SİYASİ COĞRAFYA PENCERESİNDEN SORUNLAR YUMAĞI KUZEY KAFKASYA

Transkript

1 SİYASİ COĞRAFYA PENCERESİNDEN SORUNLAR YUMAĞI KUZEY KAFKASYA Yrd. Doç. Dr. Taşkın DENİZ

2 Yrd. Doç. Dr. Taşkın DENİZ SİYASİ COĞRAFYA PENCERESİNDEN SORUNLAR YUMAĞI KUZEY KAFKASYA ISBN Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2015, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim 2015, Ankara Yayın-Proje: Didem Kestek Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 Bu kitabı; Beni her konuda yetiştiren babama (merhum) ve anneme, Biricik eşime ve kızlarıma, Öğrencilerime En içten dileklerimle ithaf ediyorum.

4 Yrd. Doç. Dr. Taşkın DENİZ 1979 Zonguldak doğumlu. İlk, orta ve lise öğrenimini Zonguldak ta; lisans, yüksek lisans ve doktora öğrenimini ise Ankara Gazi Üniversitesi Coğrafya Eğitimi Bölümü nde tamamladı yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde Ankara ve Mardin illerinde öğretmen olarak çalıştı yılından itibaren Karabük Üniversitesi Coğrafya Bölümü nde Bölgesel Coğrafya Anabilim dalı Başkanı olarak görev yapmaktadır. Orta derecede İngilizce bilmektedir. Uzmanlık alanı, Beşeri Coğrafya kapsamında Siyasi Coğrafya dır. Beşeri Coğrafya ve Siyasi Coğrafya ya ilişkin uluslararası ve ulusal dergilerde yayımlanmış çok sayıda makale ve bildirisi, 1 adet kitabı ve 2 adet kitap bölümü bulunmaktadır. Lisans ve lisansüstü düzeyinde dersler vermektedir. Evli ve 2 çocuk babasıdır.

5 ÖN SÖZ Ticaret ve göç yolları üzerinde bulunması sebebi ile tarih boyunca nüfus hareketliliğine ve güç mücadelelerine sahne olan Kafkasya aynı zamanda bu özelliği ile kültürlerin de kaynaştığı bir coğrafi mekânı temsil etmektedir. Kafkasya coğrafyası din, dil, etnik ve kültürel açıdan dünyanın en heterojen bölgelerinden biridir. Belirtilen karmaşık yapıyı oluşturan toplulukların bir kısmı SSCB'nin dağılmasından sonra bağımsızlıklarını kazanmış olsa da bir kısmı halen özerk cumhuriyet şeklinde bağımsızlık mücadelesini sürdürmektedir. Bölge özellikle SSCB nin dağılmasından sonra coğrafi konumu, Hazar Havzası nın statü ve paylaşım sorunu, bölgedeki enerji kaynaklarının arzı, Rusya'nın hâkimiyetini pekiştirme isteği, ABD-Çin-Rusya-İran-Türkiye arasında yaşanan çok taraflı nüfuz ve güç mücadeleleri ile günümüzün jeostratejik mekânlarından biri haline gelmiştir. Sovyetler Birliği nin çöküşü bir taraftan Kafkasya coğrafyasını küresel siyasetin ilgi odağı haline getirirken diğer taraftan onlarca yıl sonra bu coğrafi mekânı tekrar dış dünyanın karmaşık ortamına açmıştır. Ancak Moskova yönetimi bölgeyi kontrol altında tutma hevesinden vazgeçmemiştir. Bunun başlıca nedenleri; SSCB nin dağılması sonrasında Rusların önemli ihracat limanlarının çoğunu (Odessa, Mariupol, Illıchavskıy) Ukrayna ya kaptırması ve elinde bir kaçının (Novorossiskiy, Tuapse) kalması, bölgenin sahip olduğu enerji kaynakları ve bunların belirtilen limanlar üzerinden dünya pazarlarına arzı, Mavi Akım gibi uluslar arası projelerin uygulanabilirliği, Rus askeri üslerinin varlığı, ABD ve Çin in nüfuzunu engelleme isteği, Karadeniz de donanma bulundurma arzusu, İslami terör örgütlerinin faaliyetleri, bağımsızlık taraftarı ayaklanmalar ve çatışmalara bağlı güvenlik kaygısı şeklinde sıralanabilir. Kafkasya, Kuzey Kafkasya ve Güney Kafkasya olmak üzere iki coğrafi bölgeden oluşmaktadır. Güney Kafkasya bağımsız devletlerden, Kuzey Kafkasya ise genel itibari ile Rusya ya bağlı özerk cumhuriyetlerden oluşmaktadır. Kuzey Kafkasya, fiziki coğrafya özellikleri nedeni ile etno-politik açıdan Güney Kafkasya ya nazaran daha heterojen bir yapıya sahiptir. Bu yapı kendi aralarında birlik kurmalarını zorlaştırırken ülkelerinin işgalini zorlaştırmış ve kültürlerini koruyabilmelerini sağlamıştır. Yüzyıllar boyu kendi topraklarında yaşayan Kuzey Kafkasya halkları, 19. yüzyıl ortalarında Çarlık Rusyası tarafından sürgüne tabii tutulmuştur. Milyonlarca Kuzey Kafkasyalı Osmanlı Devleti başta olmak üzere, Suriye, Mısır, Filistin, Ürdün, Sibirya ve Balkanlara göç ettirilmiştir. Kuzey Kafkasya halkları ile

