Bilim ve Teknoloji Tarihi-3.Hafta

Transkript

1 Bilim ve Teknoloji Tarihi-3.Hafta

2 Ders İçeriği Giriş İcadın Anonim Dönemi-I.Aşama İlk Toplumlardan Antik Medeniyetlere Teknoloji İlk İnsanlar-İlk Aletler, Avcı ve Toplayıcı Toplumlar Şehir Toplumları: Neolitik Devrim, Tarım ve Köleciliğin Doğuşu Yazının İcadı İlk Temel Teknolojiler Antik Çağın İnşaat Teknolojileri Antikite de Temel Makineler El, su ve Yel Değirmenleri Bilimsel Aletler, Saatler ve Diğer İcatlar İlk Akıllı İnsan-Neanderthaller hakkında belgesel

3 Giriş Anonim Dönem İnsanlığın en büyük, temel ve uzun teknolojik macerası, İlktaştan başlayıp, ortaçağların sonuna dek süren binlerce yıllık, belki 9-10 milenyumluk dönem, Neden anonim dönem? Hiçbir icadın belli bir kişiye, Kavime atfedilmemesi, mümkün olmaması, İcat zamanlarının bile kestirilememesi Bu icatlar olmasa günümüze gelinememesi Bazı önemli kişisel mucitler: İskenderiyeli Heron, Siraguzalı Arşimed, Bizanslı Philo gibi

4 İlk Toplumlardan Antik Medeniyetlere Teknoloji

6 İlk İnsanlar-İlk Aletler, Avcı ve Toplayıcı Toplumlar İnsanın Afrika da veya başka bir yerde ortaya çıkıp milyon yıl süren evrim süresini incelemek Paleo-antropoloji nin alanıdır. İlk insanımsıların (hominid) tarihi hala yazılmaktadır. Australopithecus afarensis, diye bilinen ve ortalama, 450 cc. hacmindeki beyniyle, Lucy takma adı verilen canlıdır. Sonra, homo habilis in (750 cc. ortalama beyin hacmi) ilk kez (taş) alet kullandığı ve günümüzden milyon yıl arasında yaşadığı tahmin edilmektedir. İki ayağı üstüne kalkan (bipedal) homo erectus (ortalama 1000 cc. Beyin hacmi) ilk ateş kontrolu yapan insanımsı oldu. Bununla, ilk akıllı insan homo sapien neanderthalensis, yani Neanderthal Adamı arasında yüz binlerce yıl vardır.

7 İlk İnsanlar-İlk Aletler, Avcı ve Toplayıcı Toplumlar Modern insanın ilk türü homo sapiens anatomik anlamda günümüzün akıllı insanı (beyin hacmi 1400 cc.) bin yıl önce belirdi; bin yıl önce de ilk yerleşik toplum denemeleri başladı, Dilin eşgüdümündeki, aletlerle yapılan toplu av ile çok daha fazla gıda elde edildiği anlaşılabilir; bu gıdaların saklanması ile insanların mağaralara sığınmasında yani sosyalleşmenin artmasında ve yazının ilk basamağı sayılan çizimin-resimin (insanın kendini, çevresini ve hatta duygularını ifade etmesinin) ortaya çıkması anlaşılabilir? bin yıl önce başlayan Neolitik Devrimin öncülü ve hazırlayıcı unsurları olan daha önceki kritik buluşlar sorgulanmaktadır

8 İlk İnsanlar-İlk Aletler, Avcı ve Toplayıcı Toplumlar Kritik olan, belli bir yer (bir mağaranın içi veya önü) ve zamanda, belli büyüklükte bir ateşin, bir insan grubu (aile, klan) tarafından bir ocakta kontrol altına alınmasıdır ki, bu ocak zamanla fırına dönüşecektir. İnsanın etrafında sosyalleştiği bu ateşe, artık vahşi hayvanlar yaklaşamayacaktır.

