EV-EKSENLİ ÇALIŞMA. 1. Giriş

Transkript

1 1. Giriş EV-EKSENLİ ÇALIŞMA Ev-eksenli çalışma, tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de gün geçtikçe yaygınlaşan çalışma biçimlerinin başında gelmektedir. Dünya genelindeki yaygınlık düzeyi ülkemize kıyasla görece daha yaygın olmakla birlikte, son yıllarda ülkemizin de bu eğilime daha fazla ayak uydurmasına paralel olarak aradaki makasın kapandığı ve yaygınlık açısından ülkemizde de küçümsenmeyecek seviyelere eriştiği söylenebilecektir. Ev-eksenli çalışmanın en yaygın olduğu tekstil, tarım, gıda, dokuma gibi geleneksel alanlara ek olarak, süreç içerisinde otomotiv, elektronik, ambalaj gibi mal ve hizmet üreten daha çağdaş sektörlere doğru genişleme temayülü gösterdiği gözlemlenmiştir. Karakteristik olarak kendi evlerinde ya da evlerinin eklentisi sayılabilecek yerlerde fason üretim yaparak aracılara satan ev-eksenli çalışanların, bazen de pazarlarda ve dükkânlarda satmak/ sattırmak üzere kendi hesaplarına üretmeyi tercih etmeye başladıklarına da tanık olunmuştur. Genellikle sigortasız bir çalışma türü olan ev-eksenli çalışma biçiminde ücret garantisi bulunmamakta olup, ağırlıklı bölümü de kadınlardan oluşmaktadır. Bir başka deyişle; geçtiğimiz yüzyılda gelişmekte olan ülkelerde işgücünün enformelleşmesi eğilimi artış göstermiştir. Bu eğilim, kendisine paralellik gösteren işgücünün feminizasyonu süreciyle birlikte üretimde fason ev eksenli üretim biçimlerinin artmasına neden olmuştur (Mehrotra, Biggeri; 2002) İhracata dayalı üretimin, küresel rekabet koşulları altında ayakta kalabilmek ve kar elde edebilmek için, emek maliyetlerini azaltma yönündeki arayışlarının ev eksenli çalışma şekillerinin yaygınlaşmasındaki rolü hiç kuşkusuz fazladır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde, ihracata dayalı sanayileşme büyüdükçe ev eksenli çalışmayı da içeren fason üretim teknikleri artış göstermiştir. Mehrotra ve Biggeri ye göre (2002), tarihsel olarak ihracata dayalı emek yoğun üretim ilk olarak 1970 lerde Tayvan ve Kore gibi Doğu Asya nın yeni endüstrileşen ülkelerinde hızlı bir şekilde büyümüştür. Aynı büyüme modeli 1970 lerin sonundan itibaren Malezya, Tayland ve Endonezya gibi Güney Doğu Asya ülkeleri tarafından da taklit edilmiştir. Böylece ihracat bu ülkelerde hızlı bir şekilde artış göstermiştir. Bu artış aslında bu ülkelerin işgücü maliyet avantajına dayanmaktadır. Asya üretimindeki bu artışa tepki olarak, Latin Amerika daki birçok endüstri rekabete karşı savunma stratejisi geliştirerek ihracata dayalı üretimde taşeronlaşma eğilimine yönelmiştir (Tomei, 2000 den aktaran: Durusoy Öztepe,N.2012). Günümüzde daha ziyade Gelişmekte Olan Ülkeler adı verilen ülke gruplarında uygulanmakla birlikte, ev-eksenli çalışma sistemi, Almanya, İtalya, Fransa, Japonya, Portekiz ve İrlanda gibi gelişmiş ülkelerde de oldukça yaygınlaşmıştır. Gerek gelişmiş ülkelerde gerekse az gelişmiş ülkelerde ev-eksenli çalışanların çok büyük bölümü kadınlardan oluşmaktadır. Türkiye de ev-eksenli çalışanlardaki kadın oranı % 90 ları aşarken bu oran Almanya, Hollanda, Yunanistan, İrlanda ve İtalya da % 95, Japonya da % 93,5, Hindistan da % 90, Cezayir de % 97, Fransa da % 84, İspanya da % 75, İngiltere de % 70 civarındadır (ILO 1995 den aktaran: Hattatoğlu 2002).

