunan süt maliyet şeklinden başka, süt inekçiliğinde gerekli masrafları genel ve özel diye ikiye ayırmak ve bu masrafların günlük miktarlarını tespit etmek suretiyle süt maliyetini hesaplama şekli de vardır. Bu yolla maliyet tespiti tablo 2 de gösterilmiştir. Buna göre evvela genel masraflardan olan ve inek başına düşen senelik ahır kirası sermaye faizi, amortisman, ahır alet ve edevat masrafı, yataklık, bakım ve ihtimam, hayvan hayat ve yangın sigortası veteriner ve ilaç, su ve aydınlatma, boğa masrafı ile genel idare masrafları ve vergi hesaplanır. Genel masraflar toplamından, tali gelir miktarı, yani 5 senede 4 buzağı alınacağı hesabıyla buzağı kıymetinin % 80 ni ile gübre kıymeti toplamı çıkarılar. Geri kalan senelik genel masraf değeri 305 e bölünerek, inek başına düşen günlük gene masraf miktarı bulunur.

4 3 3 Tablo 2. Süt Maliyet Hesabı Tablosu Başlıca özel masraflar hayvana verilen çeşitli yemlerdir. Bu yemlerin bir kısmı hayvanın yaşayabilmesi için (yaşam payı yemi), bir kısmı ise ondan verim alınabilmesi (verim payı yemi) için verilmektedir. Yaşama payı yemi, hayvanın canlı ağırlığına göre değişmekte ise de belirli ağırlıkta bir hayvan her gün eşit değerde yem ister. Örneğin: 500 kg ağırlığında bir inek için günde 285 gr hazmolabilir ham protein ile 2827 gr nişasta değerine ihtiyaç vardır. İşletmeci bu miktarları en ucuz temin edecek yemlerden karma yapmak suretiyle ineğini beslemeye gayret sarf eder ve bu

5 4 yemlerin kıymeti, ineğin günlük, yaşama yemi tutarını teşkil eder. Bundan başka işletmeci, belirli oranda yağ ihtiva eden bir litre süt için gerekli olan hazmolabilir ham protein ile nişasta değerini temin edecek yem miktarını tespit ederek bunun tutarını hesaplar. Örneğin: % 3,5 yağlı bir litre süt için 55 gr hazmolabilir ham protein ile 250 gr nişasta değeri lüzumludur. Hayvanın verdiği günlük süt miktarı ile, bir litre süte sarf edilen yem kıymeti çarpılarak verim yemi bedeli de bulunmuş olur. Tablo 2 de görüldüğü üzere, buraya kadar belirtilmiş olan günlük genel masraflar ile yaşama payı yemi ve verim payı yemi tutarları toplanarak süt istihsal masraflarının diğer bir deyimle l litre süt maliyetini hesaplamak mümkün olur. Her ne kadar azalan verim kanunu mucibince (gereğince), ineğin normal süt verimine yaklaştıkça marjinal (uç) süt miktarı için gerekli verim payı yem masrafı artarsa da, bunu tespit zor olduğundan, süt maliyetinde genellikle, bir litre süt için tespit edilen verim payı yem masrafı tutarı, süt miktarı ile çarpılarak günlük verim payı yeminin toplam bedeli hesaplanır. Tabiatıyla ineğin verdiği günlük süt miktarı fazlalaştıkça bir litre sütün maliyeti, ineğin genel masrafları ile yaşama payı yem masrafı sabit kaldığından, ineğin en fazla verebildiği süt miktarına erişilinceye kadar düşer. Bu noktadan sonra maliyeti daha da indirmek mümkün olmaz (l). Kahya, İzmir ve çevre illerdeki Entansif Süt Üretim Projesi uygulanan 108 işletmede, 1982 yılı fiyatlarıyla yaptığı araştırmada, bir litre sütün maliyetini; 5 ineklik işletmelerde 36,75TL, 10 ineklik işletmelerde 37,53TL, 15 ineklik işletmelerde 33,5T, 20 ineklik işletmelerde 30,65TL, 30 ineklik işletmelerde 34,94TL, 40 ineklik işletmelerde 33,98TL, 60 ineklik işletmelerde 24,24TL tespit etmiştir (4). Erdem ve Arıkan, Ankara ilçe ve köylerinde 1984 yılında yaptıkları araştırmada, bir litre sütün maliyetini ortalama olarak 40,7TL tespit etmişlerdir. Gruplar itibariyle 1-5 ineği olan işletmelerde bir litre sütün maliyetini 36,3TL, 6-10 ineği olan işletmelerde 44,3TL, ineği olan işletmelerde 49,8TL tespit etmişlerdir. Proje tipleri açısından süt, maliyetlerini şu şekilde tespit etmişlerdir. Projesiz işletmelerde bir litre sütün maliyeti 43TL, köy hayvancılığı geliştirme projesi uygulanan işletmelerde38,4tl, entansif süt üreten işletmelerde 49,2TL tespit etmişlerdir. Erdem ye Arıkan maliyetlerdeki farkların nedenini işletmeler arasındaki yapı farklarından meydana geldiğini sütün maliyetinin artmasına en etkili sebebin ise yem fiyatlarının yüksekliği olduğunu belirtmişlerdir (3). Ötker, maliyet yüksekliğinin önemli olduğunu, üreticinin elindeki süt hayvanı adedinin gayet az sayıda olması nedeniyle tarlasını yem yetiştirmeye ayırmadığını ve mecburen ya meradan istifadeye, terk edip, bilgili ve yüksek verimli bir hayvan beslemeyi olanaksız bıraktığını ya da otlak ve meradan yararlanması söz konusu olamıyorsa kepek, küspe, sanayi yemi, mısır, pancar

