ADLİ AMAÇLI KONUŞMA VE KONUŞMACI TANIMADAKİ ETMENLERDEN BİRİ OLARAK PROSODY (BÜRÜN) ÖĞELERİ

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ADLİ AMAÇLI KONUŞMA VE KONUŞMACI TANIMADAKİ ETMENLERDEN BİRİ OLARAK PROSODY (BÜRÜN ÖĞELERİ Ekrem MALKOÇ DİSİPLİNLERARASI ADLİ TIP ANABİLİM DALI FİZİK İNCELEMELER VE KRİMİNALİSTİK YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Prof. Dr. İclal ERGENÇ TEZ NO: ANKARA

2 ii Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Fizik İncelemeler ve Kriminalistik Programı çerçevesinde yürütülmüş olan bu çalışma, aşağıdaki jüri tarafından Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Tez Savunma Tarihi: 23/10/2001 Prof.Dr. İclâl ERGENÇ A.Ü. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Jüri Başkanı Prof.Dr.Tülin SÖYLEMEZOĞLU A.Ü. Adli Tıp Enstitüsü Prof.Dr. Hamit HANCI A.Ü. Tıp Fakültesi Doç.Dr. Hatice KÖKTEN ODTÜ Fen Edebiyat Fakültesi Yrd.Doç. Leyla UZUN A.Ü. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi

3 iii ÖNSÖZ Son yıllarda adli amaçlı konuşma ve konuşmacı tanıma alanında gelişen teknoloji ile paralel bir gelişme yaşanmış ve mevcut yöntemler geliştirilerek kimya, balistik, biyoloji gibi diğer adli bilim alanlarında rastlanana nazaran yüksek olan hata oranı en aza indirgenmeye çalışılmıştır. Söz konusu teknolojik gelişmelerin adli amaçlı konuşma ve konuşmacı tanıma yöntemlerine olan etkisi ve bu etkiler neticesinde doğal olarak gelişen dinamik değişim Jandarma Kriminal Daire Başkanlığı Ses Analiz Laboratuvarınca yakından takip edilmekte ve süratle uygulamaya konmaktadır. Bu süratli gelişimin getirdiği etkilerden biri olan, mevcut yöntem ve uygulamaların yeniden gözden geçirilmesi esnasında tespit edilen bir eksikliğin, hızla gelişen teknoloji paralelinde giderilmesi amacı ile mevcut yöntemle entegrasyon sonucunda yeni bir alternatif yöntemin geliştirilerek ortaya konması bu tezin esasını teşkil etmektedir. Adli amaçlı konuşma ve konuşmacı tanıma alanında daha önce yapılmamış bir çalışmayı ele alan ve varılan bulgulardan yola çıkarak alternatif bir yöntem öne süren bu tezin hazırlanmasına olan sonsuz katkı ve desteğinden dolayı tez danışmanım Prof. Dr. İclal ERGENÇ e; Fizik İncelemeler ve Kriminalistik Yüksek Lisans programının açılmasına öncülük eden ve Jandarma Teşkilatı mensubu personelin bu programa katılmalarını teşvik ederek destek veren Prof.Dr. Tülin SÖYLEMEZOĞLU na; yüksek lisans dersleri ve tez çalışmalarım esnasında, başta zaman ayırma olmak üzere her konuda, örnek bir şekilde bana destek olan J.Mu.Bnb. Levent GÜNER e; çalışmalarım esnasında onlara ayırdığım zamanda meydana gelen kısıtlamalar karşısında sergiledikleri tahammülkar davranışları ve maddi-manevi katkılarından dolayı annem HicranTEMİZ e, eşim Ece Temiz MALKOÇ a ve kızım Ege MALKOÇ a ve son olarak kendilerinden habersiz ses kaydı alıp da sonradan arayıp bu çalışmaya katkıda bulunmalarını rica ettiğimde hiç tereddütsüz kabul eden bütün arkadaşlarıma teşekkür ederim. Ekrem MALKOÇ Ankara, Eylül 2001

4 iv İÇİNDEKİLER Kabul ve Onay Önsöz İçindekiler Kısaltmalar Şekiller ii iii iv vi vii ÖNSÖZ iii 1. G İ R İ Ş T e z i n A ma c ı G ö r ev s el S e sb i l i m S e sb i l i m ve G ö r ev s el S e sb i l i m A r as ı n d ak i İ l i şk i G ö r ev s el S e sb i l i m i l e İl gili Ta n ı ml a r S e s b i r i m : P a r ça l ı Se s b i ri ml er P a r ça l a r üs t ü s e sbi ri ml e r Süre Kavşak Durak Ton Vurgu Ezgi G ö r ev s el S e sb i l i m Y apı s ı A yı r ı cı Ö z ell i k l e r T ü r k i y e Tü r k çe si n i n Ö z el l i k l e ri Ü n l ü l e ri n Ç okl u ğ u Ü n l ü U yu ml ar ı E g e me nl i ği G ö r e v sel S e sbi l i m B ak ı m ı nd an Ü nlüler Ö n s e s t e Ünsüz Y ığ ıl ı ş m a s ın ı n B ul un m a y ı ş ı Ü n s ü z B en z e şm el eri ni n Y a p ıy ı E tkil e me si G ö r e v sel S e sbi l i m A ç ı s ı nd a n Ü n s üzl eri n D ur u mu V u rg u A ç ı s ı ndan Ö z elli kler A d l i A m a çlı K onu ş m ac ı T anı m a A d l i D i l b i l i m A d l i S e sbil i m J a nd ar ma Kri mi n al D ai re B a ş ka nl ı ğında Uyg ul a na n M e v c u t Y ö n t em 30

5 Tezin Önemi G E RE Ç V E Y ÖN T E M B UL GU L A R T A RT I Ş MA S O N U Ç 77 ÖZET 82 SUMMARY 83 KAYNAKLAR 84

6 6 KISALTMALAR DÖK Doğrusal Öngörümlü Kodlama (Linear Predictive Coding. En kuvvetli konuşma analiz tekniklerinden ve düşük bit hızında iyi kalitede konuşma kodlamak için kullanılan en faydalı yöntemlerden biridir. Konuşma parametrelerine yönelik yüksek oranda doğruluğa sahip tahminlerde bulunmakta olup sayısal hesaplamalarda etkin sonuçlar vermektedir.

7 7 ŞEKİLLER Süre Kavşak Durak Ton Vurgu Ezgi... 11

8 1 1. G İ R İ Ş T e z i n A ma c ı A d l i am a çl ı k o n u ş ma v e k on u ş ma c ı t a n ı mad a, k o n u ş ma s e s l e ri ne e tk i e d e n d e ği ş ti ri c i f a k t ör l e ri n f a zla o l ma s ı n e d e ni i l e s o m u t s o n u çl ar a v ar ı l a m a ma k ta d ır. B u d a a n al i zd e ci ha z a d a y al ı y ö n te mi n ya n ı nd a b ür ü n öğ el eri n e d ay al ı i şi t s el y ö n te m e d e a ğ ırl ı k v er i l me si ni g er e k ti r m ek t edir. K o n u ş ma c ıl ar d a n k ay n ak l a n an f a rkl ar i l e k o n u ş ma c ıl ar ar a s ı f a rk l a r ın d ü zg ü n b i r ş ek i l d e o r ta ya k o n ar ak ay ı r t e d i l me l e ri se s a nali zi ni n d ah a s ağl ı kl ı b i r ş e kil d e ya p ıl ab i l me si ni s ağ l a m ak t ad ı r. A d l i am a çl ı k o n u şm a ve k on u ş m a c ı t a n ı ma d a u y g ul a n a n v e u z ma n k ul ağ ı n a d a ya l ı ol a n i şi t s el a na l i zde i n ce l e m e v e m u ka ye s el eri n te m elini vu rg u, t o nl am a, ez gi g i b i b ür ü n öğ el eri t e şk i l e t mek t edi r. K o n u şm a c ıl ar ı n b i r ey se l ka ra k te ri s ti k l e ri ni üz e ri nde t a ş ı ya n v e k o n u ş ma c ıd a n k ay n akl a na n f ar kl ar ı n, k o n u ş ma c ıl ar a r a s ın d a ki f ar kl ard a n a y ır t edil m e si nd e ön e ml i r ol oy n ay a n b ü rün ö ğel er i n i n, d i l b i l i mi n b i r a l t d al ı ol an g ör e v sel s e s b i l i md ek i ye rleri v e ö n e ml e ri nin a ç ı kl a n ma s ı e t ra f ın d a y o ğ un l a ş a n an l a t ı m, b u ça l ış m a nı n k u ra m s al al t ya p ı s ı n ı t e ş kil e t me k te d i r. B u a l ty ap ı d an y ol a ç ı ka ra k b ür ü n ö ğ el eri ni n a d l i a m aç l ı konuşm a c ı t a n ı m ad aki y eri t a n ı ml a n m ı ş ve u yg ul an m ak t a ol an m e v c u t y ö n t e mi n y ol a ç t ı ğ ı b ü r ün ö ğ eleri ka yb ı n ı n g i d e ril m e si i çi n al t er n a ti f b i r y ö n t e m or t ay a konul m a s ı a m a çl an mı ş t ı r. Ç a l ı ş ma n e ti c e si nde ö n e ril en a l te r na ti f y ön t e mi n u y g ul a m ay a ge çi ril m es i i l e b i rl i k t e b ü r ün ö ğ eleri ka yb ı n ı n