2 ILO nun 2000 yılında ayakkabı, deri, tekstil ve giyim endüstrilerindeki işgücü pratikleri üzerine yaptığı araştırmaya göre, bu sektörlerindeki birçok firma daha fazla verimlilik için, üretimde optimal esneklik anlayışına yönelerek, ürünlerinin farklı parçalarını fason olarak ev eksenli çalışanlara yaptırmaktadır. Rapora göre, dünya genelinde tekstil, giyim ve ayakkabı sektörlerinde ev eksenli çalışmanın boyutu oldukça yüksektir. Örneğin; İngiltere de ev eksenli çalışanların 2/3 ü tekstil, giyim ve ayakkabı endüstrilerinde yer almaktadır. Portekiz de ev eksenli çalışanlar ayakkabı üretiminde önemli bir yere sahipken; İtalya da ev eksenli çalışanlar triko üreten bölgelerde ve giysilerin montajının yapıldığı ülkenin güney bölgesinde oldukça yaygındır. Kanada da işlerini kaybeden birçok giysi üreticisi evlerinde firmalara fason olarak üretim yapmaktadır. Avustralya da üreticilerin 3/4 ünden fazlası ürünlerini ev eksenli çalışanlara yaptırmaktadır. Japonya ise tekstil, giyim ve ayakkabı sektörlerinde ev eksenli çalışmanın giderek azaldığı tek endüstrileşmiş ülkedir. Bu a-tipik durum, belki de, Japonya daki ev işçilerinin kayıtlı düzenli ve sendikalı olmasından kaynaklanmaktadır (ILO, 2000 den aktaran; Durusoy Öztepe N.2012). 2. Olumlu ve Olumsuz Yanları Ev-eksenli çalışan kadınların yaptıkları işler, ev ortamında yapıldıkları için başta çocuklar olmak üzere ailenin diğer fertleri açısından da ciddi sağlık sorunları ve tehlikeler içermektedir. Ev-eksenli çalışma sistemi, içerdiği tehlikeler ve sebep olduğu sağlık sorunları yanında başka sosyal sorunlara da yol açmaktadır. Bu sistemde, çocuk emeğinin oldukça yoğun olarak kullanıldığı, özellikle kız çocukları ile bekâr kadınların ev-eksenli çalışma sürecinin bir parçası oldukları görülmektedir (Hattatoğlu, ; Kümbetoğlu, 1994; Eraydın ve Erendil, 1999 aktaran Metin 2011 ). Ev-eksenli çalışmanın taşıdığı yoğun olumsuz özellikler yanında sınırlıda olsa bazı olumlu özelliklerinin olduğu ifade edilmektedir. Ev-eksenli çalışma, aile gelirlerinin düştüğü, işsizliğin yaşandığı ailelerde oldukça önemli bir gelir kaynağı haline gelebilmektedir. Süreksiz, belirsiz ve düşük gelir sağlayan bir çalışma olarak görülen ev-eksenli çalışma biçimi, ailenin tek geliri olduğu durumlarda yaşamsal önem kazanmaktadır. Ev-eksenli çalışma üzerine yapılan alan araştırmaları, ev-eksenli çalışma sisteminin kadınlar üzerinde özgürleştirici bir etkisi olduğunu ve çalışmanın aile içi iktidar ilişkilerinin dönüşümünde önemli bir araç haline gelebildiğini göstermektedir (Erendil, 2002 aktaran Metin 2011 ). 3. Literatürde Ev-Eksenli Çalışma Esnek çalışma biçimlerinin çalışanlar üzerinde doğurduğu sonuçlar konusunda literatürde birçok farklı görüş bulunmaktadır. Bazı görüşler esnekliğin olumlu olduğunu iddia ederken bazıları esnekliğin emek açısından birçok olumsuzluğu beraberinde getirdiğini iddia etmektedir. Aynı şekilde, esnek çalışma biçimlerinden biri olan ev-eksenli çalışmanın kadınlar üzerinde yarattığı sonuçlar açısından birbirinden farklı görüşler mevcuttur.ev-eksenli çalışma sisteminin kadınlar açısından olumsuz olduğunu iddia edenlerin en temel argümanları arasında; ev-eksenli çalışma biçiminin kayıt dışı çalışmayı pekiştirdiği, düzensiz ve dağınık bir çalışma biçimi olduğu için sendikal örgütlenme dâhil her türlü örgütlenmeyi olanaksız kıldığı, istatistiklerde tam olarak gözükmediği için kapsamının ne olduğunun tespit edilememesi yer almaktadır. İstanbul da konfeksiyon sektöründe ev-eksenli olarak çalışan kadınlar üzerine alan çalışması yapan Prof. Dr. Lordoğlu na göre (1990), ev-eksenli çalışma, emek örgütlenmesini