6 vi İçindekiler birlikte bölgede yaşayan Türk boylarının Ruslar tarafından defalarca sürgüne maruz kalmaları ve özellikle Kafkasya Sürgünleri, sonuçları itibari ile günümüzde dahi devam eden tarihi bir trajedidir. Göçler sonrasında Kafkasya halklarının ülkelerine yönelik yapay siyasi ve demografik sınırların çizilmesi, Kuzey Kafkasya yı kalıcı sorunlar yumağına dönüştürmüştür. Temennimiz, kanın dökülmediği, gözyaşı ve feryatların olmadığı, gerçek özgürlük ve demokrasinin var olduğu, etnik tüm toplulukların kendi kaderlerini belirleyebildiği ve çocukların geleceğe umutla bakarak büyüyebildiği bir Kuzey Kafkasya nın var olmasıdır. Bu çalışmada Kuzey Kafkasya nın coğrafi, tarihi, siyasi, sosyo-kültürel ve ekonomik özelliklerine, bölgesel ve küresel güç merkezlerinin Soğuk Savaş sonrasında Orta Asya coğrafyasına açılan kapı durumundaki Kuzey Kafkasya coğrafyasına yönelik politikalarına, bölge devletlerinin ve özerk cumhuriyetlerin güç merkezlerine karşıt politikalarına, yaşanan etnik ve siyasi sorunlara siyasi coğrafya kapsamında değinilerek çözüm önerileri sunulmuştur. Kitabın ortaya çıkmasında; Rusya Federasyonu sınırları içerisinde Müslüman nüfusun en yoğun olduğu Kuzey Kafkasya coğrafyasının jeostratejik, jeoekonomik ve jeokültürel özelliklerini siyasi coğrafya penceresinden belirterek bölgeye yönelik çalışmalarda kaynak oluşturabilecek bir çalışmayı ortaya koyabilme düşüncesi önemli rol oynamıştır. Disiplinler arası bir bilim olan coğrafyayı, tarih ve uluslar arası ilişkiler ile bir arada sunmayı amaçladığım bu çalışma umarım, sosyal bilimler ile ilgili alanlara yararlı olacaktır. Kitabın hazırlanması esnasında karşılaşılan sorunların başında, Kafkasya ya ilişkin görsel eksikliği olmuştur. Bu nedenle kitap içerisinde yer alan haritaların çoğunluğu coğrafi bilgi sistemleri (cbs) kapsamında bilgisayar ortamında çizilmiştir. Diğer görseller ve bilgiler ise ülkemizde yaşayan Kuzey Kafkasya göçmenleri ile görüşme yoluyla, kendileri ile ilgili kurdukları dernek ve internet sayfalarından, basılı yayımlarından ve ilk kitabım olan Siyasi Coğrafya Penceresinden Güney Kafkasya nın Zorunlu Dönüşümü n yazımı esnasında bizzat bölgeye yönelik gezim esnasında temin edilmiştir. Kitabın hazırlanması süresince desteklerini esirgemeyen değerli hocalarım; Yrd. Doç. Dr. Marziye MEMMEDLİ ve Yrd. Doç. Dr. Ali ASKER e teşekkürlerimi bir borç bilirim. Yrd. Doç. Dr. Taşkın DENİZ 2015 / Ekim / Ankara

7 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM KAFKASYA NIN SİYASİ TARİHİ 1.1. Etimolojik Açıdan Kafkasya Tarihi Süreçte Kafkasya Kafkasya da Rusya Hâkimiyeti SSCB Dönemi ve Sonrası Kafkasya Kafkasya dan Yaşanan Zorunlu Göçler BÖLÜM KAFKASYA NIN COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ Kafkasya nın Coğrafi Özellikleri BÖLÜM KUZEY KAFKASYA NIN SİYASİ VE KÜLTÜREL COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ 3.1. Coğrafyada Mekân Kavramı ve Mekânın Siyasallaşması Süreci: Siyasi Coğrafya Siyasi Coğrafya Açısından Kafkasya Kuzey Kafkasya nın Kültürel Coğrafya Özellikleri Okuma Parçası 1: Adıge Damgaları Kuzey Kafkasya nın Etnik Unsurları ve Özerk Cumhuriyetleri Adıgey Özerk Cumhuriyeti Adıge Halkları (Abseh, Besleney, Bjeduğ, Hatıkoy, Jan, Kabardey, Natuhay, Şapsığ, Temirgoy, Ubıh, Okuma Parçası 2: Maykop Kültürü nün Hikayesi Karaçay - Çerkes Özerk Cumhuriyeti Kabardin - Malkar Özerk Cumhuriyeti İnguşetya Özerk Cumhuriyeti Çeçenistan Özerk Cumhuriyeti

8 viii İçindekiler Kafkasya da Kimlik ve Milliyetçilik Olgusu Dağıstan Özerk Cumhuriyeti Dağıstan Halkları (Avarlar, Dargılar, Kumuklar, Laklar, Lezgiler, Kundurlar, Rutullar, Tabasaranlar, Kafkasya da Birleştirici Unsur İslamiyet ve Vahhabilik Sorunu Kuzey Osetya ve Güney Osetya Özerk Cumhuriyetleri Abhazya Özerk Cumhuriyeti Kuzey Kafkasya da Türkler ve Türk Kültürü Kumuk Türkleri Kundur Türkleri Nogay Türkleri Terekeme Türkleri SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKÇA

