ŞEKER SANAYİİ ATIKSULARININ ARITIMI ve SU YÖNETİMİ

Transkript

1 ŞEKER SANAYİİ ATIKSULARININ ARITIMI ve SU YÖNETİMİ ÖZET Şeker sanayi atıksulan çok kirli ve az kirli atıksu kaynaklan olmak üzere iki gruba ayrılabilir. Karışımın ortalama BOİ 5 değeri ise 2000 mg/lt civarındadır. Organik madde içeriği fazla olan bu atıksular çeşitli biyolojik yöntemlerle antılabilmektedir. Fabrikalar sadece kış aylarında çalıştığı için atıksuların stabilizasyon havuzlarında arıtımı ekonomik olmaktadır. Yerleşim bölgesindeki veya sınırlı alana sahip tesislerde ise anaerobik arıtım uygulanarak lt.ch 4 lkg giderilen KOİ miktarında gaz elde edilip enerji kaynağı olarak kullanılabilmektedir. Bu sanayi dalının su ihtiyacı fazla olduğundan tesis içi su yönetiminin yapılması bir çok fayda temin etmektedir. GİRİŞ Şeker sanayi ülkemizdeki en büyük kuruluşlar arasında yer almaktadır. Türkiye'de 1926 yılında fiili olarak 174 ton/gün şeker pancarı işlenirken 1990 yılında bu miktar ton/gün olmuştur yılında 38.5 milyon ton civarında olan dünya şeker üretimi de hızlı bir artış göstererek, son yıllarda 100 milyon tonun üstüne çıkmıştır. 1989/90 kampanya dönemi baz alındığında, Türkiye'nin pancar şekeri üreten Avrupa ülkeleri içinde 7. sırada, Dünya ülkeleri arasında ise ABD dahil 8. sırada olduğu tahmin edilmektedir. Şeker fabrikaları kampanya döneminde fazla miktarda su kullanırlar. Kampanya döneminde işletmede kullanılan su miktarı bir ton pancar için m 3 'tür. Taygun (1980), Ülkü (1990), Şentürk ve diğerleri (1977). Bu kadar fazla miktarda suyun temini ve kullanıldıktan sonra atılması önemli bir problemdir. Dolayısıyla bugün işletmeler bu suyun önemli bir kısmını geri kazanarak tekrar kullanmaktadırlar. Geri kazanılan su miktarı ton/ton pancardır. Atılan atıksu miktarı ise Gürdal KANAT Yıldız Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü. 0,3-2 ton/ton pancardır. Şeker fabrikası atıksuları çeşitli organik ve inorganik maddeler içerirler. Difuzyon suyu ile prese suyunda organik maddeler, pancar yüzdürme suyunda ise inorganik maddeler fazladır. Atıksuyun ortalama BOİ 5 değeri 2080 mg/lt'dir. Şeker fabrikaları atıksuları inorganik maddeler içermekle birlikte, esas kirlenmeye organik maddeler sebep olmaktadır. İnorganik maddeler fabrikalarda kurulu bulunan çöktürme havuzlarında ve lagünlerde giderilmektedir. Organik maddelerin ise çoğu kısmı suda çözünür halde bulunduğundan alıcı ortama gitmektedir. Bu yüzden çökeltim havuzlarından çıkan atıksuların biyolojik olarak arıtılması gerekmektedir. Biyolojik arıtma anaerobik ve aerobik diye iki gruba ayrılmaktadır. Aerobik arıtma teknolojisine alternatif olarak ortaya çıkan anaerobik arıtım, özellikle gelişmiş ülkelerde şeker sanayinde geniş bir şekilde kullanılmaktadır. Çünkü şeker fabrikası atıksuları için anaerobik arıtma aerobik arıtmaya göre çok avantajlıdır.