3 geriye çekerek geleneksel değerlerin yeniden üretilmesini sağlayan sosyal yapıyı hâkim kılan, kadınları evin dört duvarı arasına hapsederek dünya ile ilişkisini koparan ve onu kullanan bir sürecin ifadesidir ( MetinŞ.2011). Küresel üretim zinciri içinde faaliyet gösteren ihracata dayalı sanayiler, eve iş verme yönteminin yoğun olarak kullanıldığı yerlerdir. II. Dünya Savaşı sonrasında uluslararası üretim zincirinin iki türünün geliştiği görülmektedir (Gereffi, Korzeniewich, 1994). Bunlar, alıcı yönelimli meta zincirleri ve üretici yönelimli meta zincirleri olarak tanımlanmaktadır (Durusoy Öztepe N.2012). Alıcı yönelimli meta zincirleri, genellikle üçüncü dünya ülkelerinde bulunan ihracatçı ülkeler arasında dağılmış üretim ağları kurmada anahtar rol oynayan büyük perakendeciler, pazarlamacılar ve markalı üreticilerden oluşmaktadır (Gereffi, 1999). Bu firmaların karşılaştırmalı üstünlüğü tasarım ve pazarlamada yatmaktadır ve ağ örgütlenmesi yataydır (Palit, 2007: 4). Bazı malların üretimi gelişmekte olan ülkelerde yapılırken, bunların tasarımı ve pazarlaması gibi yüksek değerdeki aktiviteler endüstrileşmiş ülkelerde yapılmaktadır. Bu bakımdan alıcı yönelimli zincirler, üretim için kendi tesisini kurmamakta, genellikle ürünün tasarımı, pazarlama ve satışıyla ilgilenmektedir (Gereffi, Korzeniewich, 1994). Bu tür zincirler, giysi, ayakkabı, oyuncak, ev eşyaları gibi emek yoğun tüketim malları üretmektedirler. Bu yüzden sürekli olmayan tüketicilere dayanmaktadır. Bu markalar, malların fiziksel üretimini tasarım ve pazarlama aşamalarından ayırmış, üretimini gelişmekte olan ülkelerde yaptıran, fabrikası olmadan üretim yapan üreticilerdir (Durusoy Öztepe N.2012). Üretici yönelimli zincirler ise, tam tersi, yüksek rekabet ve küresel ölçekte dağılmış fabrika sistemleri ile karakterize edilmektedir. Uluslararası büyük şirketler üretim ilişkisinin ileri ve geri bağlantılarının koordinasyonunda merkezi bir role sahiptir. Şirketler üretimin nasıl, ne zaman ve nerede üretileceğini ve üretim zincirinin her aşamasında ne kadar kar tahakkuk edeceğini kontrol etmektedir (Gereffi; 1999). Bu şirketler nihai ürünün üreticileridir. Dolayısıyla bunların karşılaştırmalı üstünlüklerinin ana kaynağı üretimle ilgili faaliyetlerde bulunmalarıdır (Palit, 2007). Sermaye ve teknoloji yoğun sektörlerde faaliyet gösteren ve dikey bir ağ yapısına sahip olan bu üretim zincirleri otomobil, uçak, elektrikli makine gibi ürünler üretmektedir. Üretimin her aşamasının büyük şirketler tarafından kontrol edildiği bu tür üretim örgütlenmelerinde, fason ilişki ağları zayıf, fason üretim için ayrılan alan çok küçüktür (Durusoy Öztepe N.2012). Ev-eksenli çalışanların büyük çoğunluğunun kadın olması görünmezliklerinin bir nedenidir. Çünkü, bu kadınlar işgücü piyasası istatistiklerinde genellikle ev kadını veya işsiz olarak sayılırlar, çalışan insanlar olarak görülmez, kabul edilmezler. İlaveten, ev eksenli çalışan kadınların büyük çoğunluğu kendisini çalışan insan olarak görmez, saymaz. Mesela, evde eveksenli çalışan biri varsa, kadınlar onun işlerine genellikle yardım ederler. Bunu da, aile-içi dayanışma olarak, kendilerinin ev-içindeki görevlerinden biri olarak yaparlar. İş yaptıklarını, çalıştıklarını düşünmezler genellikle somut ve belirli süreli bir ihtiyacı gidermek için (mesela yeni alınan halının 3-4 taksitini ödemek, dikiş ya da nakış makinesinin taksitlerini ödemek için),kısa bir süre için bu işi yaparak ek bir gelir sağladıklarını, sonra bu işi bırakacaklarını düşünürler. Her işin bir diğerinden kopuk ve/veya farklı olması, hiçbir işin süreklilik