9 Siyasi Coğrafya Penceresinden Sorunlar Yumağı Kuzey Kafkasya ix GÖRSELLER Görsel 1: Kaşkalar, Hitit ve Hurriler Devletleri Siyasi Haritası... 5 Görsel 2: Dolmen... 7 Görsel 3: İskit Savaşçısı... 8 Görsel 4: M.Ö. 1. Yüzyılda Kafkasya Siyasi Haritası Görsel 5: M.S. 250 Yılında Kafkasya Siyasi Haritası Görsel 6: Zih Ülkesi ve Bask Abhaza Bölgesi Fiziki Haritası Görsel 7: Kafkasya Coğrafyasında Oluşturulan İlk Medeniyetler Görsel 8: 4 Temmuz 1917 / Petrograd Gösterileri Görsel 9: Bolşevik İhtilalında Görevli Kızıl Muhafızlar Görsel 10: SSCB Sonrası Kurulan Devletler İle İlgili Temel Bilgiler Görsel 11: Rusya Federasyonu Siyasi Haritası Görsel 12: Rus Sürgünleri Mağdurları Görsel 13: Rus Sürgünleri Mağdurları Görsel 14: Büyük Kafkas Dağları ve Küçük Kafkas Dağları Görsel 15: Kafkas Sıra Dağları nın Topografik Kesitleri Görsel 16: Elbrus Volkanik Dağı nın Coğrafi Konumu Görsel 17: Azak Denizi ve Çevresi Görsel 18: Rioni Nehri nin Suladığı Kolhida Ovası Görsel 19: Kazbek Volkanik Dağı, Daryal Geçidi ve Vladikavkaz Uydu Fotoğrafı Görsel 20: Mingeçevir Baraj Gölü ve Çevresinin Topografyası Görsel 21: Bölgede Yer Alan Akarsular ve Döküldükleri Denizler / Göller Tablosu Görsel 22: Daryal ve Derbent Geçitleri Görsel 23: Mekânın Siyasallaşma Süreci Görsel 24: Kafkasya nın Geçiş Koridoru Özelliği Görsel 25: Kafkasya Halklarının Etnik Açıdan Mekânsal Dağılımı Görsel 26: Kafkasya Dillerinin Konuşulduğu Sahalar ve Konuşan Halklar Görsel 27: Yerel Kıyafeti İle Tekeme Türkleri: Kafkasya Görsel 28: Nart Kahramanı Sawsrouqa (Sosirikhue) ve Diğerleri Görsel 29: Kuzey Kafkasya da Toplumsal Sınıflar Görsel 30: Ruslar Tarafından Kurulan Şehirler... 91

10 x İçindekiler Görsel 31: Kafkasya da Etnik Yapı ve Dini Yapı Görsel 32: Rusya Federasyonu nun Terör Örgütü Kabul Ettiği Organizasyonlar 97 Görsel 33: Kafkasya Özerk Cumhuriyetlerinin Bayrakları (Alfabetik Sıra İle). 104 Görsel 34: Kafkasya Özerk Cumhuriyetlerine İlişkin Temel Veriler Görsel 35: Kuzey Kafkasya Siyasi Haritası Görsel 36: Adıgey Özerk Cumhuriyeti Fiziki Haritası Görsel 37: Huko Dağı ve Huko Gölü Görsel 38: Lago-Naki Yaylası Görsel 39: Adıgey Özerk Cumhuriyeti İdari Haritası Görsel 40: Maykop ta Bir Camii Görsel 41: Çerkes Peyniri Görsel 42: Nalmes Gösterisi Görsel 43: Çerkes Kılıcı Görsel 44: İstanbul da Adigeler Tarafından Düzenlenen Etkinlik Davetiyesi Görsel 45: Kordon Hattı ndaki Kaleleri Koruyan Kazak Askerler, 19. Yüzyıl Görsel 46: Vladikavkaz Askeri Kalesi, Görsel 47: Rus Ordusunun Kabardeylere Saldırısı Görsel 48: 1830 Yılında Çerkesya Görsel 49: 19. Yüzyılda Çerkes Savaşçılar Görsel 50: 19. Yüzyılda Çerkes Kadınları Görsel 51: Çar. II. Aleksandır ın Kuzey Kafkasya Ziyareti, Görsel 52: Rus Gemilerinin Kafkasya Halklarını Techiri Görsel 53: Çerkeslerin Sürgün Yolculuğu Görsel 54: Adıge Bayrağı Görsel 55: Karaçay - Çerkes Özerk Cumhuriyeti Fiziki Haritası Görsel 56: Karaçay - Çerkes Özerk Cumhuriyeti İdari Haritası Görsel 57: Eskişehir Karaçay-Malkar Türkleri Nartlanı Toy Künü Görsel 58: Karaçay Kıyafetleri Görsel 59: Çerkessk ve Karaçay Şehirlerinde Yer Alan Camiler Görsel 60: Akarsu Vadisindeki Tarım Arazileri Görsel 61 Karaçay Koyunları Görsel 62: Kabardin - Malkar Özerk Cumhuriyeti Fiziki Haritası Görsel 63: Kabardin - Malkar Özerk Cumhuriyeti İdari Haritası Görsel 64: Nalçik Merkezdeki Camii