9 2 e n a za i nd i rg e ne re k, adli b i l i ml erin t e m el p r en si pl er i nd e n o l u p s u ç or t a m v e k o ş ul l ar ı n ı n m üm k ü n ol a n en y ak ı n h ali i l e y e nid en ol u ş t ur ul m a s ı a nlamına g el en y e nid en y a p ıl a nd ır m a pr en si b i p ar al eli nd e ad l i a ma ç l ı k on u ş ma ve k o n u ş ma c ı t a n ı mad a ku l l an ı l an i şi t s el an ali z al t y ö n t e mi ni n g eli ş ti ril me s i h ed efl e nm i ş ti r G ö r ev s el S e sb i l i m G ö r e v sel s e sbi l i mi n t an ı m ı n ı d a ha i yi a nlayabil m ek i ç i n b i r d al ı o l d uğ u d i l b i l i mi n t a n ım v e k a p sa m ı n a b ak m ak g er e km ek t edi r. D i l b i l i m g en el o l ar a k d i l ol ay ı n ı el e al a n, ö z el ol ar ak d a d i l i n ç e şi tl i g er ç ek l e ş m eleri s a y ıl a n d oğ al d i l l e ri n h e m b elli b i r e v re d e ki i şl ey i ş d ü z en l e ri ni, he m d e ç e ş i tl i e vr el er a ra s ı nd aki d eği şi ml eri i n ce l e ye n b i r i n sa n b i l i mi d i r. Ç ok d eğ i ş i k s ı n ıf l a nd ır m al ar a k o n u o l m a kla b i rli k te d i l b i l i m ge n el o l a ra k 3 d al a a yr ıl m ak t ad ı r. B u nl ar b u te zi n a s ıl k on u s u nu ol u ş t ur a n g ö re v s el s e sbil i m b a ş t a o l m ak ü ze re s ö zl ü kbili m, ve t ü m ceb i l i md i r. D i l b i l i mi n g en el i n c eleme k o n u su n u o l u ş t ur a n d i l b i rbi ri ne b ağ ı ml ı d i z gel er d e n m eyd a na g el en b i r d i zg eler d i zi si d i r. B u d i z gel er s e s d i zg e si, b ü rün d i z ge si ( p rosod y, s ö z d i zi mi d i zg e si, b i çi m d i zg e si v e a nl a m d i zg e si ol ar ak s ı r al a na b i l i r. B i zi m i l gi al a n ım ı z a g i r en b u d i zg el erd e n se s v e b ür ü n d i z gel er i d i r. D i l b i l i m d a l l a r ı nd an b i ri o l a ra k g ör e v se l s e sbi l i m, se s o l gu l a r ı n ı d i l d i zg e si nd eki i şl e vl e ri, b i l d i ri ş i m d e ki ay ı r ı c ı, b eli rgi n ni t elik l e ri a ç ı s ı nd a n i n c eler. İ l k k e z P ra g D i l b i l i m Ç e v r e si n d e b i l i m sel b i r te m el e o t ur t ul a n g ör e v se l s e sbili m ö r n ek d i l b i l i m d al ı k i m l i ği ni k az a n ar ak d i ğ er d i l b i l i m

10 3 d all ar ı n ı n h er y ö nd e n y eni l e nm e si n e v e tü m i n sa n b i l i ml eri nd e y ö n te m s el b i r a t ı l ım g er ç ek l e ş me s i n e e t ki n k a t k ıl a rd a b u l un m u ş t ur ( Va rd ar, a. G ör ev s el se sb i l i m k e ndi i ç i nd e f ar kl ı al an l a ra a yr ı l m a k tad ı r. B u nl ard a n ü z e rinde en ç ok ar a ş t ır m a y ap ı l a n l a r ı v e ta r t ı ş ıl an l a r ı ş u n l a rd ır : G e n el g ör ev s el s e sbil i m : B ü tü n d i l l eri n göre v s el s e s b i l i m d i z ge l e riy l e b u nl a r ın i şl e yi ş ya s al ar ı n ı i n c eler. A yr ı m s al görev s el s es b i l i m: İk i y a d a d a ha ç o k d i l i n g ö re v s el se s b i l i m d i z gel er i n i e l e al ı r, ayr ı l ık v e b e nz er l i kl e ri ni sa p t ar. A r t s ür em l i g ö re v s el s e sbil i m: G ö r e v sel s e sbi l i m d i z gel er i n i n e v ri mi ni, b i r d i l d u rum u n d a n ö b ü r ün e ge çi ş t e o r t ay a ç ı ka n d e ği şi ml e ri b el i rl er. E ş s ür e ml i g ör e v sel s e sb i l i m: B i r d i l i n b elli b i r e v r es i n d e ye r al an g ör e v se l se sb i l i m d i z ge si ni i n c el er. Ü r e ti ci g ö re v s el s e sb i l i m: D ağ ıl ı m c ı l ığ a b i r te p ki o l ar ak s o n ra d a n ge l i şm i şt i r v e s e sb i l i mi d i l b i l gi si n e ka t m a ç a b alarından ka y na kl a nm ak t ad ı r. (Vard ar, b S e sb i l i m ve G ö r ev s el S e sb i l i m A r as ı n d ak i İl i şk i S e s b i l i m ö zel l i kl e k o n u ş ma esn a s ı nd a k ul l a n ıl a n v e k o n u ş ma o r ga nl ar ı t a ra f ın d an ü r e ti l e n s es l e ri i n ce l e m ek t edi r. B u se sl er k on u ş m a se s l e ri ol ar ak a d l a nd ır ıl m ak t ad ı r. Se s b i l i m; aku s t i k s e sbi l i m, i şi t s el s e s b i l i m v e f i zy ol o j i k s e s b i l i m al t d all ar ı n a ay r ıl m ak t ad ır. A k u s ti k s e sbil i m, k o nu ş m a s e sl e ri ni n ha v a y ol u i l e k o n u ş ma c ıd a n d i nl ey i ci y e i l e ti l m e si ni i n c el edi ği nden, h a va

11 4 h a re k e tl e ri v e ti tr e şi mi ni n öl ç ül m es i ve a n ali z edi l m e si i l e i l gil e n me k ted i r. İ şi t se l se sb i l i m k o n u ş ma s e sl eri ni n d uy u l m a ol ay ı n ı i n c el edi ği nden d ol a y ı f a rkl ı k o n u ş ma s e s l e ri ni n na s ıl a l g ı l a nd ı ğ ı v e t a n ı nd ı ğ ı k o nu l a r ı i l e i l gil e n me k ted i r. Fizyol oj i k se s b i l i m i se k on u ş m a o rg a nl ar ı t a r af ı nd an k o n u ş ma s e sl eri ni n o l u şt u r ul m a s ın ı, d ol ay ı s ı yl a b i r k o n u ş ma c ı n ı n k o n u şm a or g an l a r ı v a s ı ta s ı yla k o nu ş m a e s n a s ı nda k ul l a nd ı ğ ı s es l e ri n a sı l o l u şt u rd uğ u v e b u s e s l e ri n ne ş ek i l d e s ın ıf l a nd ı r ıl a b i l e ce ği v e t a n ı ml a n abil e ce ği k on ul a r ın ı i nce l e m ek t edi r ( B a yn h a m, s. : 1. K o n u ş m a se sl er i n i n i ns a n an a t o mi si v e f i z y ol oj i si ni n b i r ü rünü ol m al ar ı n ed en i yl e d ü ny a d i l l eri a ra s ı nd a b e nz er l i kl e r b ul u n ma s ı ş a ş ır t ı c ı d eğ i l d i r. B a z ı d ur u ml ar d a g ö re v s el se s b i l i m ci l er i n d ü ny a üz eri nd eki s e s s i s t e ml eri nd e b a z ı e vr e n se l n o k tal a r o r ta y a k o y ma l a r ı g er ek mi ş ti r. Ö r n eği n b ü t ü n d i l l e re ai t se s e n v a n te rleri nd e / a / ü n l üs ü n ü n b ul un d u ğ u g ö rülmek t edi r. /i / ve / u / g i b i d i ğ er ü n l ül e r b i r ç ok d i l d e ol d u k ça y a yg ı n ol m akl a b i rl i k t e e v r en s el ni t eli k te d e ğildi r. B u n un y a n ı nda F ra n s ız c a da s o k ak a nl a m ın a g el e n r ue /r ü / k eli m e si nde ye r al d ığ ı ş e kli i l e /ü / ü nl üs ü d ü ny a d i l l erindeki d ağ ıl ı m ı i tb ar ı yl a ç o k d a ha s ı n ırl ı k ul l a n ı m a s ah i p ti r. B a z ı se sl eri n ned e n d i ğe rl eri nd e n d a h a s ı k k ul l a n ıl d ı ğ ın ı a nl a ma k i çi n s e sbil i m a l an ı n a v e b u a l a n al t ı nd a ye r al an v e k o n u ş ma s e sl er i n i n s ö yl e ni şi ni v e ol u şu m u n u i nc el eye n f i zy ol o j i k s e sbil i m e b ak m ak g er ek m ek t edir. B az ı s e s l e ri n ol u ş um u nd a d i ğe rl eri ni n ki ne g ö re d ah a a z k as ga y re ti g er ek m ek t e v e b u s e s l e r d i l l eri n ç o ğu nd a y ay g ın o l a r ak b ul u nm a k ta, d ah a f a zl a ka s g ay re ti g er e k ti r e n s es l er i se y ay g ı n ol a r a k