4 göstermemesi, kadınların böyle düşünmelerini ve kendilerini çalışan insan olarak görmemelerini kolaylaştırır (DİSK Birleşik Metal İşçileri Sendikası, 2003). Carr, Chen ve Tate (2000), ev eksenli çalışma ile ilgili olarak üç temel konuya işaret etmektedir: İlki, ev eksenli çalışma, dünyanın birçok yerinde istihdam alanında önemli bir kaynaktır. SEWA ve UNIFEM in 2007 yılında ortaklaşa düzenlediği Güney Asya Ev Eksenli Çalışan Kadınlar Politika Konferansı verilerine göre, Güney Asya da yaklaşık 50 milyon ev eksenli çalışan bulunmaktadır. Bunların 30 milyonu ise Hindistan da yer almaktadır. Bangladeş te kadın çalışanların %71 i ev eksenli çalışırken, Pakistan da bu oran %65, Hindistan da ise %51 dir. Ayrıca bu oranlar giderek artış göstermektedir(durusoy Öztepe N.2012) yılında Güney Asya da tüm kadın çalışanlar içinde ev eksenli çalışan kadınların oranı %35 iken, 2005 yılında bu oran %51 e çıkmıştır (SEWA, UNIFEM, 2007). Filipinler de tarım dışı enformel sektör istihdamın % 9 unu ev eksenli çalışanlar oluşturmaktadır (Mehrotra, Biggeri; 2002 akt. aktaran; Durusoy Öztepe N.2012). Arjantin de ise imalat sektöründeki işçilerin yaklaşık %10 u evde çalışanlardır (Carr, Chen, Tate; 2000). Evde çalışanların sayısındaki, bu artış hem arz hem de talep tarafından kaynaklanmaktadır. İşverenler ev eksenli çalışmayı işgücü maliyetlerini azaltan bir dış kaynak olarak talep ederken; ev eksenli çalışanlar açısından iş ve aile yaşamını dengede tutmanın bir yolu olarak görülmektedir (Kantani,2004). İkincisi, ev eksenli çalışma, özellikle kadınlar için önemli bir istihdam kaynağıdır (Carr, Chen, Tate; 2000). Dünya genelinde ev eksenli çalışanların büyük çoğunluğunu kadınlar oluşturmaktadır. Örneğin; Hindistan da sigara saranların %90 ı, Arjantin de giyim ve ayakkabı endüstrisinde ev eksenli çalışanların %85 i, Güney Asya da ev eksenli çalışanların %80 i ve Avrupa da (Almanya, Yunanistan, İrlanda, İtalya ve Hollanda) ev eksenli çalışanların %90 ı kadındır (ILO, 2002). Ev eksenli çalışanların %85 ten fazlası ayakkabı ve giyim endüstrisindeki kadınlardır; Almanya, Hong Kong, İtalya ve Japonya da ev eksenli çalışanların %85 ten fazlasını yine kadınlar oluşturmaktadır (Carr, Chen, Tate; 2000 aktaran; Durusoy Öztepe N.2012). Ve üçüncü olarak, ev eksenli çalışanlar, kilit endüstrilerdeki çalışma gücünün önemli bir payını oluşturmaktadırlar. Ev işi, tekstil ve giyim endüstrilerinde, deri endüstrisinde, halı yapımı ve elektronik endüstrisinde eve iş verme sistemi yoğun olarak kullanılmaktadır (Carr, Chen, Tate, 2000 den aktaran; Durusoy Öztepe N.2012). 4. Genel Hatlarıyla Ev-Eksenli Çalışma Sistemi Dünyada ve Ülkemizde ev-eksenli olarak çalışanların büyük çoğunluğu kadınlardan oluşmaktadır. Kadınların büyük çoğunluğunu oluşturduğu ev-eksenli çalışma sisteminde ilk karşılaşılan sorun, evde çalışma kavramının kimleri kapsadığı, yani kimlerin ev- eksenli çalışan olduğudur. Ülkeden ülkeye farklı tanımlamalar olmakla birlikte, ILO nun Ev-Eksenli Çalışma konusunda yapmış olduğu tanım, genel kabul görmektedir. ILO nun 1996 tarihli ve

5 177 sayılı Evde Çalışma Sözleşmesi nin 1. maddesinde, Ev-Eksenli Çalışma şu şekilde tanımlanmaktadır: 'Evde çalışma' terimi, evde çalışan olarak anılacak olan bir kimse tarafından, (i) Kendi evinde veya işverenin işyeri hariç kendi seçtiği bir başka mekânda; (ii) Ödeme karşılığında yapılan, söz konusu kişinin ulusal yasalar, yönetmelikler ve mahkeme kararları uyarınca bağımsız işçi sayılmasını gerektirecek ölçüde özerkliğe ve ekonomik bağımsızlığa sahip olmaması kaydıyla; (iii) Teçhizatı, malzemeyi ve kullanılan diğer girdileri kimin sağladığı önemli olmaksızın, işveren tarafından belirlenen bir ürün veya hizmetle sonuçlanan iş anlamına gelir (Metin, Ş., 2011). Tüm dünyada yaygınlaşan evde çalışmaya konu olan işler büyük oranda çeşitlilik göstermektedir. Buna göre; kilim, halı, battaniye, kumaş dokumacılığı, elde ya da makinede çorap örme, örgü, dantel, piko ya da iğne oyası yapma, kanaviçe işleme, terzilik, yorgan dikimi, konfeksiyon satış mağazalarının paça bastırma, daraltma vb. düzeltme isleri, etiket basma ve