2 Çevre Dergisi Şeker pancarı işleme kampanyası genellikle Ağustos sonu ile Eylül ayında başlar. Rafineri kampanyası bitiş tarihleri ise genel olarak Ocak ayıdır. Türkiye'deki kampanya süresi ortalama olarak 110 gündür. Yani sonbahar ile kış aylarının başlangıcına rastlar. ŞEKER FABRİKASI ATIKSULARI Şeker fabrikasında kullanılan suların büyük bir kısmı geri alma sistemi içerisinde devrettirilerek tekrar kullanılmaktadır. Fabrikalarda iyi bir su ekonomisi yapabilmek için bazı kullanılmış suların geri alınması zorunludur. Ancak kampanya başlangıcında kullanılan suyun BOİ 5 değeri yaklaşık olarak 70.mg/lt. iken, kampanya sonlarına doğru bu değer mg/lt'ye ulaşır. Şeker fabrikalarında kullanılan suyun bir kısmı çok kirli olduğundan geri alınıp tekrar kullanılamaz. Türkiyedeki şeker fabrikalarının çeşitli kısımlarından atılan atıksuların miktarları ve özellikleri Tablo-l'de verilmiştir. Suyun Cinsi Bez Yıkama Torba Filtre Yıkama Suyu Pancar Toprak Çamuru Sevk Suyu Karbonatlama Çamuru Sevk Suyu Fabrika Temizleme Suyu Çevre Suyu Karışımın BOİ5 değeri 100 ton pancara BOİ 5 (mg/it) Tablo-1: Şeker fabrikaları atıksu miktarları ve BOİ 5 değerleri 1990/1991 Kampanya döneminde Türkiyedeki 27 şeker fabrikasında işlenen toplam şeker pancarı miktarı 13 milyon ton/yıldır. Bu dönemde ortalama kampanya süresi 137 gündür. Buna göre günde işlenen ortalama şeker pancarı miktarı ise ton/gündür. Türkiye'de Eskişehir, Kütahya, Adapazarı, Çorum, Elbistan, Ereğli, Susurluk ve Turhal Şeker Fabrikalarında havalandırma havuzları mevcuttur. Diğer fabrikalarda ise stabilizasyon havuzlarında arıtım yapılmaktadır. Ancak bu tesislerde ölçülen atıksu parametreleri hakkında bilgi temin edilememiştir. EKIM-KASIM-ARALIK 1992 SAYI: 5 ŞEKER SANAYİİ ATIKSULARININ ARITIMI Son yıllarda şeker sanayii atıksulannın arıtımında bir hayli gelişme kaydedilmiştir. Şeker fabrikalarının çok eski tesisler olduğu gözönüne alınırsa, bilhassa tesis içi tasarımlar tekrar gözden geçirilerek su tüketiminin azaltılmasına yada su geri çevrimlerinin tam bir verimle kullanılmasına çalışılmaktadır. Gelişmiş ülkelerde ve Avrupa Topluluğu ülkelerinde son yıllarda şeker fabrikalarının yerleşim bölgelerinde yada su koruma havzaları içinde kalması nedeniyle sıkı deşarj standartlarına uyulmak zorunda kalınmış ve biyolojik arıtma tesislerinin kurulmasına ve tesis içi kontrolün yapılmasına özen gösterilmiştir. Tesis içi atıksu çıkış noktalarının tesbit edilip yüksek kirliliğe ve düşük kirliliğe sahip atıksuların ayrılarak ayrı ayrı arıtılması üzerinde önemle durulmaktadır. Tesislerde meydana gelen çok kirli atıksular pancar yüzdürme ve yıkama sulan ile çeşitli temizlik sularıdır. Az kirlenmiş sular ise kondense fazlalığı ve çeşitli aletlerin soğutulması için kullanılan sulardır. Az kirli sular genellikle stabilizasyon havuzlarında (lagünlerde) veya aerobik arıtma tesislerinde arıtılır. Çok kirli sular