9 İl İnsanlar-İlk Aletler, Avcı ve Toplayıcı Toplumlar

10 İlk İnsanlar-İlk Aletler, Avcı ve Toplayıcı Toplumlar Ateş, bu ilk insanları, hayvanlardan koruduğu gibi, mağaranın güvenli ortamında, hacmi artan insan beyinlerini, verdiği ışıkla, uzun gecelerde resimler yapmağa teşvik edecektir. Resim yapmak, taş yontmak, bu taşı sapla birleştirip bir alet, bir silah yapmak, giderek insan aklını, el becerisini geliştirdiği gibi, onun belleğini güçlendirecek, çeşitli soyut kavramlar yaratmasına, yazı yazma ile hesap yapma, takvim yapma yeteneklerinin doğmasına yol açacaktır.

11

12 İlk İnsanlar-İlk Aletler, Avcı ve Toplayıcı Toplumlar Ateş, sadece av eti ve ehli hayvan eti pişirmenin ötesinde, yerleşik toplulukların yetiştirip iki taş arasında ezdiği tahıllardan ekmek yapmayı sağlayan ev ocağının veya fırının içine yerleşince gerçek bir devrim yaptı. Fırın içinde, bazı taşların eridiği, bu maddelere de, sıcakken (kalıba dökülerek) ve soğukken (dövülerek) şekil verildiği anlaşıldı. Bazılarından, (bakır, kalay) eriyik halindeyken karıştırılarak daha sağlam (tunç=bronz) araçlar üretilebiliyordu.

13 İlk İnsanlar-İlk Aletler, Avcı ve Toplayıcı Toplumlar Taşın kıt olduğu Sümer, Babil bölgesinde, Mezopotamya da, bugüne gelen zigguratlar ve saraylar bu teknikle inşa edildi. Mısır, Anadolu ve Avrupa da taş çoktu, mermer yontuldu; Kuzey de ağaç çoktu, ahşap yapılar inşa edildi; sonuç olarak malzeme ekonomisi böyle doğdu. Fırın; gıdanın, seramiğin, inşaat malzemeleri ve metalürjinin, dolayısıyla da modern sanayinin temellerinden birini attı.

14 İlk İnsanlar-İlk Aletler, Avcı ve Toplayıcı Toplumlar Seramik testi yapmak için döner tablanın kullanılması tekerleğin tasarımına yol açmış olabilir. İlk tekerlekli araç kullanımı Mezopotamya da M.Ö. 3 binlerde geliştirilmiştir. Bu eski medeniyetlerin, Mısır la Hitit in, Sümer in ve Babil in kendi aralarında ticaret (mal takası şeklinde) yaptıkları biliniyor. Evrensel değişim aracı olan ilk altın gümüş paranın, (sikke=coin) M.Ö. 7. Yüzyılda Lidya da (Batı Anadolu) icat edildiği de biliniyor.

15

17 Şehir Toplumları: Neolitik Devrim, Tarım ve Köleciliğin Doğuşu Devletin ve Bürokrasinin Doğuşuna Yol Açar Genelde kabul gören bir yaklaşım, yerleşik tarımın, ilk büyük teknolojik devrim olduğudur. Bu büyük dönüşüm, uzun ve belirsiz bir dönemi ifade eden Neolitik (cilalı taş) dönemde gerçekleşmiştir. İnsanların, tarım nedeniyle bir toprağa yerleşmeye mecbur kalmaları, nehir boylarında köy ve şehirlerin kurulmasına, ilk devletin ve tabii, ilk mülkiyet formlarının, hukuk kurallarının ve sosyal sınışarın (köleciliğin) doğmasına yol açtı. Tarım toplumlarında, yazı, astronomi, geometri ve aritmetikte ilk adımlar atıldı. Yerleşik düzenin gerektirdiği sulama kanallarından bina inşaatına, bronzdan seramiğe ait sayısız teknik icat edildi. Şehirleşmeye, yani yazılı kültüre geçen insan, gerçekten tekno-ekonomik bir devrim yaptı.