dikme, kumaştan düğme basma, çıtçıt-düğme dikme, tekstil-konfeksiyon bağlantılı kesim, dikim ve temizleme işleri, saten bluz-kot parçası ya da kazak üzerine boncuk veya iple nakış isleme, kot dikişi, gelinlik ve abiye kıyafet işleme, takı ve toka yapımı, hediyelik eşya, oyuncak, çeyiz eşyası yapımı, çeşitli bitkilerin toplanması, kurutulması ve paketlenmesi, kuru çiçek, kumaş veya ahşap boyama, kese kağıdı yapımı, kağıt atlama, nikah şekeri hazırlama, sakız paketleme, çeşitli ambalajlama işleri, çuvaldan kiloluğa şeker paketleme, çamaşır ipi hazırlama, hastanelere laboratuar tüpü hazırlama, tampon, gazlı bez ve hastalar için ped hazırlama, tül kesme, peynir ve yoğurt yapımı, erişte kesme, tursu yapma, lokantalara ev yemekleri hazırlama, yufka açma, süpermarketlere elle ya da makine ile mantı-sigara böreği hazırlama, meze hazırlama, pastaneye tatlı-pasta-kurabiye vb. hazırlama gibi gıda sektöründeki işler, Trabzon hasırı gibi bazı altın ve gümüş işçilikleri, parafin üzerine değerli taş montajı gibi kuyumculuk işleri, internet üzerinden e-ticaret ya da telefonla satış, bilgisayarda yazı yazma, muhasebe, fiş-priz gibi elektrik aksamının veya otomobil camı sileceklerinin montajı gibi teknik ekipmanların montajının yanı sıra, çapak alma, temizleme ve ambalajlama işleri de eve iş olarak verilebilmektedir (Karadeniz, 2004 den aktaran: Çarhoğlu, 2011). Asya da özellikle Hindistan da beedi olarak adlandırılan tütün yapraklarını sarma işi, halı-kumaş dokuma, dikiş, çeyiz eşya üretimi,oyuncak, takı, hediyelik eşya yapımı, ambalajlama ve konfeksiyon işleri,kışlık gıda üretimi, evde çamaşır yıkama ve ütü yapma, evde çocuk bakma, elektrik aksamlarını monte etme, otomotiv parçaları montajı, abiyegiysilere pul, boncuk, nakış işleme, çeşitli el işleri, tül kesme, örme işleri,gıda sektörüne malzeme hazırlama işleri (Metin, Ş., 2011), ev-eksenli çalışma sektöründe üretim yapılan birbirinden farklı alanlarından bazılarıdır. Ev-eksenli çalışma sektörü günümüze yaklaştıkça giderek yaygınlaşma temayülü göstermekle birlikte, bünyesinde kronikleşmiş birtakım sorun ve sıkıntıları da barındırmaktadır. Bunların başında istihdamın kayıt dışı olması ve kadınların işçi olarak kabul

6 edilememelerinden kaynaklanan problemler gelmektedir. Kadınlar başta olmak üzere işgörenler için dezavantaj olan bu problemler, firmalar açısından ise avantaj haline dönüşmektedir. Eveksenli çalışma sayesinde firmaların elde ettiği en önemli avantaj, otonom maliyetlerinden (elektrik, su, kira...) kurtulmalarıdır. Bu sorun karşısında özellikle de kadınlar arasında son yıllarda örgütlenme cihetine gidilmesi, ev-eksenli çalışan kadınlara yönelik birçok kuruluşun hayata geçirilmesini beraberinde getirmiştir. 5. Dünyada Ev-Eksenli Çalışmanın Bazı Örgütlenme Örnekleri Ev-eksenli çalışan kadınlarca sendikalaşma faaliyetleri ve dernek, kooperatif gibi diğer sivil toplumları uhdesinde bir araya gelmeleri, bu sektördeki iki temel örgütlenme biçimini teşkil etmektedir. Somutlaştırmak gerekirse; ev-eksenli kadın çalışanların sendikal biçimdeki örgütlenmelerinin en tanınmış örnekleri Hindistan daki SEWA (Serbest Çalışan Kadınlar Örgütü), Avustralya da Avustralya Tekstil, Giyim ve Ayakkabı İşçileri Sendikası (TCFUA), Portekiz de Maderia Nakış İşçileri Sendikası, Güney Afrika da SEWU (Serbest Çalışan Kadınlar Sendikası), Japonya da Tüm Japon Ev İşçileri Sendikaları Genel Konfederasyonu, Kanada dauluslararası Kadın Giysi İşçileri Sendikası içinde oluşturulan Ev İşçileri Birliği dir (Rowbotham, 1999; Huwsand Podro, 1995 den aktaran: Metin, Ş., 2011). Enformel sektör istihdamı üzerine çalışan bir diğer kuruluş 2002 yılında kurulmuş olan Street Net International dir. StreetNet üyeleri, enformel sektörde çalışanlar ile ilgili çeşitli kooperatifler, sendikalar ve