11 Siyasi Coğrafya Penceresinden Sorunlar Yumağı Kuzey Kafkasya xi Görsel 65: İnguşetya Özerk Cumhuriyeti Fiziki Haritası Görsel 66: İnguşetya Özerk Cumhuriyeti İdari Haritası Görsel 67: Tkhaba Erdy Kilisesi Görsel 68: Nazran şehri Ekejevo Köyü Ekajevo Merkez Camii Görsel 69: Assam Bölgesi Hal Kuleleri Görsel 70: Çeçenistan Özerk Cumhuriyeti Lokasyon Haritası Görsel 71: Çeçenistan Özerk Cumhuriyeti Fiziki Haritası Görsel 72: Çeçenistan Özerk Cumhuriyeti İdari Haritası Görsel 73: Vaynak Kuleleri Görsel 74: Çeçenistan İslam Üniversitesi Görsel 75: I. Çeçen - Rus Savaşı Görsel 76: Türk Ocakları, Türk Dünyası nın Köklü Yapılanması Görsel 77: Dağıstan Özerk Cumhuriyeti Fiziki Haritası Görsel 78: Dağıstan Özerk Cumhuriyeti İdari Haritası Görsel 79: Mahaçkale Kenti Görsel 80: Dağıstan da Etnik Dağılım Görsel 81: Hayvancılıkla Uğraşan Göçebe Laklar Görsel 82: İmam Şamil in Kullandığı Mühürler ve Bayrak Görsel 83: İmam Şamil ve Oğulları (Gazi Muhammed ve Muhammed Şafi Görsel 84: Kuzey Osetya Özerk Cumhuriyeti Fiziki Haritası Görsel 85: Güney Osetya Özerk Cumhuriyeti nin Fiziki Haritası Görsel 86: Vladikavkaz ın Merkezinden Geçen Terek Nehri Görsel 87: Vladikavkaz Sünni (Cuma) Camii Görsel 88: Vladikavkaz Alan Gösteri Grubu Simd Dansı Gösterisi Görsel 89: Osetler, 19. Yüzyıl Görsel 90: Abhazya Cumhuriyeti Siyasi Haritası Görsel 91: Abhazya Cumhuriyeti Fiziki Haritası Görsel 92: Ritsa Gölü Milli Parkı Görsel 93: Abhazya Cumhuriyeti İdari Haritası Görsel 94: Abhazyalı Genç Kızların ve Erkeklerin Yerel Kıyafetleri Görsel 95:Abhaza Savaş Kıyafeti Görsel 96: Abhazya da 18. Yüzyıla Ait Bir Ortodoks Manastırı Görsel 97: 19. Yüzyıl Ortasında Abhazyalı Kadınlar Görsel 98: Kumuk Türkleri

12 xii İçindekiler Görsel 99: Kumuk Türklerinde Düğün Görsel 100: Emir Nogay ın Temsili Resmi Görsel 101: Yerel Kıyafetleri İle Kuban Nogayları Görsel 102: Yerel Kıyafetleri İle Nogay Köylüleri Görsel 103: Nogay Yurtası Görsel 104: Günümüz Göçebe Nogayları ve Yurtaları Görsel 105: Qart ve Balalar (Yaşlı ve Erkek Çocuklar) Görsel 106: Nogay Türkleri Halk Oyunları Dansı

13 Siyasi Coğrafya Pencresinden Sorunlar Yumağı Kuzey Kafkasya 1 1. BÖLÜM KAFKASYA NIN SİYASİ TARİHİ 1.1. Etimolojik Açıdan Kafkasya Tarih boyunca çok sayıda etnik unsura ev sahipliği yapan Kafkasya ya bu adın ne zaman kimler tarafından verildiği ve ne anlama geldiği kesin olarak bilinmemektedir. Buna karşın Kafkasyalılar etnik ve dil açısından birbirlerinden farklı olsalar da ortak bir kültürü (Kafkasya Kültürü) oluşturmayı sağlayabilmişlerdir. Kafkasya halkları için tarih adeta yok olma pahasına karşılığı ödenmesi gereken özgürlük, özgürlük ise var olma onuru olmuştur. Bu nedenledir ki bu onurlu duruş için tarihi boyunca savaşmışlardır. Özgürlüğün bedelini çok ağır ödemişlerdir. Eski Yunanlıların As diye nitelendirdiği Kafkasya, epirojenik açıdan bugünkü Asya kıtasının temelini oluşturmaktadır. As ların Dağı anlamındaki Kafkasya daha sonraları Tatarlar tarafından Jalbuz (Buz Yelesi), Gürcüler tarafından Yalbuz ve Nogaylar tarafından Yıldız Dağları olarak adlandırılmıştır. I. yüzyıl yazarlarından Gaius Plinius ise Kafkasya adının İskit dilinde Beyaz Kar anlamındaki Graucasus-Grokausus-Grokavsus dan geldiğini belirtmiştir (Tavkul, 2009). Alman dilbilimci ve tarihçi Julius Klaproth a göre Kafkasya adı Farsça dağ anlamına gelen kuh-kah-koh ile eski Türkçede beyaz anlamına gelen kas kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiştir. Diğer bir görüşe göre de Kafkasya adının karşılığı Yunanca Dev İlahların Ülkesi anlamına gelen Kay Kazos dur (Aydın, 2005 ; Erel, 1961). Yunan yazarı Aiskhylos (Eshilos) un M. Ö. 490 yılında yazdığı Zincire Vurulmuş Prometheus (Prometheus Desmotes) adlı romanında (trajedyasında), Yunan tanrısı Zeus un medeniyet tanrısı Prometheous u Caucasus (Kavkasos) Dağı na hapsettiği ve akbabalara yedirdiği anlatılmaktadır. Bu ismin Yunanlılarca bilinmesi muhtemelen Karadeniz