12 5 b ul u n ma m ak t ad ı r. A yr ı c a b u nl ar ın e d i ni mi d a ha a z k a s g a yr e ti ge re k ti r e n s es l e re g ör e d a ha g e ç ol m ak t ad ı r. D i ğ er b i r y a nd an, ü re ti l m i ş ol a n se sl eri n f i zi k sel ö ze l l i kleri ni i n ce l e ye n ak u s ti k s es b i l i m e b ak ıl d ığ ı nd a b i r s e si n b i r d i l d e b a şk a b i r s es kad ar ya yg ı n b ul un ma y ı ş ı n ı n n edeni b u se si n d i ğe r s e sl e rd en a k u s ti k o l ar ak d a h a a z ay ı r t edil eb i l i r o l u ş un d a n ka y na kl an ab i l me k ted i r. G ö r e v sel s e sbil i m, t a n ı m ın d a n d a a n l a ş ıl a ca ğ ı üz er e, s e s si s t e ml eri ni, d i ğ er b i r d e yi şl e k o n u ş ma s e sl eri ni n d i l i çi nd e n as ı l ya p ıl a nd ığ ı n ı v e i ş l ed i ğ i n i i n ce l e m ek t edi r. B a z ı k o n u ş ma s e sl e ri b i r d i l d e f ar kl ı anl a md aki kel i m el eri ay ı r t e t m ed e k ul l l an ı l a b i l i rk en d i ğ e r se sl e r ku l l an ı l a m am a k tad ı r. S e s b i l i m a ç ı s ı nd an y ap ı l a n b i r i nc e l e m e b i z e b i r d i l d ek i s e s l e ri n n a s ıl ol u ş t ur ul d u ğu n u, b u s es l e ri n a k us t i k ö z el l i k l e ri ni n ne l e r ol d u ğu n u a nlatır. G ö re v s el s e sbi l i me d ay al ı b i r i n c eleme i s e b u s e sl er i n a n l am t a ş ı m ad a na s ı l k ul l a n ıl d ığ ı n ı an l a t ı r. S e s b i l i ml e i l gili a ç ık l a m al ar se s l e ri n b ağ ı l s ı kl ı kl ar ı na d ay a nd ır ı l a b i l me kl e b i r l i k t e, k o n u şm a se sl eri ni n i n ce l e n me s i nd e s ad e ce s e sbil i m e d a ya nd ı r ıl ar ak ç ö z ü ml e ne m ey e ce k b i r ç o k k o nu v a rd ı r. K on u ş ma s e sl e ri a n l a m ta ş ı m ak i çi n k ul l a n ıl d ığ ı nd a n d ol ay ı, b a ze n k o n u ş ma c ıl ar d a i ç t e n ve ya ak ı l d an g el e n, se sl er i n f i zik s el ö z el l i k l e ri ne hi ç b e n ze m ey en re si ml er ol u ş ma k tad ı r. B u d a k o n u ş ma s e sl eri ni n, f i zi k sel ö z el l i k l e ri ni n y a n ı nda p s i k ol o j i k b i r y a n ı d a ol d uğ u a nl am ı n a ge l me k ted i r. B i r d i l ü z eri nd e y a p ıl a n s e sbi l i m s el b i r i nc el e med e m e v c u t se sl er i n or t a ya k o n m as ı g er e km ek t edi r. Ör n eği n T ü rk çe ü z eri n e y a p ıl an b i r se sbil i m s el i n c el em e ni n b i r b öl ü m ü y um u ş ak / g / s e si n i n m e v c u t o l d uğ u n u, / w /

13 6 s e s i n i n b u l u n m ad ığ ı n ı b el i r ti rke n, İ ng i l i zc e ü ze ri ne y a p ıl a n b i r se s b i l i m se l i n ce l e m eni n b i r b öl üm ü d e / w / s e s i n i n me v c u t o l d uğ u n u, yu m u ş ak /g / s es i n i n b ul u n ma d ığ ı n ı b eli r te c ek ti r. Se sb i l i m ci l er, k on u ş ma n ı n s ü r ekl i v ey a y ar ı - sü re kli b i r se s a k ı ş ı ol ma s ı n a ra ğ me n k o n u ş ma c ıl ar ı n b u s ü re kli k on u ş m a si ny ali ni a yr ı k b i ri ml er e b öl d ü ğü n ü b eli r tm ek t edir l e r. Ç a y kel i m e si ni n a k u s ti k ol u ş um u n a ş eki l 1. 1 d ek i s p ek t r ogr a m ü ze ri nd e b ak ı l d ığ ı nd a / ç / se si i l e / a / se si a r a s ın d a v e /a / s e si i l e / y / s e si a ra s ı nd a b i r d ur ak s a ma g ö zl e ml en m ey e ce k ti r. A yr ı c a b i r s e s te n d i ğ er s e se ge ç i ş t e a k us t i k ö z elli klerd e k e sk i n d e ği şi ml er d e görül me yec e k ti r. B u nların y eri n e s e s l e ri n b i r b i r i n e gi rdi ği, b i r se s te n d i ğ eri n e d ö nü ş ü ml er y a ra t t ı ğ ı g ö rülecek ti r. B u t ür d ön ü ş ü ml erd e n ö t ür ü b i r s e s i n h er z a ma n i çi n n er ed e b a şl ay ı p n er ede b i t ti ği ni n ç e r çe v e si ni çi z m ek m ü mk ü n d e ğil d i r. B u n u nla b e ra b e r y u ka r ıd aki ö r ne kl e i l gili o l ar ak T ü rk çe k o n u şa n h erk e s ç a y k eli me s i ni n 3 ay r ık s es t e n m eyd a n a g eld i ği k o n u s un d a h e mfi kir o l a c ak t ı r (H y ma n, Şekil 1.1 Çay kelimesine ait spektrogram.

14 7 S e s b i l i m, b eli rli b i r d i l d eki f o nk s i y o n v e r ol l er i n e b ak m ak s ı z ı n k on u ş m a se s l e ri i l e i l g i l e n m es i n edeni i l e d a ha ge n el b i r d i si pli n ol ma eğ i l i mi nd edi r. B u n ed en l e, g ö re v s el s e sbi l i me v e d i l b i l i m i n d i ğ er k o nu l a r ı na g i r m ediğ i n d e n, g e nel l i k l e o t on o m b i r d i si pli n ol d uğ u i d d i a e d i l m ek t edi r. A n c ak ge ne l se sb i l i md e b i l e, g ör e vs el s e s b i l i m v e d i ğ er d i l b i l i m sel a nl ay ı ş l a rdan b a h s edil m ed en t a r t ı ş ıl m as ı i m k an s ı z ol an b i r ç o k d ü ş ü n ce v e g ör ü ş b ul u n ma k ta d ır. G ör e v se l s e sbi l i m i s e, g e nel ol a ra k b elir l i b i r d i l d e ki se sl er e ai t m od e l l e m eler i l e i l gili o l m a s ı ndan d ol a y ı d ah a ö ze l ol ma e ğili mi ndedir v e h er z am a n i çi n s e s b i l i m e a t ıf t a b ul u nm a ge r eksini mi nd edir. G ör e vs el s e s b i l i m, s e s m o d el l e ri ve s i s t em l eri ni n v e s e sl e i l gili k u ra l l a r ı n e vr en s el y ö nl eri i l e i l gil e ndi ği z am a nl ard a, a y r ın t ı l a r d i l d en d i l e f ar kl ıl ı kll ar g ö s t er s e d e, se sl e rin k ul l a n ı m ı n ı ve o rg a ni za s y on u n u ortaya k o ya n p re n si pl eri n ç o ğ u b üt ü n d i l l er e hi t ap e t ti ği nd en d ol a y ı d ah a ge ni ş b i r b o y u ta s ah i p o l a b i l me k te d i r. B e nz e r ol ar ak s es b i l i m d e, i n ce l e m el eri ni sad e c e b el i rli b i r d i l i n se sl er i i l e s ı n ı rl a nd ır d ığ ı nd a d a ha ö z el o l a b i l m ek t edi r. An c ak b öy l e b i r d ur u md a, b i rbi rl eri i l e i l i şk i l er i n i v e b i rli k t e b ul un m a ş e kil l e ri ni i n ce l e m ek si zi n b i r d i l e a i t se sl er i i n cel e me k z or o l a ca ğ ı ndan d o l a y ı, g ö re v s el ses b i l i m i l e y ak ı n i l i ş ki k u r ul ma s ı ka ç ı n ıl m az d ır. S e s b i l i m ve g ör e vs el s es b i l i m ar a s ın d aki i l i şki i l e i l gili o l ar ak s e sb i l i mi n g ör e v sel s e sb i l i m i çi n t an ı ml a y ıc ı v e s ı n ı f l a nd ır ı c ı ç a t ıy ı s ağ l ad ı ğ ı sö y l e n ebil i r. D i ğ er b i r d eyi ş l e, g ö re v s el s es b i l i m k o n uş ma s e s l e ri ni n b i rli k te n e ş e kil d e f o nk s i y o n g ö s te rdi ği ni v e n a s ıl k ul l a n ıl d ı ğ ın ı i n ce l e rk e n se sb i l i m o nl ar ı t an ım l ar v e s ı n ıf l a nd ır ı r.