dernekleri bünyesinde barındıran bir şemsiye kuruluştur. Üye kuruluşlarının çoğunluğu Latin Amerika,Afrika ve Asya daki sokak satıcıları, pazarcılar ve işportacılar, ev eksenli çalışan kadınlar, geçimlik olarak tarımda çalışan kadınların kooperatifleri, dernekleri ile sendikalarıdır ( den aktaran: A. Kayahan Karakul, 2010). Tüm bunların dışında internet ortamında örgütlenen, ev-eksenli çalışan kadınlara yönelik çalışmalar yürüten ve en geniş ağa sahip olan örgütlenme ise Uluslararası Ev-Eksenli Çalışan İşçiler Ağı (HomeNet) olup, çeşitli ev-eksenli çalışan örgütlerinin temsilcilerinin bir araya gelmesiyle 1994 yılında kurulmuştur ve tüm kıtalarda üyeleri bulunmaktadır. Ülkemizde de birçok ilde bu örgütlenmeye dâhil olan ev-eksenli çalışan kadın grupları mevcuttur. HomeNet in temel amacı, ev-eksenli çalışan kadınların birbirleriyle tecrübelerinin ve bilgi birikimlerinin paylaşımının sağlanması, üyelerine destek verilmesi ve uluslararası kampanyalar organize edilmesidir. HomeNet in faaliyet gösterdiği belli başlı ülkeler ve bu ülkelerde yürütülen faaliyetler aşağıda özetlenmiştir Balkan Ülkeleri ve Bulgaristan Ev Eksenli Çalışanlar Birliği (HomeNet), Bulgaristan da 2002 de kurulmuştur. Çalışmaları arasında ev eksenli çalışanları desteklemek, birçok organizasyon, savunuculuk ve eğitim faaliyetlerine katılmaktır. HomeNet in temel aktivitelerinden birisi ev eksenli işçiler ve diğerleri için bilinçlendirme etkinlikleri düzenlemektir. İşsizlerin ve ev eksenli işçilerin niteliklerinin iyileştirilmesi üzerine araştırma ve çalışmalar yapmaktır. Ayrıca HomeNet Bulgaristan da atölye ve konferanslara da ev sahipliği yapmaktadır (

7 Kayıt dışı ekonominin Dünya çapındaki en temel sorunlardan biri olduğu fark edilmiş olup, genellikle iş gücü piyasasının makul iş açıkları, düşük kaliteli işler, fakir ve düşük verimlilik, ayrımcılık, dışlama ve kırılganlık ile ilişkilendirilmiştir. Bu durum sadece kişileri etkilememekte, politik ve mali alanlarda da zararlı etkileri mevcuttur. Kadınların resmi olmayan sektörlerdeki çalışma payı dünyanın her yerinde fazladır ve genellikle % 60 - % 80 aralığındadır. Kadınlar çoğunlukla ailelerinin yaşayabilmesi ve hayatlarının sürdürülebilmesi için gayrı resmi ekonomide çalışmak durumunda kalmaktadır. Ev işleri alternatiflerden sadece bir tanesi olup, birçok kadın birden fazla aktiviteyi kombine etmekte (bazen biri ve aynı zamanda) ya da yıl boyunca sezonluk iş yapmaktadır. Gayrı resmi sektörün en fazla görünmeyen işçi grubu olan ev çalışanları, asıl olarak evinde paralı iş yapan kadınlardır. Eskiden, gayrı resmi ekonomi küçük işletmeleri korumak için bir yol olarak değerlendirilmekteydi. Günümüzde ise gayrı resmi ekonomi ve ev-eksenli çalışanlar için özel politikaların benimsenmesi veya ihtiyaçlarının karşılanması için organizasyonlar oluşturulması gerekliliğinin farkına varılmıştır. Gayrı resmi ekonomi, sektördeki küçük ölçekli işletmeler açısından politik önem arz etmektedir. Gayrı resmi ekonomi resmi olandan bağımsız veya ayrı olarak değerlendirilmemeli, tam tersi birbirleriyle olan ilişkileri göz ardı edilmemelidir. Taşeron zincirler, büyük girişimcilerin mallarını gayrı resmi atölyelerden almaları ve bu atölyelerin ev işçilerini kullanmaları, sokak satıcılarının, ev-tabanlı çalışanların ekonomi, malların dağıtımı ve ticareti için önemli rol oynadıkları dikkatlerden kaçmamalıdır yıllarında Balkanlarda, özel olarak resmi olmayan ve ev çalışanlarının problemleri ile uğraşan organizasyonların katılımıyla yönetilen iki konferansın ardından aşağıdaki sonuçların altı çizilmiştir: 1. Ev tabanlı ve gayri resmi çalışanların problemleriyle sadece sivil toplum örgütleri ilgilenmektedir. Çoğu devletler ve ticaret birliklerinin gayri resmi çalışanları ışığa çıkarmak için politikaları bulunmamaktadır. 