14 2 Kafkasya nın Siyasi Tarihi kıyılarındaki Yunan kolonileri vasıtasıyla olmuştur. İsim, M. S. 430 yılında Gürcü (Kartel - İber) Alfabesi ne çevrilen destanî Gürcistan Tarihi Kartlis Çkhovreba da geçmekte ve bu eserde Dağıstan daki Lekan (Lekler ve Lezgiler) kavminin batı komşusu olan halkın ataları anlamında bir kavim adı olarak kullanılmıştır. Hikâyeye göre, Nuh Peygamberin Yafes adlı oğlunun torunu Togarma nın oğlu Kavkas, günümüzdeki Kafkasyalıların atasıdır. Onun soyundan gelenler Kas-Kaspi Kavmi olarak ifade edilir. İsimlerine -ler, -lar anlamındaki pi ekinin eklenmesi ile Kaspiler şeklinde bilinirlik kazanmışlardır. Togarma nın diğer oğlu Kartos ise Gürcülerin atasıdır (Kırzıoğlu, 1998; Bi, 2011). Ünlü fars şair Firdevsi nin 10. yüzyılda kalem aldığı İran edebiyatına ait Şahname (Shah Name, Sah Nama) adlı eserinde, Kafkasya adı Kuhe Kaf olarak geçmektedir (Kırzıoğlu, 1998). Yunanlılardan Romalılara geçen ve Türk-İslam eserlerinde Alburz (Yüksek) Dağı diye adlandırılan bu coğrafya terimi, Rönesans tan sonra da hümanistlerin eserlerinde Caucasus/Caucasia/Caucasie diye anılmış ve böylece bütün Avrupa dillerine yayılmıştır. Papa tarafından Moğollara elçi olarak gönderilen ünlü seyyah Wilhelm Von Rubruk, Kafkasya kelimesini eserinde kullanmıştır. Rusya da ise bu terim, Çar I. Petro tarafından 1726 yılında St. Petersburg da kurulan İlimler Akademisi nin çalışmaları sonucunda kullanılmaya başlanmıştır. Kafkasya teriminin Türk literatüründe ilk defa kullanımı ise 22 Şubat 1856 tarihli Paris Konferansı na gönderilen Ahmet Cevdet Paşa nın hazırladığı Dağıstan, Gürcistan, Çerkesistan, Kabartay Ülkelerine Ait Bir Layiha ile olmuştur. Ahmet Cevdet Paşa yazısında ilk defa Memâlik-i Kafkasya (Kafkasya Memleketi), Cebel-i Kafkas (Kafkas Dağları) ve Cebel-i Elsine (Diller Dağı) ifadelerini kullanmıştır (Kırzıoğlu, 1998; Çelebioğlu, 2005). Dikkat edilecek olunursa, Kafkasya kelimesinin kökeni ve anlamı üzerine çok sayıda çalışma ve görüş olmasına karşın ortak bir karar bulunmamaktadır. Kafkasya coğrafyasının sınırlara dayalı olarak tanımlanması, dikkat edilmesi gereken bir konudur. Günümüzde Kafkasya coğrafyası çoğunlukla Kuzey Kafkasya ve Güney Kafkasya olarak sınırlandırılmaktadır. Bu sınırlandırmaya göre özerk cumhuriyetlerin yer aldığı saha Kuzey Kafkasya, bağımsız devletlerin bulunduğu saha ise Güney Kafkasya dır.

15 Siyasi Coğrafya Pencresinden Sorunlar Yumağı Kuzey Kafkasya 3 * Za+kafkaz, Mavera-i+Kafkas, Trans+caucasusia gibi ifadelerde yer alan Za / Mavera / Trans ekleri, eklendikleri kelimeye Ötesi anlamı katmaktadır. Yani Kafkas Ötesi. Bu açıdan ele aldığımızda, bağımsız devletlerin (Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan) yer aldığı ve Kafkas Ötesi olarak adlandırılan saha aslında Güney Kafkasya dır. * Günümüzde Sirkafkasya olarak adlandırılan, özerk cumhuriyetlerin yer aldığı, Kafkasya halklarının (Adıge, Abhaz, Karaçay-Çerkes, Kabardin-Malkar, Oset, İnguş ve Dağıstanlı) çoğunlukta yaşadığı ve kültürlerini yaşattığı Rusya sınırına yakın saha ise Kuzey Kafkasya dır. Görüldüğü üzere Sirkafkasya, Transkafkasya ve Kafkas Ötesi gibi isimlendirmeler ve bu isimlendirmelere bağlı olarak çizilen mekânsal sınırlar, temelde Rusya nın ve de Avrupa devletlerinin siyasi çıkarları doğrultusunda kendi coğrafi mekânlarına göre yarattığı politik ifadelerdir. Bu nedenden dolayı Kuzey Kafkasya ve Güney Kafkasya ifadelerini kullanmak daha bilimsel olacaktır. Saha bir bütün olarak ele alınarak ifade edilecekse Kafkasya Coğrafyası kavramı kullanılabilir. Buna göre, Kafkasya coğrafyasının Rusya sınırına uzanan yaklaşık km² lik kısmına Kuzey Kafkasya (Sirkafkasya), bağımsız devletlerin yer aldığı km² lik kısmına ise Güney Kafkasya (Zakafkas, Mavera-i Kafkas, Transcaucasia, Kafkas Ötesi) adı verilmektedir.

16 4 Kafkasya nın Siyasi Tarihi 1.2. Tarihi Süreçte Kafkasya Antik çağ kültürlerine ait gizemli coğrafi mekânların başında şüphesiz Kafkasya gelmektedir. İklim koşulları, verimli toprakları, su havzaları ve yer altı kaynakları ile Kafkasya, tarih boyunca çok sayıda toplumun geçiş, karşılaşma ve mücadele mekânı olmuştur. Coğrafi konumuna bağlı olarak hem kuzeyden hem de güneyden gerçekleşen göç dalgaları nedeniyle sürekli işgallere maruz kalmıştır. Tarihi belgeler göz önüne alındığında, M.Ö li yıllarda Kafkasya da yaşayan ancak daha sonra bu coğrafyadan Anadolu ya göç etmiş en eski toplumlar olarak karşımıza Hattiler, Hurriler (Mittaniler) ve Kaşkalar (Gaşkalar, Gaslar) çıkmaktadır (Görsel 1). Bu toplumlara ait tarihi eserlerin her iki coğrafyada bulunması, göç olayına kanıt niteliktedir. Örneğin, Anadolu da Ahlatlıbel de bulunan madeni halka gerdanlıklar ile Kuzey Osetya da Koban Köyü nde bulunan gerdanlıklar ya da Anadolu da Alacahöyük ile Adıgey Cumhuriyeti nin başkenti Maykop ta bulunan boğa figürleri birbirlerine çok benzemektedir (Tavkul, 2009). Hattiler, M.Ö yılları arasında Kafkasya dan Anadolu ya göç etmişlerdir. M.Ö yılında kralları Murşiliş döneminde Babil Devleti ni yenerek Kızılırmak (Halys) Yayı içerisinde Hitit (Eti) Devleti ni kurmuşlardır. Hurriler (Mittaniler) ise M.Ö lü yıllarda Kafkasya dan günümüz Güney Doğu Anadolu bölgesine (Mezopotamya ya) göç etmişlerdir. Şanlı Urfa, Diyarbakır, Mardin, Bitlis, Malatya ve Kerkük ü kapsayan sahada yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Güneyde Mezopotamya ile kuzeyde Urmiye Gölü arasında geniş yüz ölçüme sahip Mitanni Devleti ni kurmuşlardır. Devletin sınırları zaman içerisinde Batı Azerbaycan (Erette, Aratta) topraklarına kadar yayılmıştır. Mitanni Devleti, kuzeyde Hitit Devleti ve güneyde Babil Devleti ile komşu olmuştur. Her iki komşusu ile uzun yıllar savaşan Mitanni Devleti zaman içerisinde zayıflamış ve Asur Devleti nin himayesine girerek yıkılmıştır. Hurrilerin ya eskiden Hazar Gölü nün batısına yerleşen Türklerden olduğu ya da Sümer ve Elamlara bağlı bir soy olduğu yönünde iddialar bulunmaktadır. Hurilerin dili (Hurrice), Urartu ve Elamların dili ile benzerlik göstermektedir. Kayseri Kültepe de bulunan Kanis Karumu çivi yazılı belgelerde ve Orta Fırat bölgesinde ortaya çıkarılan Mari vesikalarında Hurri diline ilişkin kelimler yer almaktadır (Zehtabi, 2010).