ise öncelikle anerobik arıtma tesislerinde arıtılarak kirlilik yükü düşük seviyelere indirilir. Daha fazla arıtım istenirse anaerobik arıtımdan çıkan sular stabilizasyon havuzlarında yada ilave edilecek bir aerobik arıtma tesisinde arıtılır. Ülkemizde şeker fabrikası atıksulannın arıtımı basit stabilizasyon havuzlarıyla yapıldığından yeni uygulanan biyolojik arıtım yöntemleri için yurt dışı uygulamalarından örnekler verilebilir. Aşağıda bazı ülkelerdeki şeker fabrikalarının arıtma tesisleri hakkında bilgiler verilmektedir. Almanya'da 1990 yılı itibariyle 16 adet şeker fabrikasında anaerobik arıtım yöntemi kullanılmaktadır (Naehle 1990). Bunların büyük çoğunluğu en eski anaerobik reaktör tiplerinden biri olan tam karışımlı temaslı reaktördür. Bu tip tesisler, metan reaktörü, gaz alma bölmesi ve çamur çökeltim havuzundan meydana gelir. Reaktör içindeki reaksiyonlarda organik maddeler biyolojik ayrışma kademelerinden geçerek metana dönüşür. Reaksiyonların daha hızlı ve homojen olarak meydana gelmesi için reaktör sabit bir sıcaklıkta tutulur ve reaktör içeriği sürekli yada kesikli olarak kanştınlır. Gaz alma bölmesi reaktörün dışında olabildiği gibi yeni uygulanan anaerobik reaktör türlerinde olduğu gibi bu işlem reaktörün üst kısmında teşkil ]3JJ

3 edilen yapılar vasıtasıyla da gerçekleştirilebilir. Anaerobik arıtımda kullanılan reaktörler m 3 'lük hacimde inşa edilmektedir. 35 C'de işletilen reaktörlerde % 80 civarında BOİ 5 giderimi sağlanmaktadır. Anaerobik arıtım, aerobik arıtıma göre daha az yere ihtiyaç gösterir. Reaktördeki fazla çamur oluşumu 0.05 kg/kg BOİ 5 civarında olduğundan çamur problemi meydana gelmez, l kg KOİ giderimiyle litre metan gazı elde edilerek kolayca kullanılabilmektedir. Enerji ihtiyacı ise aerobik arıtıma göre 1/5 oranındadır. 1. Stabilizasyon Havuzları ve Havalandırmalı Lagünler Atıksudaki organik maddelerin, hücre faaliyetleri sonucunda alg ve bakteri bünyesine dönüştürüldüğü Stabilizasyon havuzları inşaası kolay, enerji ve kalifiye eleman ihtiyacı bulunmayan tesislerdir. En basit arıtma tesisi olan Stabilizasyon havuzlan geniş alana ihtiyaç gösterdiğinden kırsal kesimde tercih edilmektedir. İnşa sırasında kazılan toprak kenarda şedde yapılır. Zeminin durumuna bağlı olarak gerektiğinde taban sızdırmazlık sağlamak üzere kille kaplanabilir. Atıksu doğrudan havuzlara verilir. Havalandırmalı lagünde basit bir ızgaradan sonra biyolojik kademe yer alır. Çöktürme havuzu yoktur. Çamur dipte birikerek 1-2 yılda bir temizlenir. Organik madde giderme verimleri % arasında değişmektedir. Hidrolik bekletme süresi, t=5-30 gün; havuzdaki askıda katı madde konsantrasyonu 50:-l50 mg/lt; lagün derinliği m. olarak tasarlanmaktadır. Organik yükleme oranı Türkiye şartları için kg BOİ/ha gün olabilmektedir (Altay 1990). Sıcaklık reaksiyonların oluşumunda oldukça etkili olduğundan sıcaklık yükseldikçe arıtma miktan da