15 8 S e s b i l i m k on u ş ma s e sl eri ni n ne o l d u ğu yl a, y a ni o nl ar ı n y a p ı s ıyl a; g ör e v se l se s b i l i m i s e on l ar ı n n e y a p t ıkl ar ı yl a, y a ni f on k si y o nl ar ı yl a i l gil e nm ek t edi r. S e sbil i m v e g ör e vs el s e s b i l i m ar a s ın d a ki ay ı r ım b i r ç o k i n c el em e alanınd a m e v c u t ol a n ş eki l ve f o nk si y on a r a s ın d a ki ay ı r ı m ın a y n ı s ıd ır. K ı s a c a ö ze t l e m ek ge re kir s e se sb i l i m ve g ör e v se l s e s b i l i m ar a s ı nd aki i l i ş ki ç ok y ak ı nd ı r; ç ü nk ü s e sbi ri m o l ar ak b i l i n en s oy u t g ö re v s el se s b i l i m b i ri ml eri, s e s b i ri m s el d e ği şk el er ( all o p h on e ol ar ak b i l i ne n s om u t s e s b i l i m s el ş ekil l e r v a s ı ta s ı yla o r t a ya ç ı k m ak t ad ır l a r. K o n u ş m a se sl er i n i n g ör e v sel s es b i l i m a ç ı s ı nd an e s as f o n ksiy o nl ar ı an l a md ak i f a rk l a r ı i ş a r e t e t me k ti r v e b u nu b i rbi rl eri nd e n se sb i l i m sel a nl am d a f ar kl ı ol m ak s ur e ti i l e g er ç ek l e ş ti rir l e r (Baynham, s.: 2, G ö r ev s el S e sb i l i m i l e İl gili Ta n ı ml a r S e sb i r i m: D i l d eki a nl a m ay ı r ıc ı, en k ü ç ük ö ğ ey e s e sbir i m a d ı v e ril m ek t edi r. S es b i r i m, y a p ı sal g ö re v s el s e sbil i m i n b i r p a r ça s ı ol ma kl a b i rl i k t e s oy u t b i r k a vr a md ı r v e e vr en s ell i k n i t eliğ i ta ş ı m am ak t a, h er d i l i n ken d i n e ö z gü s e s b i r i m l e ri b ul u n ma k ta d ır.

16 P a r ç alı S e sb i ri ml e r D ü ş ey ka r ş ı tl ık i ç i n d e b u l u n m ak t a o l u p ün l ü l e ri, ü ns ü zl eri v e k a ya n ü nl ül eri i ç er en s e sb i ri ml er d i r ( E rg en ç, S. : B u s e sbi ri ml er adli a ma çl ı k o n u ş ma c ı t an ı m ad a h a l i ha z ır d a k ul l a n ıl ma m ak t ad ır P a r ç ala r ü stü s e sb i r i ml e r S ö z z i nc i ri nd e ye r al an h i ç b i r p a r ç a ni t elik l i ö ğe ye i ndi rg e ne m ey e n v e g ö s t er e n d ü z l e mi nd e g er ç ek l e ş en b ü rünsel ö ze l l i k l i ö ğel er i b eli r tm e k te d i r. A d l i a ma çl ı k o n u ş ma c ı t a n ım a n ı n i şi t s el a n ali z a d ı v er i l e n b öl ü m ü nde k ul l a n ıl a n ve u z ma n t ar af ı nd a n ya p ıl a n k ul ağ a d ay al ı i n ce l e m en i n e sa s ı n ı te ş kil ed e n b u s e sbi ri mler sü re, t o n, k a v ş ak, d u ra k, v ur gu v e ez gi o l u p t an ı ml ar ı a ş ağ ıd a b eli r ti l e n şe kild e ya p ıl m ak t ad ır : S ü r e Ü n l ü l e ri n ç ık ar ı l ı ş ın d a k ar ş ı m ı za ç ı ka n s ü re k a vr a m ı o n l ar ı n uz u n ya d a k ı s a sö yl e ni şl e ri yl e il gilid i r K a v şak S ı n ı r si n yal l e ri ni n b i r b öl ü m ü ol u p T ü rk ç e d e an l a m ay ı r ı c ı ö z el l i k t aş ı d ığ ı nd a n, p ar ç alarüs t ü s e sbi ri m s ay ı l m a k tad ı r. K a v ş a ğ ın ü n s üz l e b i t en b i r s ö z c ükl e ü nl üyl e b a şl ay a n b i r

17 1 0 s ö z c ü ğü n ar a s ı nd a, ü nl ün ü n b a ş ı nd a b ul u n ma s ı g er e km ek t edi r D u rak B i r t ü m ce i çi nd e b ul u n an a n l am b i rli kl eri, v e ril e ce k k ı sa d ur a klar i l e a yr ı l ır. D u ra k, b i r b i l d i rinin a m ac ı n ı b eli r t med e e n e t kili ar a çl ard a n b i r i d i r. A n c ak, s ol uk al ma k i çi n ya p ıl a n d ur a klamal arl a, konuşmacın ı n b i l d i ri si ni i l e ti rk en t a m a me n ke ndi si nd e n ka y n akl a na n ( s ı k ıl ga nl ı k, s ö z c ü k b ul a m a ma, y anl ı ş s öy l e me v b. d ur a klamal ar b u k a p sa m a g i r m em ek t edi r. D u ra kl ar, d i l i mi zd e g er eğ i g i b i k ul l a n ıl m ad ı ğ ın d a y an l ı ş an l a m al ar a n ed en o l ac a k öl ç üd e ö n e ml i ve a nl a m a y ır ı c ı ö z elli k ta ş ım a k t ad ır T o n B i r s e sl em d e ki f r ek a n s y ük s ekl i ği ya d a d ü ş ükl ü ğü ya ni b i r s e s l e mi n ti z y a d a pe s s öy l e n me si d i y e ta n ı ml an m ak t ad ı r. S ö z c ü ğü n v u rg ul u s es l e mi ni n al ç alan y a d a y ü k sel e n b i r s es t o n u yl a s öyl e n me si a nl am d e ği şi kli kl eri n e y ol a ç t ığ ı nd a n d ol a y ı pa r çal a rüstü s e sbi ri ml er ar a s ı nd a y e r al ma k ta d ır. B a z ı d i l l e rd e s ö z cü kl eri n a nl a m ın ı a y ı r m ak i çi n k u l l a n ıl a n t o n, T ü rk ç ede e zgi b i ri mi ne b a ğl ıd ı r v e g e nel l i k l e t ek s ö z c ü k te n ol uş a n b i l d i ri l e rde a nl a m a y ır ı c ı o l a ra k k ul l a n ıl m ak t ad ı r.

18 V u rg u B i r s ö z c ük t e b ul un a n b i r s e sl e m i n d i ğe rleri ne o ra nl a d ah a s o l uk l u, d ah a b a s k ıl ı ç ı ka r ıl m as ı a n l am ı n a ge l e n v ur g u, T ü rk çe d e s ö z c ük v ur gu s u v e t ümc e i çe ri si nd e k a s ta g ör e d eği ş e n t ü m ce v u rg u s u ol a ra k i kiy e a yr ıl ı r. B a z ı d i l l er d e s ö z c ü k vu rg u s u nu n ye ri h er za m a n ay n ıd ı r. T ür k çe, İ t al ya n c a, R u s ç a, İ sp a ny ol c a gib i d i l l e rd e v ur g u d eğ i ş ke n o l d u ğu nd a n ay ı r ıc ı b i r i şl e v y ük l e ni r E zg i B i r k o nu ş m a zi n ci r i n d e ki s e sl em, b i ç i m b i r i m ve s ö zc ü kleri k a p sa ya n t o n d eği ş i m l e ri ni n t ü m ü e zgi o l a ra k a d l a nd ır ıl m ak t ad ı r. T üm c e i l e sö z c e yi i l g i l e nd i r en b u b ü rünsel öğ e, k o nu ş m a c ın ı n r uh sa l d u rumunu d a or t ay a k o yd uğ u i çi n ke si n k u ral l a ra b ağ l a n m a s ı ol d uk ça z ord u r. H e me n h er d i l d e b i t en e zg i, sü re n e zgi v e s or u e zgi si o l m ak ü ze re ü ç ç e şi t ez gi v ard ı r (E rg e n ç, S. : G ö r ev s el S e sb i l i m Y apı s ı S e s b i l i mi n b i l d i ri şi md e k ul l a n ıl m a s ı n ı n aç ı kl a nm a s ı i l e i l gil i ol ar ak d i l i n b i r ey l e r a r a s ı nd a ne ş ek i l d e k ul l a n ıl d ığ ı n ı n i n cel e n me si f a yd al ı o l a ca k t ır. B a si t çe i f a d e e tm ek ge re kir s e d i l, b i l d i ri şi md e d ü ş ün c ed en s e se d ön ü ş ü m i şl e vi ni ü s tl e n m ek t edir. K a r ş ıl ı kl ı i ki k o n u şm a c ı n ı n b i r i ni n b ey ni nd e ol u şa n v e d i nl ey i ci k o n um u nd aki ki şi y e a k t ar m ak i s t ediğ i b i r