6 5 Tablo 3 Yıllık süt üretim masrafları Ahır ve samanlık masrafı İnek sermayesinin faizi (ortalama inek varlığının % 7'si ) inek değeri - inek değerinin % 48 i" İnek amortismanı (inek başına) = 7 Lira Alet. ve makine masrafları a) Amortisman tamir ve bakım masrafları b)süt üretimi için yapılan yağ ve yakıt masrafları Yataklık masrafı (talaş vs.) Yem masrafları (kesif yem,ot, saman vs.) Veteriner ve ilaç masrafları Aydınlatma giderleri Su masrafları İşçilik masrafları TOPLAM Genel İdare Masrafları % 2 Masraf1ar Toplamı Süt geliri % Masrafta sütün payı Gübre geliri % Masrafta gübre payı Canlı demirbaş artışı % Masrafta canlı demirbaş artış payı Gelirler Toplamı Süt için yapılan masraf = Masraflar toplamı x Masrafta sütün payı Süt için yapılan masraf Bir kg sütün maliyeti = Üretilen Süt Miktarı (2). posası, hatta ot ve samanı da para ile satın almak suretiyle yem maliyetini dolayısıyla süt maliyetini artırdığını bildirmiştir (5). Süt maliyetinin hesaplanması tablo 3 de gösterilmiştir. Ankara nın civar köylerinde 3, 5, 7 ve 40 ineği bulunan 4 işletmenin süt maliyet hesapları tablo 4 de verilmiştir. Tabloda da görüldüğü gibi 3 ineği olan işletmede bir litre süt maliyeti 220TL, 5 ineği olan işletmede bir litre süt maliyeti 229TL, 7 ineği olan işletmede bir litre süt

7 6 Tablo 4. İncelenen işletmelerde süt sığırcılığının gelirleri ve süt maliyeti. Gelir ve gider unsurları 3 ineklik iş1etme 5 ineklik işletme A-Gelir 1. Sütün satış değeri Canlı demirbaş kıymet artışı Gübre değeri Toplam gelir B-Gider 1. Süt inek. yıllık amortismanı İnek sermayesinin faizi Yem masrafları Ahır ve samanlık masrafları İşçilik masrafları Alet ve makine masrafları Veteriner ve ilaç masrafları Aydınlatma ve su masrafları Genel idare masrafları Toplam gider Bir litre sütün maliyeti TL Gelir ve gider unsurları 7 ineklik işletme 40 ineklik işletme A-Gelir 1. Sütün satış değeri Canlı demirbaş kıymet artışı Gübre değeri Toplam gelir B-Gider 1. Süt inek. yıllık amortismanı İnek sermayesinin faizi Yem masrafları Ahır ve samanlık masrafları İşçilik masrafları Alet ve makine masrafları Veteriner ve ilaç masrafları Aydınlatma ve su masrafları Genel idare masrafları Toplam gider Bir litre sütün maliyeti TL