yükselir. Uygun bir arıtma temini için sıcaklık 5 C'den küçük olmamalıdır. Havuzlardaki oksijen ihtiyacı kg O 2 /kg arıtılan BOİ 5 arasında değişirken 5-20 W/m 3 enerji gerekli olmaktadır. Havalandırma havuzlarının inşaatı basittir, atıksudaki değişimlere uyum sağlayabilir, fazla çamur oluşmaz ve değişen çevre şartlarına karşı hassasiyet göstermez. Mahzur teşkil eden yönleri ise, koku problemi oluşması, yeraltı suyunun kirlenmesi ve amonyak azotunun giderilememesidir. 2. Aerobik Arıtma (Aktif Çamur Tesisleri) [32] Bu proseste flok halindeki bakteriyel kültür karıştırılan ve havalandırılan bir havuzda atıksu ile beslenerek organik maddeler CO 2 ve suya dönüştürülür. Şeker sanayii atıksulan mikoorganizmalarm çoğalması için gerekli temel besi maddelerinden olan azot ve fosfor yönünden fakirdir. Bu yüzden bu maddeler aktif çamur havuzuna dışarıdan eklenmek zorundadır. Etkili bir arıtma temini için BOİ 5 /N/P= 100/5/1 oranı sağlanmalıdır. Atıksularm organik yükü fazla ise doğrudan aktif çamur prosesi kullanmak mümkün olmamaktadır. Bu durumda aktif çamur anaerobik arıtımdan sonra ikinci kademe arıtma olarak kullanılmaktadır. Almanya'da 20 şeker fabrikasında aktif çamur tesisi bulunmaktadır. Offenau şeker fabrikasında kondensat atıksuyu ve havalandırmalı lagün atıksuyunun karışımından oluşan atıksuyu arıtan aktif çamur tesisinde giriş KOİ'si mg/ It'den 50 mg/lt'ye, BOİ 5 konsantrasyonu mg/lt'den 20 mg/lt'ye indirilmektedir. Ayrıca bu tesiste tam bir nitrifikasyon sağlanarak çıkış suyunun amonyum içeriği l mg/lt'den daha düşük değerlere düşürülmektedir. Belçika Tirlemant şeker fabrikasında kullanılan aktif çamur sisteminde 240 m 3 'lük reaktörde gr/lt gibi yüksek çamur konsantrasyonları sağlanarak 6-10 gr/lt konsantrasyonlu atıksular % 80 civarında bir verimle arıtılarak iyi bir arıtım temin edilebilmektedir (Vonder Emde 1991). Reaktördeki bekletme süresi kısadır (3-4 saat). Hacimsel yükleme oranı 23 kg BOİ 5 /m 3 gün değerine ulaşırken enerji ihtiyacı 0,55-0,75 kwh/kg BOİ, olmaktadır. Avusturya, Leopoldsdorf şeker fabrikası günlük ton pancar işleyip ton şeker üreten bir tesistir. Fabrika verimli tarım arazisinde kurulu olup atıklarını sadece küçük bir körfeze verebil- Parametre Debi BOİ 5 KOİ ph Sıcaklık Değer m 3 /gün mg/lt mg/lt C Tablo-2 : Fabrika Atıksu Karakteri mektedir. Tesis, su ihtiyacını kısıtlı bir kaynak olan yeraltı suyundan karşılamaktadır. Bu yüzden 5-6 m 3 /ton pancar miktarlı kondansör soğutma suyu prosesin başına verilerek yıkama ve yüzdürme