19 1 2 d ü ş ün c e o n u n s es y o l u nd a ( a k ci ğe rl eri, s es t e l l eri, d i l i, ç e n e si ve d ud ak l a r ı h a re ke tl e n melere y ol a ç a c ak ve b u d a h a v a y ol u i l e i l e ti l e n b i r s e s d a l g a s ı y a ra t a ca k t ır. D i n l e yi ci ni n ku l a ğ ı na ul aş a n b u se s d al ga s ı k o n uş m a c ı n ın b ey ni nd e ol u ş a n d ü şü n c en i n v e y a b i r b e n ze ri ni n d i nl ey i ci ni n d e b ey ni nd e ol u şm a s ı na y ol a ç a ca k t ır. K o n u ş m a c ı t a ra f ın d a n i cr a e d i l en f aa l i y e tl erd e b eyi n, k a sl ar ı n si ni rl er ce u y ar ıl m a s ın d a n m e yd a na g el en h ar e ke t a n l a m ı n a g elen m o t or ak ti vi t ey i k ul l a n ır. D i ğ er b i r d ey i ş l e, k o n u ş ma c ı n ı n b ey ni o n u n se s yol u ka sl ar ı n ı h ar ek e te g e çi re n si nir s el a t e şl e mel er i o l u şt u r ur. S e s y ol u d a b u ş e kil d e ha re ke t e g e çi ri l d i k te n s o n ra b i zi m k on u ş m a ol a ra k d uy d uğ u mu z ak u s ti k m od e l l e ri ya ra t ı r v e y a ya r. D i n l e yi ci ni n k ul ağ ı n a u l a ş a n b u a ku s t i k d al ga ş eki l l eri i ç k ul ak t a si nir s el a t eş l e m e m od elleri n e d ö n ü şt ü r ül ür v e b u m o d ell er b e yn e i l e ti l i r. D ü ş ü nc e yi o l u ş t ur a n s i n i r s el a t e şl e m e mo d e l l e ri ni se s y o l u n u h ar ek e t e ge çi re n mo d ell er e d ö n ü ş t ür me k ( k o nu ş m ac ı n ı n ya p t ık l a r ı i çi n, v e b u n un y an ı nd a i ç k ul ak t a r af ı nd an o l u ş tu r ul a n a t e şl e m e m o d ell er i n i d ü şü n c eyi o l u ş t ur an m o d e l l er e d ö n ü ş tü r me k ( d i n l e yi ci ni n ya p t ı kları i çi n b ey ni n b i r y ö n te mi ol m a s ı ge re k me k t edir. Ş ek i l 1. 2 de b u ra ya k ad ar a nlatılanl ar b i r ş e m a çizil er ek ö z e tl e n mi ş ti r. D i l, b ur ad a d e vr e ye gi r me k te d i r; b e y ni n, d üş ü n c eler i l e b i r ya nd a h ar ek e t ( m o t or m o d el l e ri, d i ğ er y a nda i şi t se l m o d ell er a ra s ı nd a k ur all ar a d ay al ı b i r ş e kild e ç e vi r i ya p m a y ö n t e mi d i r. D i ğ er b i r d e yi şl e d i l ş e kil 1. 2 deki d ai re l e ri n i çi nd e ye r al m ak t ad ır. D ü ş ün c ed e n m o t o r h a re ke t l e re gi d i ş i şl e mi k on u ş ma ü r e ti mi, i şi t s el m o d ell erd e n d ü ş ün c ey e

20 1 3 g i d i ş i şl em i i s e k o n uş ma al g ıl am a ol ar ak a d l a nd ır ıl m ak t ad ı r. Düşünce Motor Hareketler Ses Yolu Kulak İşitsel Modeller Düşünce Konuşmacının Beyni Dinleyicinin Beyni Konuşmacı Dinleyici Dış Dünya Şekil 1.2: Düşüncenin ses dalgalarına ve tekrar düşünceye dönüştürülmesi (Jackendoff, D i l b i l i m t e ori si ni n te m el a nl a y ış l ar ı nd a n b i r i b u ç e vi ri v e d ö n ü ş t ür me l e ri n b e yi n ta ra f ın d an t ek b i r h a ml ed e y a p ıl m ad ığ ı y ön ü nd edi r. A k si ne, d ö n ü ş t ü rme i şl e mi nd e i ki ö n e ml i ar a s af ha i şi n i çi n e gir m ek t edi r: s e sbi l i ms el y ap ı ( v ey a s e s ya p ı s ı v e s ö zd i z i m s el ya p ı ( v ey a c ü ml e ya p ı s ı. B u i ki ya p ı ş ekil 1. 2 deki d ai re i çl eri n e y er l e ş ti rild i ği nd e d a ha d e t ay l ı ol an ş ek i l 1. 3 d ek i ol uş u m el d e edi l i r. S e s b i l i mi n i çi nde y er a l a n b ür ü n ö ğ e l e ri ni n b u t e zi n e s a s i l g i k o n u s u ol m a s ı ne d e ni i l e y u ka r ıd a a nl at ı l a n v e d i l i o l u ş t ur a n i ki y a p ıd an se s b i l i m s el ya p ı el e al ı n a ca k, s ö z d i zi ms el y ap ıd a n b a h sed i l me ye ce k ti r. S e s b i l i m s el ya p ı n e i ş i ts el m o d el l e n e d e m o t or m od el l e b ağ l a n t ıl ı d ır. D i l h a k ın d a e d i ndiği mi z i l k s e zg i l e r d en b i r t a n e si d i l i n ke l i mel er d e n o l u ş t uğ u, k e l i mel er i n d üz g ü n b i r ş e kil d e he c el er e v e m ü s t akil k o n u ş ma se sl er i n e b öl ü n ebil d i ğ i d i r. A sl ı nd a b u d üze n k on u ş m ada f i zik s el o l ar ak me yd a na g el e n ol a yların ç o k b a si t e i nd i r ge n mi ş

21 1 4 ş e kli d i r. B i zi m k o nu ş m a ol a ra k d uyd uğ u m u z ak u s ti k o l u ş um d a b u şe kild e d ü ze nl i b öl ü ml e nm el er y ok t u r. Konuşmacının beyni (konuşma üretimi Düşünce Sözdizimsel Sesbilimsel Motor yapı yapı hareketleri Dinleyicinin beyni (konuşma algılama İşitsel Sözdizimsel Sesbilimsel Düşünce modeller yapı yapı Şekil 1.3: Düşüncenin ses dalgalarına ve tekrar düşünceye dönüştürülmesi işleminde dilin yeri (Jackendoff, K o n u ş m a n ın ol u ş u mu e sn a sı n d a s e s y ol u p o z i s y o nlarınd a me yd an a ge l e n y u m u ş ak g eç i ş l e rd en d ol a y ı s e s y ol u t ar af ı nd a n ü re t i l e n a k u st i k si ny ald e d e b i r s e s t e n d i ğ e rine ge çi ş t e k e ski n s ı n ı rl ar ı n b ul u n ma d ığ ı, y u m u şa k b i r g e çi ş s ö z k o nu s ud u r. D o l a y ı s ıyl a d i nleyi ci ni n d ü ze nli b i r ş e kild e b öl ü ml e n mi ş k o n u ş ma se sl er i ol a ra k a l g ı l ad ı ğ ı si n y al g er ç ek t e hi ç d e ö y l e d eği l d i r. S e s y ol u ş e kli nd e m ey d a n a gel e n s ür e kli d e ği şi md e n d o l a y ı d al g a ş e kli d e s ü re kli d e ği şi me u ğr a ma k ta d ır. K o n u ş m ay ı b i ç i m l e ndi r me k i ç i n b ey ni n k o n u ş ma se sl er i d i z ge si ni ve b u nl ar ı n k o mb i n a sy o nl ar ı n ı k eli m el er ve c ü m l e l e r ha l i nde k od l a m a s ı ge rek m ek t edi r. B u k o n u şm a s e s l e ri k o d l a m a s ı na g ör e v sel s e s b i l i m s el y a p ı ad ı v e ril m ek t edi r. B u y ap ı h e m s e s yol u t ali ma t l a r ın d a n he m d e i şi t se l m od ell er d e n ayr ı b i r t ür zi hi n se l o rg a ni za s y on i ç er m ek t edir.