18

19 Şehir Toplumları: Neolitik Devrim, Tarım ve Köleciliğin Doğuşu Devletin ve Bürokrasinin Doğuşuna Yol Açar İlk insanların kendi aralarında avlanma eylemlerine savaş, savaşın sonunda insanların yenmesine yamyamlık (cannibalizm), çeşitli işlerde çalıştırılmak üzere tutuklanmasına da kölecilik (slavery) adı verilmektedir. Başka bir deyişle, yerleşik bir toplumda, kölelerin ve hayvan stoklarının, kendi tükettikleri gıdadan daha fazlasını ürettikleri bir teknolojik düzey, etkin üretim teknikleri mevcut olmalıdır.

20 Şehir Toplumları: Neolitik Devrim, Tarım ve Köleciliğin Doğuşu Devletin ve Bürokrasinin Doğuşuna Yol Açar Tarım bu noktaya gelince, insanın, (kurban) protein olarak değil, işgücü olarak yani köle olarak talebi artmakta; savaşların amacı, daha iyi toprak, bunları işleyecek köle temini, fırsatlara ve mevsimlere göre, başkalarının iktisadi artıklarına el koymakla sınırlanmaktadır. Tarımın organize olması, hasadın yapılması ve ürünün dağıtılıp, saklanması ilk (sivil) bürokrasiyi; bunun diğer kavimlere karşı korunması ilk daimi düzenli orduyu; ikisinin toplamı da devleti ortaya çıkarmıştır. Yazı, astronomi, aritmetik ve geometri bilen üst tabaka yöneticiler aynı zamanda din adamları ve yöneticileridir.

21 ANTİK DÖNEM MUCİTLERİ

22 ARŞİMED Kaldıraç ilkesini ve suyun kaldırma gücü ile hacim-ağırlık ilişkisini (buoyancy) bulan, matematikçi Arşimet in (MÖ ), Arşimet burgusu denen, suyu (helikal) bir vida ile yukarı çıkartan düzeneği icat ettiği; ayna (mercek) kullanıp düşman gemilerini yaktığı; ayrıca kaldıraç prensibini uygulayarak, düşman gemilerini bir çengele takıp devirdiği de söylenir. (GEÇEN HAFTA KISA FİLMİ İZLENMİŞTİR)

23 Ktesibios ve İskenderiyeli Heron Ktesibios ya da Latince Ctesibius, İskenderiye de MÖ 3. Yüzyılda yaşamış, başta su saati (klepsydra) olmak üzere pompalar ve buna bağlı düzeneklerle hidrolik biliminin temellerini atmış ve yine MÖ. 1. Yüzyılda, İskenderiyeli Heron: ilk yüzey ölçüm aletlerini; otomatik tiyatro-sahne düzenekleri; parayla çalışan makineler ve ilk buhar ya da jet motoru sayacağımız, buhar jetiyle kendi etrafında dönen aerofil=rüzgar topu oyuncağını; belopoiica=katapult vb. aletler yapmış,

24 İskenderiyeli Heron (devam) bunları kitaplarla tanıtmış ve en önemlisi Mekanika başlığıyla dönemin mimar ve teknisyenleri için Yunanca ilk makine kitabını yazmıştır. Arapça tercümesiyle günümüze gelen bu kitapta, kendi zamanına kadar yapılan mekanik icatların yanı sıra daha sonra yapılacak vidalı pres fikrini de ortaya atmıştır (Kranzberg&Pursell,49-55). Leonardo da Vinci ye kadar, daha 18 Yüzyılda boyunca böyle tasarımcılar çıkmayacaktır; çıkmış olsalar bile biz köle-serf kökenleri nedeniyle adlarını bilenememektedir.

25 Suriyeli Kallinikos Bir başka mucit, Suriyeli Kallinikos, 673 yılında Müslümanlardan kaçarak sığındığı Konstantiniye de ünlü Grek ateşi ni icat etmiştir. Ham petrol bazındaki bu yakıcı madde, suda bile yanarak, denizden gelen istilacıları durduran en önemli Bizans silahı olmuştur. Top ortaya çıkıncaya kadar, Araplardan Vikinglere değin şehri savunan bu araç, barutla birlikte, tarihe kavuşmuştur. Burada kayda geçilmesi gereken husus, petrolün antik çağlardan beri bilinmesi, ilaç ve gemilerde su yalıtım malzemesi (ziftleme) olarak kullanılmasıdır.