4 Çevre Dergisi suyu olarak kullanılmaktadır. Fabrika atıksuyunun karakteri aşağıdaki gibidir. Atıksudaki temel besi maddelerinden olan azot, aerobik ayrışma için yeterli olurken fosfor hemen hemen hiç yoktur. Fabrikada 1983 yılında kurulan tesiste aerobik arıtma yapılmaktadır. Mevsimlik atıksu meydana getiren fabrikalarda atıksu arıtma tesisi işletme maliyeti ilk yatırım maliyetine göre oldukça düşüktür. Bu yüzden tasarım esasları üzerinde hassasiyetle durulmalı ve basit, düşük maliyetli yapılar kullanılmalıdır. Bu maksatla fabrikanın eski çamur depolarında bir kısım değişiklikler yapılarak bir oksidasyon havuzu inşa edilmiştir. Bu fabrikanın arıtma tesisi m 3 'lük 55 m çaplı ön çökeltim, 8.000m 3 'lük 60 m çaplı son çökeltim tankı ve 1600 m 3 'lük havalandırma havuzundan oluşmaktadır. Tesisin kurulduğu yıllarda çökeltim tankında çamur kabarması büyük bir problem oluşturmuş ve 5 yıllık bir araştırma sonucu bulunan iyi tasarlanmış bir ayırıcı ve yeterli miktarda nütrient ilavesiyle bu sorun giderilebilmiştir. Arıtma tesisi, pancarla gelen toprakta mevcut bulunan mikroorganizmaların faaliyete başlamasıyla 3 gün gibi kısa bir sürede % 80 gibi yüksek bir verime ulaşabilmiştir. Ayrıca tesis hatalı işletme şartlarında meydana gelen aşırı organik yüklemenin etkilerini belirlemek için birkaç dakika süreyle günlük yükün % 100'ü kadar bir şok yüke tabi tutulmuş ve çıkışta herhangi bir yükselme saptanmamıştır. Ön çökeltim havuzundan sonra inşa edilen 400 m 3 hacimli bir ön havalandırma tankında atıksuya tarım gübresi ilave edilerek fosfor verilmektedir. Havalandırma tankı olarak en az yatırım prensibi göz önüne alınarak toprak dolgu tipinde Parametre Tesis debisi Nehre verilen debi BOİ giriş-çıkış KOİ giriş-çıkış Sıcaklık MLSS Çamur hacim indeksi Enerji/kg BOİ 5 Çamur Yaşı Hacimsel Yük ,5 38 0,92 6 0,9 Tablo-3 : Arıtma Tesisine Ait Veriler ,9 24 1,20 8 0,6 Birim m /gün m /gün mg/lt mg/lt C gr/lt ml/gr kwh/kg gün kg/m".gün bir oksidasyon havuzu inşa edilmiştir. Tankta havalandırma maksatlı 16 adet havalandırıcı mevcuttur. Son çökeltim havuzunun çapı çok büyük olduğundan rüzgâr etkisini azaltmak maksadıyla 5-7 m yükseklikte toprak şeddelerle çevrilmiştir yılında arıtma tesisi çıkış suyunun % 40'ı tesis içi faaliyetlerde tekrar kullanılmış ve herhangi bir zararlı etki meydana getirmemiştir. Arıtma leşinin normal işletme şartlan aşağıdaki gibidir. Tablodan görüleceği gibi tesisin boyutlandırılmasında evsel atıksu arıtma tesislerindeki benzer değerler kullanılmaktadır. Çamur çökelme verimi de oldukça yüksek olabilmektedir. Arıtma sonucu meydana gelen fazla çamur ön çökeltim havuzunda toplanan toprak miktarının % l-3'ü kadar olduğundan ayrı bir problem oluşturmayacak kadar azdır. Avusturya'daki diğer şeker fabrikalarında yerel farklılıklardan dolayı daha değişik çözümler ortaya konmuş olmasına rağmen tesislerin herbirinde su kaynaklarının korunması gerektiği gözönünde tutularak biyolojik arıtım yöntemleri kullanılmıştır. Yatırım maliyetleri düşüktür. Arıtma tesisinde fazla bir çamur oluşumu meydana gelmediğinden çamur arıtımı için herhangi bir yatırıma gerek duyulmamaktadır. 