17 Siyasi Coğrafya Pencresinden Sorunlar Yumağı Kuzey Kafkasya 5 Kaşkalar (Gaşkalar, Gaslar), Kafkasya dan Doğu Karadeniz bölümüne doğru yayılmışlar ve M.Ö yılları arasında bu sahada hüküm sürmüşlerdir. Savaşçı bir toplum olarak bilinen Kaşkalar, Hattiler ile yoğun mücadele etmişler ve Hitit Devleti nin yıkılmasında etkin olmuşlardır. Sonuç olarak Hattiler, Hurriler ve Kaşkalar, M.Ö yılları arasında önce Kafkasya sonra Anadolu da yaşamlarını sürdürmüş Kafkasya kökenli toplumlar olarak ifade edilmektedir (Bi, 2011). Görsel 1: Kaşkalar, Hitit ve Hurriler Devletleri Siyasi Haritası Bölgede etkin olan medeniyetler incelenecek olunursa, M.Ö yılları arasında Kuzey Batı Kafkasya da günümüz Adıgey Özerk Cumhuriyeti toprakları merkez olmak üzere batıda Taman Yarımadası ile doğuda Dağıstan arasında Maykop-Kurgan Medeniyeti nin var olduğu görülmektedir. Maykop-Kurgan medeniyetinin varlığı, 1897 yılında Rus bilim insanı Nikolay Veselovskıy tarafından bulunmuştur. Maykop uygarlığının merkezini günümüz Adıgey Cumhuriyeti nin başkenti olan Maykop ve çevresi oluşturmuştur. Maykop Kültürü nü oluşturan Adıgeler, aynı topraklarda ileriki zamanlarda Meot Medeniyeti ni de oluşturacaktır. Maykop uygarlığı zaman içerisinde Dağıstan ı aşarak Derbent üzerinden Güney Kafkasya ya yayılmıştır. Kendisine

18 6 Kafkasya nın Siyasi Tarihi özel etno-kültürel özellikleri olan bir kurgan kültürüdür. Bu uygarlık döneminde Kafkasya önemli bir bakır ve tunç üretim merkezi durumuna gelmiştir. Ayrıca tekerleğin icadı bölgeyi Orta Doğu ve Mısır ile daha yakın hale getirmiş, ticari ilişkiler artmış, özellikle Kuban ve çevresinde dokumacılık ve keçe süslemeci sanatı Gorz İsting önemli ekonomik faaliyetler olarak ön plana çıkmıştır. Çobanların soğuktan ve yağmurdan korunmak amacı ile omuzlarına alarak kullandıkları keçeden yapılmış, ön yüzü uzun tüylü ve etek kısmı geniş kabanlara Yamçı (Adıgece Şakue, Çeçence Vört, Karaçay-Malkarca Camıçı, Kumukça Yamuçu ve Nogayca Yabınşı - Kebe), tüysüz, kolsuz ve etek kısmı dar kabanlara ise Kepenek (Çlaklo, Burka, Camçı) adını vermişlerdir. Yamçı, etek kısmının geniş olması nedeni ile kepeneğe göre at üzerinde biniciye daha fazla hareket olanağı sağlamaktadır. Her iki kıyafet türü günümüzde özellikle hayvancılığın yaygın olduğu Kuzey Kafkasya da Krasnador ve Stavropol kraylarında kullanılmaktadır. Kafkasya insanının vazgeçilmez kıyafeti olan yamçı Erkeğin ilk evi yamçısı, ilk silahı da kamasıdır. sözü ile Dağıstan atasözleri içerisine girmiştir (Bi, 2011). M.Ö yılları arasında Kuzey Batı Kafkasya da kuzeyde Maykop medeniyeti (Adıge Özerk Cumhuriyeti toprakları) ile güneyde günümüz Abhazya Cumhuriyeti arasında kalan topraklarda Dolmen Medeniyeti oluşturulmuştur. Medeniyet zaman içerisinde daha da güneye inerek Kars a kadar yayılma sağlamıştır. Bu medeniyete dolmen adının verilmesinin nedeni; yan yana aralıklı olarak dizilmiş birkaç büyük yassı taş ile bu taşların üstüne yatay olarak yerleştirilmiş büyük yassı taşlardan oluşan ve genellikle mezar olarak kullanılan yapılara (dolmenlere), bu medeniyete ait sahalarda sıkça rastlanmasıdır (Görsel 2). Dolmen Medeniyeti ne ait eserler arasında, Kromlek adı verilen daire biçiminde sıralanmış yuvarlak taş yığınları bulunmaktadır. Bu medeniyet döneminde inşa edilen taştan mezar evlere Yispivuna - Adamra adı verilmektedir (Bi, 2009). Yispi, Nart destanlarında adı geçen küçük cüsseli kahramanların genel adı ya da o kahramanlardan her biri anlamına gelmektedir. Hayvancılık, at yetiştiriciliği, balıkçılık ve maden işlemeciliği ile ilgilenmişlerdir. Maykop medeniyetini oluşturan halklar ile yakın ilişkiler kurmuşlardır (Tavkul, 1997; Bi, 2011).