26

28 Yazının İcadı İnsanın elde ettiği bilgileri, hem kendisi hem de sonraki kuşaklar için saklaması açısından belleği yeterli değildi; toplumsal bir bellek gerekiyordu. Yazı (alfabe) insanın resimlerden üretip, soyut karakterlere dönüştürdüğü bir düşünce-eylem kaydı sayılır. Bu kayıtlar, avcı-mağara insanı için bir duvar resmidir. Orta Doğu yerleşik toplumlarından Sümerler, M.Ö lerde, tapınak ve evlerini yaptıkları balçıklardan tabletler üzerine sert bir cisimle, (biz çivi diyoruz, ama çivi çok daha sonra bulundu) çivi yazısı yazıp, pişirdiler. Bunların binlercesi müzelerde okunuyor ve okunmayı bekliyor. Aynı dönemde Mısır da hiyeroglif yazısı, taşlara, duvara ve papirüslere kaydedildi. M.Ö lerde İndus yazısı; M.Ö. 18 Yüzyılda Girit A, ve 1450 de Girit B yazısı doğdu. Babil Kıralı Hamurabi Kanunları, M.Ö arası taşa (stela) çiviyle yazıldı.

29 Yazının İcadı M.Ö lerdeki ilk Çin alfabesi, kemik üzerinde kendini göstermiştir; 1000 lerde Finike; 730 da Grek alfabesi görülmüştür. M.Ö. 8. Yüzyıl Etrüsk alfabesi Kuzey İtalya da doğarken, 650 Mısır da hiyerogliften türetilen Demotik yazı ortaya çıkmıştır. Grek yazısı olan standart İyonya alfabesi Batı Anadolu da doğmuştur

30 Modern Kağıdın öncülleri: Mısır da taşın bol, Sümer-Babil ülkesinde kıt olması nasıl inşaat tekniklerine ve mimariye yansımışsa, bilimin yani bilginin kaydedildiği malzeme de, bir şekilde bu kıtlıkla ilgili bir seçimi zorunlu kılmıştır. Mısır da yazı, Nil Nehri kıyılarında bol miktarda bulunan papirüs kamışlarından yapılan papiri üzerine (paper kelimesi buradan geliyor) yazı geliştirirken, Sümer ülkesinde, yumuşak kil tabletler üzerine, bir kamış ile çivi biçiminde semboller (kelimeler) işlenerek yazı yazılıyordu. Papirüs üzerine resim çizmek daha kolay olduğundan, Mısır yazısı piktogramlardan (resim-yazı) meydana geldi. Mısır yazısı Hiereoglyphic, Grekçe kutsal yazıt (sacred carving) anlamındadır. Çivi yazısı daha soyut, belki günümüz bilgisayar diline daha yakın bir yazıydı. Çinliler, MÖ 200 de, papirüsten 27 Yüzyıl sonra icat edilen kağıt üzerinde, fikir ve hareketleri temsil eden, çok daha fazla sayıda soyut işaret (harf=kelime=ideogram) üretebildiler.

31 Modern Kağıdın öncülleri: Ancak, oldukça pahalı bir madde olan papirüs Yunan- Roman kültürünün Hıristiyanlığa naklindeki en önemli araçtır, çünkü kalıcıydı; Papalık emirnameleri (bulls), 1022 tarihine kadar papirüs üzerinde yayınlanmıştır (Sarton,1966,25). Keçi, koyun gibi hayvan derisinin yazı malzemesi olarak kullanıldığı parşömen MÖ. 2. Yüzyılda Pergamum (Bergama) kütüphanesinde ortaya çıkmış ve bu adla (pergamina=parchemin= parchment), kağıt yaygınlaşıncaya kadar Ortaçağlar Avrupa sında, bir tür işlenmiş sığır derisi olan vellum ile birlikte kullanılmıştır. Ceylan ya da sığır derisi İslam da da kayıt aracıdır. (Türkcan, 2009)