3. Anaerobik Arıtma Anaerobik atıksu arıtımı, organik maddelerin oksijensiz ortamda metan (CH 4 ), CO 2 ve amonyak gibi inorganik maddelere dönüştürüldüğü bir işlemdir. Biyolojik olarak ayrışabilen organik maddelerin anaerobik olarak parçalanması farklı bakteri grupları tarafından gerçekleştirilen bir arıtım yönetemidir. Aşağıda anaerobik arıtma yapan bir tesise ait detaylı bilgiler verilmiştir: İspanya Valladolid Acor-1 şeker fabrikasında, şeker sanayinin çok fazla su tükettiği ve büyük kirlenmeler meydana getirdiği fikrinden hareketle, bir su yönetimi çalışması yapılmıştır. Atıksuların kaynağında ayrımı; atıksu arıtımı için anaerobik tesisin kurularak çıkış suyunun prosese geri devri ve sıcaksu soğutma kulelerinin yapılması gibi tedbirler düşünülerek 1984 yılında 330 it/sn olan su tüketimi 1990 yılında 35 It/sn'ye indirilmiş ve % 90'dan daha fazla kirlilik giderimi temin edilmiştir. (Kuzminski 1991). Bu ülkede Avrupa Topluluğu yönetmelikleri ve Su Kirliliği Kanunu çok sıkı bir su yönetimini zorunlu kılmaktadır. Eğer endüstriyel tesisler temiz bir proses uygulayamazlarsa çok ağır kirletme [33j

5 ücreti ödemek zorundadırlar. Bu yüzden gelişmiş atıksu arıtım tesisleri kurularak, su geri çevrimlerini tekrar düzenleyerek, daha sıkı proses kontrolü ve atık minimizasyonu yaparak endüstriyel yönetim ve atık yönetimi bir arada incelenip gerekli işlemler yapılmaktadır. Fabrika atık yönetimi yapılırken şu hususlar saptanmıştır: Çeşitli atıksu kaynaklarının karakteri tam olarak bilinmemektedir; sıcaklığı ve kirlilik yükünü azaltmak maksadıyla tüm sular birbirine karıştırılmaktadır; nehre verilen organik kirlilik yükü 55 gr BOİ 5 /sn ve konsantrasyonu 150 nıg BOljAt'dir. Atık yönetimi için bir çok husus gözönüne alınmıştır. Bunlardan en önemlileri: Kirliliğin çevrenin mevcut endüstriyel proseslerini de etkileyeceği fikri benimsenerek yönetici kademeler eğitilmiştir; atık kaynakları ayrılarak uygun arıtım yöntemleri belirlenmiştir. Bu fabrikada aşırı kirli atık kaynaklarındaki kirliliği gidermek için Yukarı Akışlı Havasız Çamur Yataklı Reaktör kullanılmıştır. Tesisteki mevcut depolama havuzları yeniden düzenlenerek biyolojik arıtım öncesinde çöktürme-dengeleme-asitleştirme tankı olarak kullanılmıştır. En fazla su kullanan sistemlerden biri kondenser ünitesi olduğundan buradaki suyun tam bir kapalı çevrim yapmasına çalışılmış ve bu maksatla soğutma kuleleri kurulmuştur. Böylece bu çevrimdeki kayıplar ihmal edilecek seviyelere düşürülerek su tüketiminde % 70'lik bir azalma sağlanmıştır kampanyasında anaerobik arıtımdan çıkan 5 It/sn'lik bir su hacmi yıkama ve iletim suyuna eklenerek hem su tasarrufu sağlanmış hem de anaerobik arıtımda oluşan CO 2 'in suya verdiği alkaliniteden faydalanılmıştır. Şeker sanayi atıksularının karakteri, biyolojik anaerobik arıtımı şu hususlarda aerobik arıtıma göre avantajlı kılmaktadır: Çok yüksek karbonhidrat içeriğine rağmen çamur kabarma problemi meydana gelmez. Enerji sarfı düşüktür. Daha sonraki kampanyada kolaylıkla devreye alınabilir. Yeni bir çamur aşılamasına