19 Siyasi Coğrafya Pencresinden Sorunlar Yumağı Kuzey Kafkasya 7 Görsel 2: Dolmen ( M.Ö yılları arasında Orta Asya da yaşayan Türklerin oluşturduğu Androva Medeniyeti, Kimmer ve İskit (Saka) Türkleri tarafından Hazar Gölü nün kuzeyine ve oradan Kafkasya ya taşınmıştır. Kafkasya da kuzeybatıda Ukrayna ya bağlı Donetsk ile kuzeydoğuda Rusya ya bağlı Rostov- Stavropol-Groznıy (Rusça kötü, felaket, korkunç, zulmeden demektir) ve Dağıstan topraklarını kapsayan hat boyunca egemen olan Androva medeniyeti, Androvalılar (Proto Türkler) tarafından M.Ö. 7. yüzyıla kadar bu coğrafya yaşatılmıştır. Androva kültürünü oluşturan toplumlar geliştirdikleri yöntemler ile başta tunç olmak üzere madencilikte ilerlemişler; at, sığır, koyun ve deve gibi hayvanlar beslemişlerdir (Tavkul, 1997). Kimmerler, Ural - Altay kökenli bir Türk toplumudur. Maykop - Kurgan ve Kuban - Terek medeniyetlerinin temellerinde etkili olmuşlardır. Ancak Kimmerlerin Kafkasya daki etkinliği diğer bir Türk toplumu olan İskitlerin Kafkasya ya gelmesi ile son bulmuştur. Bu olay ile birlikte Kimmerler, Kafkasya nın güneyine ve batısına çekilmiştir. İskitler ise M.Ö. 7. yüzyıldan itibaren Kafkasya da üstünlüğünü kabul ettirmiştir. Hükümdarları Alper Tunga döneminde Kubanlılar ile ticari ilişkiler geliştirilmiştir. İskitler, Güney Rusya Demir Çağı nın ilk temsilcilerinden olmuşlardır. Atı evcilleştiren İskitler, kuyumculuk ve koşum takımı yapımında ilerlemişlerdir. Bıraktıkları hayvan figürleri ile güzel sanatlar alanında ünlenmişlerdir. İskitlerin başlıca zenginliğini ünlü yılkı atları oluşturmaktaydı. Atı üzerinde savaşa katılmak bir İskit için son derece onurlu ve profesyonel bir

20 8 Kafkasya nın Siyasi Tarihi işti. Tipik bir İskit savaşçısı, mızrak ve Akinak denilen kısa bir kılıçla donanmış olan atlı okçudur (Görsel 3). Yaşadıkları dönemde yenilmez sayılan İskit süvarisi, düşmana aniden hücum etme yeteneğiyle ünlenmiştir (Tavkul, 2009). Gerek Kimmerler gerekse de İskitler için Kuzey Kafkasya nın geniş plato düzlükleri, zengin doğal kaynaklara sahip Güney Kafkasya ya saldırı için eşsiz bir geçiş / akın sahası olmuştur. Derbent, Daryal ve Mamison geçitleri, söz konusu askeri akınlarda sıkça kullanılmıştır. Görsel 3: İskit Savaşçısı ( Kafkasya da maden çağının başlaması, Mezopotamya ve Kuzey İran ile aynı döneme denk gelmektedir. M.Ö yılları arasında Kafkasya nın merkezi kesiminden Ukrayna ya kadar uzanan sahada (Donetsk, Rostov, Stavropol, Abhazya, Soçi, Tuapse, Karaçay-Çerkes ve Kabardin-Malkar arasında) Kuban- Terek Medeniyeti etkili olmuştur. Bu kültürün merkezini Kuban şehri ve çevresi oluşturmuştur. Bugünkü Karaçay - Çerkes ve Kabardey - Malkar bölgeleri ile Ukrayna da dahi bu kültüre ait çok sayıda yerleşme ve tarihi eser bulunmaktadır. Çömlek işlemeciliğinde çok gelişmişlerdir (Dumanış, 2004). Bu bölgelerde ortaya çıkarılan tunçtan eğri baltalar, geniş kemer tokaları, ok ve mızrak uçları,