33 İlk Temel Teknolojiler: Fırın Teknnolojisi ve Bakır Eskiçağlarda ana sanayi, metal döküm ve seramik sektörleridir. Bu iki sektörün ortak noktası ise ateşin kontrolü, yani fırın teknolojisidir. Bir bakıma fırın, yerleşik düzenin, yani evin (domus) bir parçasıdır; ekmek yapımı, cevher eritme ve kimyasallar arasında organik bağ vardır. İnsanın, 5-6 bin yıl önce, bazı renkli taşları örneğin, yeşil malahit cevherini yüksek sıcaklıkta eritip, dökerek ve döverek, nispeten kolay biçimlendirilebilir bir madde olan bakır ve diğer metalleri bulup, işlemesinde iyileştirilmiş fırının rolü açıktır..

34 İlk Temel Teknolojiler: MADENCİLİK

35 Bakır, Tunç ve Demir Bakır ilk üretilen metaldir. İlk elde edilen alaşım, bakırla belli bir oranda kalayla karıştırılan bronz veya tunçtur, Demir üretimi, daha sonraki bir teknik ilerlemenin, daha iyi bir (yüksek) fırının eseridir.

36 Bronz (Tunç) ve Döküm-Kalıp Hazırlama Odaktaki döküm maddesi, Neolitik Dönemin içinde veya sonunda elde edilip bir Çağa damgasını vuran bronz veya Türkçe adıyla tunçtur. Ancak, ortaya çıktıktan sonra kısa zaman içinde çakmak taşının yerini aldığı söylenemez çünkü, özellikle kalay, yakın Doğuda kıt bulunan, pahalı bir madendi. Bronz demire göre nispeten kolay eriyip dökülmesi nedeniyle, modern çağlara kadar önemini korudu. Dökümün püf noktası, düzgün, ateşe dayanan bir kalıp hazırlamaktır. Büyük parçalar için, örneğin Ortaçağlarda çan ve top dökümü için, sonradan bozulan kalıplar yapılıyordu. Oysa küçük artifak kalıpları birçok kez kullanılabilmekteydi ve büyük ihtimalle, ilk silahlar ve mücevherler için hazırlanmıştı.

37 Taş ve Bronz aletler, silahlar Bu nedenle, bronz aletler ve silahlar, mücevher gibi kıymetlidir. Taştan, uzun bir kılıç, kalkan veya hassas bir cerrahi aleti yapmak mümkün değildir. Taşa belli bir şekil verince, bunu değiştirmek de mümkün değildir. Oysa, bronzu bir daha eritebilir, başka bir şekil verebilirsiniz; çünkü balmumu veya çamur gibi yeniden biçimlendirilebilir (malleable) bir maddedir.

38 Bronz dökümler ve Seri Üretim Bronz dökümler, bugünkü normlara uygun hassasiyette (presizyon) olmasa da, birbirine benzeyen ya da aynı ölçüde diyebileceğimiz nesnelerin seri üretimini başlatmış olmaktadır. Genelde, silah (kılıç, mızrak, ok başı, kama) üretildiği için, ilk seri üretim talebinin askerlerden (devlet) geldiği varsayılabilir.