22 1 5 B u d u ruma g ö re, k o n u şu rk e n b i r i n s a n ı n zi hn i n d e ( b i r d ü ş ün c e i l e b i rlik t e g ö re vs e l se s b i l i m y ap ı s ı b ul u n ma k ta d ır ( B k n z. Şe kil G ö r e v sel s e sbil i m y ap ı s ı b i r s es y ol u f o r ma s y on u d i z gi si b eli rler ve b eyi n b u d i zgi yi s e s y ol u k as l a r ın a n a s ıl h ar ek e t e d e ce kl eri ni s ö yl ey en t a l i m at l a ra d ö nü ş t ür ü r. K o n uş m a nı n d u yu l m a s ı e sn a s ı nd a b ey i n, d uy m a s i n i rl eri nd e n g el en s ü re kli v e b i rbi ri ne g e ç mi ş h al d e b ul u n an b i l giy i b u t ür b i r s e s y ol u k o n u ml ar ı d i zi si n e ç ev i ri r, v e b u d a konuşmacın ı n s e s y ol u f o rmasy o nl ar ı n ı ye ni d e n ol u ş tu r ur ; y a ni d i nl eyi ci k o n u ş ma c ı n ı n zi h ni nde b ul u na n g ör e v se l s es b i l i m y ap ı s ı n ı a l g ı l a r. İşitsel modeller Görevsel sesbilim yapısı Düşünce Ses yolu talimatları Şekil 1.4: Dil bilgi akışında görevsel sesbilim yapısının yeri (Jackendoff, İ n s a nlar k en d i d i l l er i n d e ki k o n uş m a l a r ı b i r b i rl e rine g e ç mi ş v e ke si n ti si z s e sl er b ü tü n ü o l ar ak al g ıl arl a r. K u l ağ ı m ı za g el en k o n u ş ma s e sl eri b u ş eki l d e b i r b ü t ü n o l m al ar ı na r ağ m e n h an gi k eli m eni n n er ed e b a şl ay ı p ne red e b i tt i ği ni, h a t t a k eli me l e ri n h a ngi h ec el erd e n me yd an a g eld i ği ni a nl a ma k hi ç d e z o r d eğ i l d i r. B u n un l a b e ra b e r

23 1 6 b i l med i ği mi z b i r d i l d e k ul a ğ ım ı za ge l e n b i r k o n u ş mad a b a h sed i l e n k o n u ş ma se sl e ri b ü t ü nü n ü b u ş e kild e b öl ü ml e ndi rmek i m k an s ı zd ır. B u d a b i ze ke l i me s ı n ır l a r ın ı a l g ı l a ya b i l m em i z i ç i n o d i l i b i l m e mi z ge re k ti ği ni g ö s te ri r. B i l i nç l i ol ar ak d uyd u ğu m u z k eli m el er f i zik s el a nlamd a h a v ad a a s ıl ı, b e kli y or d eğ i l d i r. A k u s ti k d al g a şe kill eri ni ö l ç er ek o nları b ul a m ay ı z. D a ha z i y ade, d i l i l e ti şi mi ni t e c r üb e e t me şe kli mi z k o n u şm a se s l e ri ni n v e k eli me l e ri n a ç ı k b i r ş ek i l d e b öl ü ml en d i rild i ği zi hi nl er i m i zd e ki g ö re v s el s e sbi l i m ya p ı s ı m o d ell eri n e d ay a n ıy o r g ö r ün m ek t edi r ( J a ck e nd of f, s. : A yı r ı cı Ö z ell i k l e r Y u k ar ı d a, g ör e vs el s e sbili m ya p ıs ı n ı n k on u ş m a s e sl eri ni s e s y ol u f o r ma s y on l a r ı ol ar ak k od l a d ığ ı nd a n b a h sed i l mi ş ti. B u, b e y ni n b u f o r ma s y on l a r ı na s ıl b el i rl edi ği v e b u nl ar ı n b ey i n d e n a s ıl s akl a nd ığ ı s o r us u n u o r t ay a ç ı ka r ma k tad ı r. İ ç g üd ü sel ol ar a k b i l i ri z ki, k on u şm a s e sl e ri b öl ü n me z b i r t e k ti r: ör n eği n /z / se si b a şk a al t b i r b i ri m e b öl ün e me z. B u n un l a b e ra b e r, i l k o l a ra k T rubetz k oy v e J a k ob s o n t a r af ı nd an li v e l u y ıl l ar d a ge l i ş ti r i l e n g ör e v sel s e s b i l i m t e ori si ni n e n b üy ü k b ul uş l ar ı nd a n b i ri k o n u ş ma s e s l e ri ni n b e yi nd e, k o n uş m a se sl er i a y ır ı c ı öz ell i kl er i ad ı v e ril e n d a ha b a si t öz elli kl er h ali nde k od l a nd ı ğ ıd ır. H er b i r k o n u ş ma se s i b i r a y ır ı c ı ö ze l l i k l e r k o m b i na s yonu ol ar ak t an ı m l a n abili r. Ör ne ği n /d / s e si ni n k o d l and ı ğ ı f o r ma s y on d a s e s y o l u ö n e ml i öl ç üd e d a r al m ış, s e s te l l eri g er gi n, ar t d a m ak k al kık, ağ ı zd a n ç ı ka n h a v a b l o k e e d i l mi ş v e e s a s d ar al t ı d i l i n u cu nd a b u l u n ur

24 1 7 d ur u md ad ı r. / t / se si s e s te l l e ri nin g e v şe k ol ma s ı d u r um u h a ri ç /d / s e si i l e ay n ı a y ır ı c ı öz el l i k l e re s a hi p ti r; / n / s e s i n d e /d / s e si nd en f a rkl ı o l ar a k a r td am ağ ı n a şa ğ ıd a o l m as ı nd a n d ol ay ı h a v a b ur u nd an g e ç er; / b / s e si nd e /d / s e s i n d e n f a rkl ı o l a r ak d a ral t ı d ud ak l a rd ad ır. B u v e b e nz er i ş e kil l e rde k o nu ş m a se sl eri a ra s ı ndaki b e n ze rli k v e f ar kl ar a y ı r ıc ı ö z elli kl er an ali zi ku l l an ı l a ra k b eli rl en eb i l me k te v e a y ı r ıc ı ö z elli kl er g ö re v s el se sb i l i m i n s ıkl ı kl a k ul l a n ıl a n ö ğ el eri nd e n b i ri o l m ak t ad ı r (J a ck e nd of f, s. : T ü r k i y e Tü r k çe si n i n Ö z el l i k l e ri T ü rki ye T ür kçesi ni n ö zel l i k l e ri nden b ah s edil d i ğ i n d e b u ö z el l i k l e ri n s es b i l i m, b i ç i m b i l i m, sö z d i zi mi, a nl a mbil i m v e s ö z c ü kbil i m b a k ım ı nd a n el e alınması g er ek m ek t edi r. B u nl ard a n s es b i l i m d ı ş ın d a kil er adl i a ma çl ı k o n u şm a v e k o n u ş ma c ı t an ı m ad a k ul l a n ıl ma d ıkl ar ı i çi n, b u rad a T ür ki ye T ü rk çe s i n i n s adece se sb i l i m b ak ım ı n d a n ö zel l i k l e ri nd e n b a h sed i l e c ek t i r. B i r d i l i n s e s öz ell i kl er i i nc el e ni rk en d i l b i l i m ci l er, s e s l e ri n v e se s b i l e şi ml er i n i n ak u st i k ni t eli kl eri, s ö yl eyi ş, s e s l e ti m ni te l i k l e ri ve se s gel i ş m el e ri, y a ni s e sbi l i m a ç ı s ı nd a n v e s e sl e ri n v e s e s b i l eş i m l eri ni n a nl a ml ı b i r i m l e r o l u ş t ur u p ol u ş t ur ma d ıkl ar ı, an l a m a y ır ı c ı n i tel i kl er i b ul u n up b u l un m ad ığ ı, y an i g ör ev s e l s e sbi l i m a ç ı s ı nd an d eğ er l e ndi rir l e r. T ü rki ye T ür kçesi nd eki s e sl er b u i ki al a n i çi nd e d eğ er l e ndi rild i ği nd e a şa ğ ıd a b el i r t i l e n ö z elli kl er o r t ay a ç ı k m ak t ad ı r.