gerek kalmaz. BOİ giderme verimi % 90'dan yüksektir. N,P gibi nütrient ihtiyacına gerek yoktur. Üretilen biyogaz kolaylıkla yakılabilir. Yüksek organik yükleme değerlerine çıkılabilir. Kullanılan Yukarı Akışlı Havasız Çamur Yataklı (YAHÇY) 1600 m 3 'lük reaktörde 35 C'de 90 m 3 /sn debiyle 10 kg KOİ/m 3.gün yükleme uygulanabilmiş ve % 90'lık BOİ giderme verimi elde edilmiştir. Tesiste başlangıçtaki tecrübe eksikliğinden kaynaklanan küçük çaplı ısıtma problemleri dışında herhangi bir sorunla karşılaşılmamıştır. SONUÇ Şeker sanayi atıksularının arıtımında yerel şartlara göre farklı tipte arıtım kullanılabilir. Fakat atıksular kolay ayrışabilir organik madde yönünden zengin olduğu için anaerobik arıtım kullanılarak elde edilen metan gazının yakılmasıyla tesis enerji ihtiyacının bir kısmı giderilebilir. Ayrıca tesis içi su yönetimi yapılarak hem su ihtiyacı azaltılabilir hem de ortaya çıkan çok kirli atıksularm ayrımı yapılabililir. Ülkemizde olduğu gibi fabrika çevresinde geniş araziler mevcut ise stabilizasyon havuzlarıyla arıtım yönteminden faydalanılması ekonomik olmaktadır. Ancak bu havuzlarda havalandırıcı kullanmak maliyeti oldukça arttırmaktadır. Daha uygun bir arıtım istenirse anaerobik ön arıtım uygulanmalıdır. Mevcut arıtma tesislerinin işletilmesinde mekanik tamirat yanında belirli zaman aralıklarıyla yapılacak incelemelerde tasarım esaslarının ve teknik durumun gözden geçirilmesinde fayda bulunmaktadır. Arıtma tesisi çıkış sularının doğrudan alıcı ortama verilmesi yerine tesis içi ve çevresinde sağlık koşullan göz önüne alınarak sulama maksatlı kullanılması da faydalı olacaktır. KAYNAKLAR -Vonder Emd, W. ve Kroiss, H. "A low-cost and High- Efficiency Solution For Sugar Factory Wastewater Treatment", WST, Vol. 24, No.l, Altay, A. ve Urhan, M.Z. "Türkiye'de Stabilizasyon Havuzlan Alternatifleri", İTÜ, 2. Endüstriyel Kirlenme Sempozyumu'90, İstanbul, Naehle, C. "Wastewater Treatment İn A Sugar Factory", INT. Sugar Jnl., 1990, Vol.92, No Taygun, N. "Şeker Fabrikalarında Kullanılan Suların Cinsleri ve Atıksulann Biyolojik Arıtımı", T.Ş.F.A.Ş. Şeker Enstitüsü, Etimesgut, Taygun, N., Ültü, G. ve Işık, H. "Şeker Fabrikası Atıksulan Biyolojik Arıtımının Anaerobik Kademesinde Karbonhidrat ve Protein Parçalanma Koşullarının Araştırılması", Tübitak VI, Bilim Kongresi, Ankara, Şentürk, F., Sayman, Y., Yalçın, H. ve Dumlu, G. "Şeker Fabrikası Anıklan", Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Ankara, Kusminski, C., Palecia, J.I, Fernandez-Polonca F, Garcia, P ve Iza, J. "Wastewater reclamation and reuse at the sugarbmeet factory Acor-1" WST, Vol.24, Ncr9, Ülkü, G. "Water Used in Sugar Factory and The Sugar Factory Wastewater Treatment Methods", Şeker Enstitüsü, Ankara. -"1989 yılı Faaliyet Raporu", Türkiye Şeker Fabrikalan Anonim Şirketi, Ankara, "Şeker Sanayii İstatistikleri", Şeker Fabrikalan Anonim Şirketi, Ankara, 1990.