2. ILO nun 177 sayılı sözleşmesi Bulgaristan ve Arnavutluk tarafından onaylanmıştır. Makedonya ev-tabanlı çalışma ile ilgili bir yasayı kabul etmiştir. Bunun dışında; Arjantin, Belçika, Bosna Hersek, Finlandiya, İrlanda, Hollanda, Tacikistan 177 sayılı sözleşmeyi imzalayan ülkelerdir. Ancak, bunun ev tabanlı işçilerin işlerinin düzenlemek için bir regülasyon olduğunu varsaymamak gerekir. Bu sonuçlar akılda tutularak, Bulgaristan, Sırbistan, Karadağ, Makedonya, Arnavutluk, Gürcistan, Ukrayna, Ermenistan, Kırgızistan, Türkiye ve merkezi Avrupa için en kırılgan ve gizli istihdam ticaret birliği kurulmuştur. İstihdam daha açık olarak düzenli iş yoksulluğu azaltmak için anahtar yoldur. Dünyadaki yoksulların büyük bir bölümü ve özellikle de gelişmekte olan ülkelerde yaşayanlar muhtelif işlerde çalışmaktadır. Çoğunluğu kadın olan 630 milyon fakir çalışan bulunmaktadır. Bu kesim kendilerini fakirlikten çıkaracak bir yolda ilerleyememektedir, zira büyük çoğunluğu hayatlarını gayri resmi ekonomiden kazanmaktadır. Bu alanda kazançlar az, maliyetler ve riskler fazladır.

8 Makedonya daki gayri resmi ekonomi, düşük gelire ve yüksek risklere ilave olarak aşağıdaki olumsuzluklara da yol açmaktadır: - Üretken kaynaklar ve ekonomik fırsatların eksikliği - Hem üreticiler hem de çalışanlar için ekonomik hak eksikliği - Sosyal koruma eksikliği - Organizasyon ve temsilcilik eksikliği Sunulan bu program, gayri resmi çalışan kadınlar için ekonomik hakları koruma, problemleri belirlemek için çok yönlü yaklaşım içermektedir. Özellikle de Doğu Avrupa da yerel düzeyde istihdam edilmek, evde çalışmak, işportacılık yapmak suretiyle gayri resmi çalışan kadınların ihtiyaçlarına odaklanmaktadır. Bu program gayri resmi çalışanların organize liderliklerinin ve seslerinin güçlenmesini, politika yapıcıların problemlerine hassasiyet göstermelerini ve gayri resmi çalışan kadınların yaşam koşullarını iyileştirecek politika ve uygulamaların savunulmasını sağlayacak üyelik bazlı organizasyonlar için kapasite oluşturulması gerekliliğinin altını çizmektedir. Proje bu yolla yoksulluğa ve cinsiyet eşitsizliğine de işaret etmektedir. Genel anlamda HNEE nin ve partnerleri, ekonomik özgüven kazanmaları ve politikaya, yönetime katılımlarını artırmak için çalışan fakir kadınlara asistanlık yapmayı amaçlamaktadır. HNEE nin öncelikli düşüncesi, başlangıcı özellikle gayri resmi sektördeki fakir kadın çalışanların ekonomik gücünü arttırmak ve üyelik bazlı organizasyonları ve sektör bazlı ağları oluşturmaktır. Bununla beraber boyutları, içeriği, karakteristikleri ve iyileştirilmiş istatistiklerle ve araştırmalarla gayri resmi ekonominin katkılarını da hesaba katacaktır. Bunun için politika diyalogları öne çıkarılacaktır ve burada gayri resmi çalışma organizasyonlarından temsilciler bulunacaktır ve daha adil çalışma koşulları, uluslararası ticarete katılma, sosyal koruma ve şehir planlama politikaları oluşturulacaktır. Sunulan resmi olmayan çalışanlar için ekonomik hakları güvene almanın hedefi bu hususları hayata geçirmektedir. Ancak, günümüz itibarıyla gayri resmi işçiler yeni ya da daha yoğun tehditlerle karşılaşmaktadır. Bu tehditler arasında, fakir çalışanların yaşam bölgelerini etkileyen global ekonomik durgunluklar, hızlı şehirleşme, fakir çalışanları önemsemeyen politikalar sayılabilecektir. Bu sorunların çözümü için yenilenmiş yaratıcılığa, enerjiye ve bilgi paylaşımına ihtiyaç bulunmaktadır. Bu programın yenilikçi yanı, kadınların ekonomik güçlenmesine bütünsel yaklaşımının yanı sıra, aşağıdaki sektörlerde ortaya çıkan: - Yükselmiş yetenek ve donanım ihtiyacı - Daha fazla ekonomik fırsat ve ulaşma ihtiyacı - Daha güvenli çalışma yerleri ihtiyacı - Yatırımcı ve çalışanların yasal kimlik ve haklar ihtiyacı - Daha fazla pazarlık gücü ihtiyacı - Artırılmış sosyal koruma ihtiyacı - Daha iyi fiyatlar ve ticaret koşulları ihtiyacı