25 Ü n l ü l e r i n Çok l u ğ u D ü ny a d i l l eri nd e i n sa n se s y ol unu n ç ı k ar abil d i ği t o pl a m ü n l ü s ay ı s ı 1 3 ol m akl a b i r l i k te b a şk a d i l v e ail e g r up l a r ın d a b u s ay ı d e ği ş me k te d i r. Ör n eği n A ra p ça d a 3 t e m el ü nl ü me v c u tk e n, İ ta l y an c a d a 5 ha rfl e g ö s t eri l e n 7 ü n l ü, R u s çad a i s e 6 ün l ü b ul u nm aktadır. G ü n ü m üz T ür ki ye T ür k çe si nd e 8 t e m e l ü nl ü v ard ı r; b u nl ar ı n t üm ü b er ra k a ğ ı z ü nl ül eridi r. A n c ak b u ün l ü l e ri n, k el i m e i ç i n d e b i rli k te b ul u nd ukları ü n s üz l e rl e e tkil e şi m i çi nd e ol a n e ş se sl i kl eri ( h o m op ho n y d e ya ş a ma k ta d ır. Ö r n eği n / a/ ü nl ü sü n ü n, b i ri g er i d e n ç ık ar ı l a n d i l ar d ı ( p o s td or s al, b i ri d e d i l ö n ü b öl g es i n d e ( pr ed o rsal s e s l e ti l e n ol ma k ü ze re i ki tü r ü v ar d ır. Öl ç ün l ü ( s t a nd ar t d i l d e, ö nd e se sl e ti l e n / a /, b a z ı A n ad ol u a ğ ız l a r ın d a l a f, l a z ım, pl a n g i b i kel i m el erd e, C em a l, Ke m al gibi adl ar d a d i l a rd ı /a / s ıy l a s öy l e n me k te d i r. /e / ü nl ü s ün ü n d e a ç ı k v e k a p al ı n i tel i k t eki e ş se sl i kl er i b ul u n ma k ta d ır. B a z ı a ğ ı zl ard a, s öyl e yi ş ö z elli kl eri ni n e t ki si yl e s e vg i, g en çl i k, b e n ci l gi b i k eli me l e rdeki /e / se si a ç ı k ol a r ak s ö yl e nm ek t e, b a z ı ağ ı zl ar d a i se /i / y e yak ı n, k a pa l ı / e / s e si b ul u n ma k ta d ır. B u e ş se sl i kl er g ö rev s e l s es b i l i m aç ı s ı nd a n, a n l a m ay ı ra n yad a d eğ i ş ti r e n b i r er s es b i r i m o l a ra k g ö r ül me m ek t edi r. B u nu nl a b e ra b e r, ge n elli kl e y ab a n c ı k a yn ak l ı k eli m elerd e b ul u na n u zun a ü nl ü s ü b i r s e sbi ri m n i t eliğ i t a ş ıy ar a k ay r ı a nl a ml ard a k el i m el er ol u ş t ur ur: ad e t s a y ı, / a: d e t / g el e ne k, a l e m s i mg e, / a:l em / e vr en, d ü ny a, ka t i l öl d ü rme, / ka : ti l / ö l d ür e n k eli m el eri b u d ur u m a ö rn ek g ö s t eri l e b i l i r. Ö t e y a nd a n, ya z ıd a y er al a n a n c ak s pe k tr og ra m l a rda se s l e ti l me d i ğ i g ör ül en y u m u şa k

26 1 9 / g / s e si ni i ç er e n s ö zc ü klerd e / a / s e s i d e uz a t ıl m ak t ad ı r: a ğ a / a: a /, d a ğ / d a: /, ka ğ ı t / ka:t/ ö r ne kl eri nd e ol d u ğ u g i b i. A nc a k b ur ada d a b i r an l a m f ar k ı, b i r s e sbi ri m s öz k o n u s u d eği l d i r Ü n l ü Uy u ml a rı E g e me n l i ği T ü rk çe d e b üy ük ü nl ü uy u m u ad ı v e ril e n se s ö z elli ği ne g ö re, b i r kel i m e ni n ve y a çe ki ml i b i r e yl e mi n i l k he c e si nde a r t ( k al ı n ü nl ü b ul u n ur s a on u i z l e y en h e ce l e rde d e a r t ü n l ül e ri n ye r al ma s ı g er ek me k tedi r ( o t u rum, k o p ukl u k, s o rd u ra m ad ı m... gi b i. İl k he c e si n d e ö n ( i n c e ü nl ü nü n b ul u nd uğ u k eli m elerd e, s o nr aki h e c el er d e d e ö n ü n l ü l e r b ul u n ma k ta d ır ( e ski ci, g ö zl ük, g ö rülmemi ş... gib i. D i l i mi ze s on r adan gi re n b i r ço k öğ e d e b u k ur al a u yd u r ul ur; Ar a pç a k āli b ke l i mes i k al ı p a d ö n ü ş ürk e n, İ t al ya n c a b rill a n te, p ır l a n t a ; F a rsça hâ s t e, ha s t a b i ç i m l e ri ni al ır l a r. K ü ç ü k ü nl ü u yu m u d i y e a n ıl an d ud ak b en z e şm el eri nd e i s e i l k h e ce si nd e /i /, / e /, / ı /, /a / g i b i d ü z ü nl ül er i i çe re n ö ğ el eri n s on ra ki h e c eleri nd eki ü n l ül e r d e d üz ol ur ( ka l a b a l ık, b ar ı ş m ı şl ar; ge t i r m ek, i l er l ed i l e r... gibi. İ l k h e c e si nde / u /, / ü /, / o /, / ö / gi b i, d ud akl ar y u va rl ak d ur u md a i k e n ç ı k ar ıl a n s e sl eri i ç e re n s ö zc ü kleri n d ah a s o n r aki h e ce l e ri nde y a d ar y uv a rl ak ( ok ul, k u zg u n, k ö p ür m ü ş... gi b i ya d a g e ni ş d ü z ü n l ül er ye r al ır ( ç or ap, k o p ar m ak, g ü ce n me k, gü z el... gi b i. D i l b i l i md e e n a z ça b a y as a s ı d i ye a n ı l a n v e d a h a k ol a y s e s l e ti m e ğili ml e ri ni d e i çi ne al an o l a y ı n r ol o y na d ığ ı b u d ur u m T ürk ç e k on u ş ul ur ke n b eli rli b i r s e s d ü z e ni nin

27 2 0 o l u ş ma s ı n ı sa ğl am ak t a, b i rb i ri n e uy u ml u ün l ü l e ri n ar t ard a g el m e si ni n ya ra t t ı ğ ı u y um l u s es b i l e şi ml eri yl e k ul a ğ a h o ş g el e n, çe ki ci b i r i z l e ni m b ı ra k ma k t ad ır. Ay r ı ca T ü r k ç e k ö k enl i ke l i mel er d e b ug ü n u z un ü n l ül e ri n b u l un m a ma s ı, A r ap ç a ve F ar s ç ad a o l d uğ u gi b i u z u n ve d u yu l a b i l i rliğ i y ü k se k b i r ü nl üy ü, k ı sa v e d u y ul ab i l i r l i ği d ah a d ü ş ük b i r ü n l ün ü n i zl e me m e si ( ya d a t e r si n e b i r s e sl et i m o l ma m a s ı, s e s t e i n i ş ç ı k ı şl ar ı n a rk a a rk ay a g el i ş i n i ö nl em ek t e, d i l e a y r ı b i r uy u m k a za nd ı r ma k ta d ır G ö r ev s el S e sb i l i m B akı m ı n d an Ünl ü l e r Ö n c e ki b öl ü ml erd e b a h s edil d i ği üz e re, g ör e vs el se s b i l i m, d i l i n se s y ö n ün ü el e al ar ak a nl a m ay ı r ı c ı ö ze l l i k l e ri b el i rl er v e b u nl ar d a s e sbi ri ml e ri o l u ş t ur u r. Ay n ı k ur ul u ş t a ol up d a t e k b i r se s i n d e ği şm e si yle f a rk l ı an l am l a r me ydana g e ti re n i ki b i çi mb i ri m y a d a k eli m ey e e n k ü ç ük çi f tl e r a d ı v er i l i r. Ö r n eği n T ür k çed e ka r v e k or k el i m e çi f ti nd e ü nl ül e ri n d ü z v e y u va rl ak ol u şu yl a f a rkl ı a nl a ml ar ı d i l e g e ti r e n, d ol a y ıs ı yl a s e sbi ri m o l a n /a / v e / o / ü nl ül er i n d e ki a nl a m a y ı r ıc ı ö zel l i k d ü zl ük- y u v arl akl ı k t ır. Ü n s üz l e rd en b i r ö r n ek v e re c ek o l ur s ak, ç ı k ı ş y erl eri v e b i çi ml er i ay n ı o l a n / c / v e / ç / s e sl eri ni b i r b i ri nd e n a y ır a n öz ell i k ö t ü m l ül ük t ür ( s o n ori t y; ç a m keli m es i n d e ki öt ü m s üz / ç / v e c a m d a ki ö t ü ml ü /c / b u şek i l d e i ki f ar kl ı an l a m ı n o l u ş ma s ı n ı s ağl ar. T ü rki ye T ü rk ç e si ndeki ü nl ül e r g ö re v s el se s b i l i m a ç ı s ı nd a n el e al ı n ac a k ol ur s a ş u a y ır ı c ı öz ell i kl er b eli rl en eb i l i r :