39 Demir Demir, bronz kadar eski olup cevheri, bronz girdilerinin (bakır, kalay) cevherinden daha bol ve kolay bulunmasına rağmen yaygın kullanışı Batı Avrupa Ortaçağlarına isabet edecektir. Çünkü, bu metalin ergimesinde saf karbon yani odun kömürü gerekmektedir,

40 İlk Temel Teknolojiler: CAM Ocakta ya da fırında eriyen maddelerden elde edilen başka bir antik ürün de, yine metaller gibi, günümüzde hayatın her alanına giren camdır. Cam, genelde kum, (doğal) soda ve kireç karışımının, 1000 derece sıcaklık eriyip saydam/yarı saydam biçimlendirilebilir bir madde haline gelmesidir. Bu madde şekil aldıktan sonra soğuyup, fiziki bir güçle kırılmazsa ömrü neredeyse sonsuzdur. Mısır da, M.Ö. 4 binlerden gelen, kıymetli taşları taklit eden veya aynı değerde sayılan cam süs eşyaları, M.Ö lerden de cam ev eşyaları bulunmuştur. Üşeme cam tekniği ile yapılan renkli cam şişeler Roma da 2 bin yıl önce üretilmiş, cam hamurunu üşeme tekniğiyle şekillendirme buradan zamanla her yere yayılmıştır. Gotik katedrallerde renkli camlarla resim (vitray) yapımı Yüzyılda ortaya çıkmıştır. Cam mercek, (ilk yakın gözlüklerinin) yapımı da bu dönemlerdedir. Camın demokratizasyonu, yani evler dahil her yere girmesi Yüzyıllara isabet eder.

41 İlk Temel Teknolojiler: TEKSTİL İlk avcı-toplayıcı insanlar, öldürdükleri hayvanların ham veya kurutulmuş deri ve benzeri parçalarını kullanmalarının ardından hayvan yetiştiriciliğine geçtiklerinde, bu hayvanların (koyun, keçi, lama, deve, at) kıllarından ipler, ipleri dokuyarak kumaşlar yapmaya başladılar. Tekstil, insanlığın ilk sanayilerinden biri, tipik ev (domestik) sanayi örneğidir. Bu örnek, nomad (gezici) kavimlerle, yerleşik kavimlerin gıda dışındaki başlıca evsel uğraşılarını temsil eder. Bu uğraşı, Ortaçağlardaki ilk kapitalist sektör modeli, Sanayi Devriminde de sıçramanın öncüsü olacaktır.

42 Keten, Pamuk ve İpek Yerleşik topluma geçildiğinde, hayvan elyafı yani yün (fibre) yanında, keten, pamuk ve ipek de kullanılmaya başlandı. Mısırlılar, hayvanları pis, mekruh saydıklarından, iç çamaşırı için, M.Ö lerde keten yetiştirmeye ve dokumaya başladılar. Pamuk, Hindistan da M.Ö den beri yetiştirilip, dokunmaktadır. Mezopotamya da M.Ö. 700 lerde görülmüştür. Daha zor elde edilen ipek kozası, ipliği ve kumaşı Çin icadı olup, ipek yoluyla Bizans ve İtalya ya girecektir.

44 Antik Çağın İnşaat Teknolojileri Tarım öncesi toplumlarda çıkış noktası nasıl ateş ise, yaşamı bitki ve hayvan üretimine bağlı, bunun için toprağa yerleşmeyi seçmiş medeni toplumlardaki çıkış noktasının inşaat teknolojileri olması doğaldır. Çünkü, tarım için sulama sistemleri (kanallar); hasat için depolar; şehirleri korumak için surlar ve kuleler; gökyüzünde rasat (astronomi) ve halkı yönetmek için tapınak, arena, agora ve heykel; ölüleri gömmek için anıt mezarlar yapmak gerekir.

45 Antik Çağın İnşaat Teknolojileri Antik dönem veya eski medeniyetlerin yapıları ve büyük ölçekli sanat eserleri yani (colossi) heykeller, dikilitaşlar, anıtlar, anıt-mezarlar, zamanların tahribine rağmen günümüze gelmiştir, Greko-Romen tapınakların, agora ve tiyatroların nasıl yapıldığı konusunda belli bir fikrimiz olmakla beraber, piramitlerin inşası, dikilitaşların ocaktan çıkarılıp-dikilmesi, Çin Seddi nin inşası vb. hakkındaki teknik düzeyde tartışmalar hala sürmektedir.

46

47

48

49 Zaman ve ölçülmesi üzerine kısa film

50 Kendimizi Sınayalım