8 7 maliyeti 210TL, 40 ineği olan işletmede 140TL hesaplanmıştır. Sütün maliyetini etkileyen en önemli faktör tablo 4 de görüldüğü gibi yem olup, maliyetin yaklaşık % 60'ını meydana getirmektedir. İşçilik masrafları ise ikinci sırada yer almakta ve maliyetin yaklaşık % 20'sini meydana getirmektedir. Geri kalan masraflar yani ahır ve samanlık masrafı inek sermayesinin faizi, inek amortismanı, alet ve makine masrafları, veteriner ve ilaç masrafları, aydınlatma giderleri ve su masrafları maliyetin yaklaşık % 20'sini meydana getirmektedir. Araştırılan işletmelerin hepsi kesif yemin 50 kilogramını 5800TL dan almaktadırlar. İşletmelerin kesif yemi aynı fiyattan almaları, süt maliyetini aynı oranda etkilediğinden, kesif yemin maliyet farklarına etkisi yoktur. Maliyet farkına esas sebepler; bir litre sütün satış fiyatı, canlı demirbaş kıymet artışı ve çalışan işçi başına düşen hayvan sayısıdır. Örneğin; 3 ineği olan bir işletmede bir işçi maliyete % 40 etki ederken, 40 ineği olan bir işletmede beş işçi maliyetten % 16 oranında pay almaktadırlar. Süt Endüstrisi Kurumu ndan (SEK) alınan bilgilere göre: SEK süt fiyat tespitinde piyasa şartlarını göz önünde bulunduruyor. SEK süt alımında çeşitli primler veriyor. Kooperatif olan yerlerde kooperatif primi, süt soğutulan yerlerde soğutma primi, sütü toplayıp fabrikaya getiren süt toplayıcılarına toplama primi, her litre süt içim 30TL teşvik primi veriyor. Teşvik primi 500 litre sütten az getirene litre başına 20-25TL veriliyor. Ayrıca belirli bir tarihte belirli bir miktar süt üreten üretici belirleniyor. Bu miktarı ileri tarihte geçen üreticiye SEK geçtiği her litre süt için 10 TL prim veriyor. SEK süt alım fiyatı bölge süt alım fiyatlarının belirlenmesinde etkili oluyor. Ankara'da süt 100 TL iken bir litre süt alış fiyatına 110TL vermiş ve her litreye 30 TL teşvik primi vermiştir. Bundan sonra serbest piyasada bir litre sütün fiyatı hemen 135TL olmuştur. SEK %3,5 yağlı sütün litresini 110TL'dan almakta yağ oranının % 0 1 düşüşüne karşılık bu fiyattan 2TL kesmekte, her % 0 1 artışına karşılık 1 TL ilave etmektedir. Bundan başka tüm Türkiye de 3 Mayıs 1987 de resmi gazetede yayınlanan bir hükme göre devlet ürününü yıllık Ton süt kapasiteli fabrikaya satan üreticiye litre başı 25TL 2500 ton kapasiteli müesseseye satana litre başına 35 TL teşvik primi veriyor. SONUÇ: Bugün Ankara nın içme sütü tüketimi 400 ton kadardır. Bunun 200 tonunu büyük işletmeler SEK Atatürk Orman Çiftliği (AOÇ) ve diğer büyük kuruluşlar karşılamaktadır. 200 tonu ise sokaklarda satılmaktadır. Ankara ya SEK aracılığı ile Burdur dan süt geldiği gibi civar illerden de başka kuruluşlar aracılığı ile süt gelmektedir. Sokakta satılan çiğ sütün litresi bu gün 250TL dan

9 8 satılmaktadır. Yapılan hesaplamalara göre ağustos 1987 tarihinde 1 litre sütün maliyeti TL arasında değişmektedir. Ankara da üretilen sütün çoğu sokak sütü şeklinde satıldığından SEK Ankara'dan ancak günde 1 ton süt almakta, 39 ton sütü Burdur dan getirmektedir. Bugün Ankara ili günlük süt ihtiyacını karşılayamamakta, yurdun diğer illerinden gelen sütle bu ihtiyaç karşılanmaktadır. Ayrıca devlet süt üretimi için kullanılan kesif yemim % 25 tutarını üreticiye teşvik olarak ödemektedir.

10 9 LİTERATÜR l-açıl, F. Tarımsal ürün ve maliyetlerinin hesaplanması ve memleketimiz tarımsal ürün maliyetlerindeki gelişmeler. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları: 665, Ankara, Gelişim. Matbaası, Arıkan, R. Süt ve mamulleri pazarlaması. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları: 929, Ankara, Ankara Üniversitesi Basımevi, Erdem, H. ve Arıkan, R. Ankara ilinde süt üretimi ve pazarlaması. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınları: 2, Ankara, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ofset Ünitesi, Kahya, C. Entansif süt üretim projelerinin İzmir bölgesindeki uygulamalarının ekonomik yönden değerlendirilmesi, Ankara, DQĞA Tr. Vet. Hay.Derg.:10, 2, Ötker, O. Şehirlerde içme sütü sorunu. 1. Türkiye Sütçülük Kongresi, Türk-İş Konferans Salonu, Ankara, SEK Atatürk'ün doğumunun 100. yıldönümünde Türkiye'de süt sanayii, TSEK Yayınları: 5, Ankara, Başarı Matbaacılık Sanayii, 1981.