28 2 1 A ğ ı z a ç ı kl ığ ı ( d a r ünl ü l e r: / ı /, /i /, / u /, / ü /; g en i ş ü n l ül e r: / a /, / e /, / o /, / ö /. D ud a kların d ur u mu ( d üz ü nl ül er: / ı /, /i /, / a /, / e /; y u v arl a k ün l ü l e r: / u /, / ü /, / o /, /ö /. D i l i n d ur u m u ( ö n ü nl ül er: / ı /, / i /, / ü /, / e /, / ö /; ar t ü n l ül e r: / ı /, / a /, / u /, / o /. S e s l e ti m s ür es i ( Ya b a n c ı d i l d e n T ür k çe ye g e ç en k el i m el erd ek i uz u n ün l ü l e r [ adet a : d e t, a l e m a : l e m ] ve s ö yl e yi ş te ç ı k ar ıl m ay a n yu m u ş ak / g / n e d e ni yl e u za ya n ü n l ül e r [ ç ağ r ı - / ç a:r ı /, /a ğr ı a:r ı / ] Ö n s e st e Ün sü z Yı ğ ı l ı ş m a sın ı n Bu l u n m a yı şı Ü n s ü zler b a k ı m ın d a n T ür kçeni n en ö n e m l i ö z elli kleri nd en b i ri, k eli me b a ş ı nd a b i rd e n ço k ü ns ü z ü n hi ç b i r za m a n b i r a r ay a ge l m e me si d i r. B u ne d e nl e T ü r k çed e, ö n s e s te s t ra t ej i, p r o gr am, t ra m v ay vb. ya b a n c ı öğ el er d e g ö r ül e n ün s ü z g r up l a ş m aları g ö rülme z. D i l e gire n ya b a n c ı k eli m el erd e b a ze n st a ti o n i s t a sy o n, p ra s o n p ır a s a gibi d eğ i ş i m l e r y er l e şi r. Y ab an c ı d i l b i l e nl er i n v e b a z ı a yd ı nl ar ı n k o l a y ca s ö yl e ye b i l d i kl eri b u k eli m el er ha l k ı n ağ z ı nda ç o ğu nl u kla, b i r ü nl ü t ür e me si yl e / s ıp o r /, / ti r e n /, / ku l ü p /, / k ır al / b i ç i m i n d e s e sl et i l i r. K e l i me s o nl a r ın d a d a ge n ç, dört v b. k eli m el erd e o l d u ğu gi b i, ü n s üz g rupl a ş ma l a r ı / r k /, / r t /, / n ç / gib i s e s l e rle s ı n ı rl ıd ı r; ö r ne ği n /l m/, / s l / gibi s o n s e s y ı ğ ıl ı ş m alarına r a s tl an m az. Pa l m B ea c h gib i ya b a n c ı b i r m e v ki i s mi ni n T ü rkl e rce /pa l ı m b i : ç / b i çi mi nd e s e s l e ti l m e si T ü rk ç en i n b u öz el l i ği nd e n i l eri g el me k te d i r.

29 Ü n sü z Be n z e ş me l e r i n i n Ya p ı y ı E t k i l e m e si T ü rk çe ni n ü n sü zl er b a k ım ı nd a n ön e ml i b i r ö z elli ği, d i l i n y a p ı ( b i çi m k u ruluşunu d a e t kil ey e n ve b i r ek i n d e ği şi k b i ç i m l e ri ni or t ay a ç ı ka r an ü ns ü z b e n z e şm el eri d i r. Ör n eğ i n g ö r ül e n g e ç mi ş za m a n eki [ - d i ] b u b e nz e ş mel er ne d e ni yle 8 f ar kl ı e şbi çi ml i ğ e ( all o m o rp h d önü ş ü r: /d i /, /d ı /, / d u /, / d ü /, / ti /, / t ı /, / t u /, / tü /. Ka ç - gib i, b i r ka p a nm a- s ü r t ü nm e s e si ol a n / ç / ö t ü ms ü z ün s ü z üy l e b i t en b i r k ö ke g e ti ril en b u ek, a n ca k / t ı/ b i çi mi nd e ol ma k ta, k ök a l - y a d a ve r- gibi ö t ü m l ü ü n s ü zl erl e b i ti y or s a /d ı /, / d i / gi b i e kl er e d ö n ü şm e k ted i r. K eli m e y ap ı m ı e s n as ı nd a d a ay n ı ö z el l i k g ör ül ür. Ör ne ği n - ci b i çi mb i ri mi, ö t ü m s üz s e sl e b i te n k ay ı k a ekl e ndi ği nd e ( ka y ı kçı / ç ı / b i çi mi n e g i r m ek t e, y o l u n t ü re vi y ol c u d a ö t ü ml ü / c / se si yl e / c u / y a d ö n üş m ek t edi r G ö r ev s el S e sb i l i m Aç ı sınd an Ü n sü z l e r i n D u ru mu T ü rki ye T ür k çe si nd e, a y ır ı c ı ö z el l i k l e r b a k ım ı nd a n i n ce l e ndi ği nd e ü n sü zl eri n ç ı k ı ş yer l e ri, ç ı k ı ş b i ç i m l e ri v e ö t ü m l ü ö t üm s ü z k ar ş ı tl ı ğ ı n ın, s e s b i ri m l e ri b eli rl ey en a y ı r ıc ı ö z elli kl er ol d u ğ u g ör ül ü r. A n c ak ç ı k ı ş y erl eri a yn ı o l a n ( d i l u c u-di ş ard ı, ç ı k ı ş b i ç i mi b ak ı m ı nd an p a tl a m al ı s e s l e r s ın ı f ın a gir e n / t / ve / d / ün s ü zl er i, se s t ell er i nd e ki t i t re şi m, ö t ü ml ül ük, ö t ü m s üzl ü k a ç ı s ı nd a n b i rbi rl eri nd en a y r ıl d ık l a r ı ndan d ol ay ı b u ay ır ı c ı ö z el l i k, o nl ar ı ayr ı b i r er s e s b i ri m e d ön ü ş t ür m ek t edi r. B u se s l e ri i çe re n ad ı m v e a t ı m, b u g ün k ü T ür ki ye T ü rk çe s i n d e i ki a yr ı s ö z c ük

30 2 3 o l m u ş b ul u nm ak t ad ı r. A t ve ad i çi n d e a yn ı ş ey s ö z k o n u s ud ur. Ay n ı b i çi md e, ç ık ı ş b i çi ml eri b ak ı m ı ndan s ı z ı c ı o l a n, ağ ı z b o şl uğ u nd a ay n ı ye rl erd e n ( d i l u c u-di ş e ti ç ı k ar ı l a n / s / v e / z /, k as v e ka z ö r ne kleri nd e ol d u ğ u g i b i f a rk l ı a nl a md a k eli m el er m ey d a n a g e ti re n i ki f a rkl ı ü n s ü z s es b i r i m d i r V u rg u A çı s ı n d an Ö z ell i k l e r T ü rki ye T ü rk ç e si nde s ö z cü k v urgu s u n u n y eri k o nu s u nd a g e ne l b i r y ar g ı b eli r t me k, v urg u h e r z am a n ş u h e ced edi r d e me k mü m k ün d e ğild i r; s ö zc ü k v ur g u su n u n y er i d eği ş ke nd i r. B i r eyl e ml i ği ( ma s t a r, i n f i ni ti ve el e a l d ı ğ ım ı zd a, ör ne ği n y a z ma k t a v u rg u i ki n ci h e c ededir ( ya z M A K. A nc a k b u n un o l um s uz u nd a ( YA Z m a ma k i l k h e c ey e d ö n er. B un a k ar ş ıl ı k, ayn ı e yl e mi n ç eki mi nd e, b u yr u m ki pi i ki n ci k i ş i si ndeki v u rg u i l k h ec ed ey ke n ( Y A Z ma, ey l e m k ök ü nd en b i r ad o l a n, b i r k u m aş y a d a k i ta p i çi n k ul l an ı l a n y a z MA sö z c ü ğ ün d e v ur g u i k i n ci h e c ey e k ay d ır ıl m ı ş t ır ; v u rg u b ur ad a an l a m ay ır ı c ı b i r s e s b i ri m ol ur. P ek ç o k ö rn e k te ol d u ğ u g i b i, eğ er b u t ür e vi y e ni e kl erl e g eli ş ti rir s ek, y a m a CI, ya z ma c ıl I K, y a z ma c ıl ı kt AN s ö z cü kl eri nd e g örüld ü ğü ü z er e v ur g un u n d a ha s o nr a ki he c el er e k ay d ığ ı d i k ka t çe k me k ted i r. B i r he c e ni n ö te kil er e göre d ah a gü ç l ü s ol ukl a v e se s y ü k se kli ğiyl e ç ı k ar ıl m as ı n a d a ya n a n v ur g u, T ü rki y e T ü rk çe s i nd e e ylem ç ek i m l e ri nde, g e n el o l a ra k ad s o yl u ö ğ el erd e, ö zel adl ar d a, b i l eş i k s ö z c ü klerd e v e y ab a nc ı s ö z c ü klerd e b i r b i r i n d e n f ar kl ı hec e l e rd e g ör ül ür ( A k sa n,