21 Siyasi Coğrafya Pencresinden Sorunlar Yumağı Kuzey Kafkasya 9 hançerler, bilezik ve kopçalar, insan ve hayvan heykelcikleri sağlamlıkları, itina ile yapılmış süslemeleri ve eksiksiz biçimleriyle oldukça etkileyicidir. Eşyaların çoğu oyma resimlerle bezenmiştir. Aynı dönemde Kuban Medeniyeti nin görüldüğü sahanın güneyinde ise yani günümüz Soçi - Sohum - Supsa - Batum - Trabzon arası Karadeniz kıyı şeridinde ise Kolhida Kültürü etkin olmuştur. Kolhida Ovası nın KB ve GB kısmında etkin olan bu kültürün yaratıcıları altın işlemeciliğinde gelişmişlerdir. Bu kültürün temsilcilerini Abhazalar, Megreller ve Lazlar oluşturmaktadır (Bi, 2011). M.Ö. 700 lü yıllarda Kafkasya da Azak Denizi çevresinde Adıgey Özerk Cumhuriyeti ve Abhazya Cumhuriyeti topraklarında, yerli halk durumunda olan Adıgelere bağlı topluluklar ile İskitlerin etkileşmesi sonucunda ortaya çıkan bir kültür de, Meot Kültürü dür. Bu kültür temelde Maykop ve Dolmen Kültürleri nin karışımı şeklindedir. Meot Kültürü nü oluşturan toplumlar, Karadeniz kıyısında yaşayan yerli küçük topluluklara Adehher ve Dehher gibi isimler vermiştir (Tavkul, 2009). Meot kültürünü yayanlar ise Sarmat, Dandar, Kerket, Sindi, Psesi ve Thatei kabileleridir ( h/kuzey_kafkasya_halklarinin_olusumu.html). M.Ö yüzyıllar arasında Karadeniz in Kafkasya ve Azak Denizi kıyılarında Yunanlı Miletoslular tarafından Yunan Ticaret Kolonileri oluşturulmuştur. Bu dönemde Yunanlılar tarafından Kerç Boğazı nın her iki yanına Tanais, Theodosia, Phanagoria, Tanogoria, Hermonosa ve Pantikapea (Pantikapain); Sohum da Dioscurias gibi koloni merkezleri kurulmuştur (Tavkul, 2009). Ancak söz konusu ticaret kolonileri Hun Türkleri tarafından ortadan kaldırılmıştır. M. Ö yüzyıllarda Kafkasya nın merkezi kesimlerinde İskitlerden sonra Sarmatlar (Savromatlar) egemen olmuştur. Sarmatlar doğuda Aral Gölü ve çevresi, ortada Hazar Gölü nün kuzey kıyıları ve batıda Kuban ve Terek nehirleri arasında kalan sahada yoğunluk göstermiştir. Bu dönemde Sarmatların güneybatısında Kolhida bölgesi, güneyinde İberya ve güneybatısında Albanlar ile Atropatenalar yer almaktaydı. Sarmatların en önemli özelliği ise kadınların, erkeklerle birlikte savaşa katılabilecek derecede yüksek bir toplumsal konuma sahip olmasıydı. Zamanla yerleşik yaşama geçen Sarmatlar, önemli ticari yollarını

22 10 Kafkasya nın Siyasi Tarihi denetimleri altına almışlardır. Sarmat Yolu olarak bilinen, batıda Terek ve Aragva Vadileri ile ortada Daryal Geçidi üzerinden doğuda Ön Asya ya uzanan ticaret yolunu kontrol etmişlerdir ( M. Ö. 1. yüzyılda kuzeyde Kuban Nehri çevresine İran üzerinden gelen Alanlar (Alaniler, Halaniler) ve güneyde Kura Nehri çevresine (günümüz Azerbaycan topraklarına) merkezi Derbent olmak üzere Albanlar (Albanalar) yerleşmiştir. Bu dönemde İberya toprakları daralırken, Pontus Rum Devleti nin ise sınırlarını Doğu Karadeniz kıyılarını ve Kolhida Ovası nı kapsayacak şekilde genişlettiği bilinmektedir (Görsel 4). Alanlar, tıpkı Kıpçaklar gibi, günümüz Osetleri ve Karaçay-Malkarlarının etnik ve sosyal yapılanmalarında temel unsur olmuştur. Askerlik ve savaşçılıkları ile ün salan Alanlar önce yarı göçebe yaşam sürmüşler ancak tarım ile birlikte yerleşik yaşama geçmişlerdir. Kısa sürede askeri açıdan korunaklı Alan şehirleri kurulmuştur. Alanlar, Nıhaş denilen ve çok kademeli bir yapıya sahip halk meclisi tarafından yönetilmiştir. Ancak III. yüzyıldan sonra Kafkasya yı yağmalayan İskandinavya kökenli Got saldırıları nedeniyle Alanlar eski güçlerini yitirmiştir. Kralları Addak ın 418 yılında yapılan bir savaş sonrasında ölmesiyle Alanlar, bölgedeki egemenliğini Vandal kralına devretmek zorunda kalmıştır ( Kuzeyde Alanlar ile güneyde Albanlar arasında (Orta ve Doğu Kafkasya da) kalan sahaya ise Osetler yerleşmiştir. Bu toplum kuzeyde Yas - As - Az adıyla anılan Med kabileleri ile ilişki kurmuşlardır. Yoğun olarak Vladikavkaz ve çevresinde yaşamışlardır. Kuzeyde yaşayanları Digor ve güneyde yaşayanları ise İron olmak üzere iki kabileden oluşmuşlardır (Bzarov, 2004). M.Ö. 1. yüzyılda kuzeyde Taman Yarımadası ile güneyde Abhazya arasında kalan sahada (Taman Yarımadası, Anapa, Krasnador, Novorossiysk, Maykop, Tuapse, Soçi, Adler, Gagra ve Sohum) Adıgelere bağlı bir topluluk olan Zihler egemenlik sağlamıştır ve bu bölgeye Zih Bölgesi adı verilmiştir. Bu dönemde Kafkasya coğrafyasında Zihlerin güneybatısında Abhazlar, Svanlar ve Lazika Krallığı, güney ve doğusunda ise Alanlar bulunmaktaydı. Zihler, 1. yüzyıldan itibaren Karadeniz sahillerinde Gagra dan Tuapse ye kadar olan topraklara hâkim olmuşlardır. 2. yüzyıldan itibaren Roma İmparatorluğu ile siyasi ve ticari ilişkiler kurmuşlardır (Görsel 5). 5. yüzyılda topraklarını kuzeybatı yönünde genişletmeye başlayan Zihler, 6. yüzyıl sonunda batı, orta ve doğu Kafkasya daki