9 - Gayri resmi çalışan kadınların kendi organizasyon ve ağ ihtiyaçları bakımından da hususlar ihtiva etmektedir. Tüm elemanlar ve alakalı aktivitelerin aşağıdaki sonuçları ortaya çıkmaktadır: 1. Gayri resmi çalışan kadınların liderliğini güçlendirme böylece ihtiyaçlarını ve sıkıntılarını politika yapanlara iletebilmeleri, 2. Fakir çalışanların üyelik bazlı organizasyonlarını güçlendirme, pazara ulaşım, ağlaşma, politika etkileri ve değişiklikleri, 3. Gayri resmi kadın çalışanlar için olumlu politika değişiklikleri, 4. Gayri resmi çalışan ve politika yapıcıları arasındaki bilgi kalitesini güçlendirme, kadın gayri resmi çalışanların yaşam alanlarının kalitesini arttıran ve fakir çalışan hareketiyle artan çarpan etkisi kazanma, 5. Gayri resmi organizasyonların yeteneklerini arttırma ki yetenek geliştirme eğitimi verilebilmesi, ülkeler arası en iyi deneyimlerin paylaşılması, 6. Kadınların organizasyonlara katılımını artırma ve liderlik kapasitelerinin arttırılması. Arnavutluk, Makedonya, Bulgaristan, Sırbistan, Karadağ, Ermenistan, Ukrayna, Gürcistan, Türkiye ve Kırgızistan ın operasyon alanı olarak belirlendiği çalışmalarda, aralarındaki miras farklılıkları, iş sektörleri ve coğrafi farklılıklar olsa dahi, aktivitelerin aşağıdaki sonuçları ortaya çıkmaktadır: 1. Gayri resmi çalışan kadınların liderliğini güçlendirme böylece ihtiyaçlarını ve sıkıntılarını politika yapanlara gönderebilmeleri, 2. Fakir çalışanların üyelik bazlı organizasyonlarını güçlendirme, pazara ulaşım, ağlaşma, politika etkileri ve değişiklikleri, 3. Gayri resmi kadın çalışanlar için olumlu politika değişiklikleri, 4. Gayri resmi çalışan ve politika yapıcıları arasındaki bilgi kalitesinin güçlendirilmesi, kadın gayri resmi çalışanların yaşam alanlarının kalitesini arttırılması ve fakir çalışan hareketiyle artan çarpan etkisi kazanılması, 5. Gayri resmi organizasyonların yeteneklerini arttırma ki yetenek geliştirme eğitimi verebilmesi, ülkeler arası en iyi deneyimlerin paylaşılması, 6. Kadınların organizasyonlara katılımını artırılması ve liderlik kapasitelerini arttırılması (Home-Net - European network of home-based workers. Securing Economic Rights for Informal Workers) Avustralya Avustralya giyim imalatı içinde ev işçilerinin payı oldukça büyüktür yılında yapılan bir hesaplamaya göre, Avustralya giysi endüstrisinde, ev işçilerinin sayısının, onlara yardım eden aile üyeleri ile birlikte 330 bin dolayında olduğu tespit edilmiştir. İthalat tarifelerinin 1992 yılında azalmaya başlamasından bu yana Avustralyalı üreticiler düşük işgücü

10 maliyetlerine sahip ülkelerden gelen ithal mallarla rekabet edebilmek için işgücü maliyetlerini azaltma yoluna gitmişlerdir. Bunun sonucu olarak fason atölyelerde ve ev eksenli çalışma şekillerinde büyük artış olmuştur. Büyük şirketlerin kapanması ya da küçülmeye gitmesiyle birlikte giyim endüstrisinin önemli bir kısmı fason atölyelere ve evlere taşınmıştır. Küresel düzeyde yaşanan değişim ve çok uluslu şirketlerin özellikle tekstil sektöründe taşeron firmalar aracılığı ile ev eksenli çalışan kadın emeğine karşı artan talebi, Avustralya Tekstil, Giyim ve Ayakkabı Sendikası nın da ev işçilerine olan ilgisini arttırmıştır (Durusoy Öztepe N.2012). Avustralya Tekstil, Giyim ve Ayakkabı İşçileri Sendikası (TCFUA), temelde formel sektöre yönelik örgütlenme olmakla beraber, enformel sektörde ev eksenli çalışan sayısının artmasıyla, bu gruplara yönelik kendi içinde özel birimler oluşturmuştur yılına kadar ev işçilerinin ücretleri düşürdüğü ve fabrika işçisinin pazarlık gücünü kırdığı gerekçesiyle evde çalışma şekline sıcak bakmayan sendika, 1986 dan sonra bu yaklaşımını terk etmiş ve evde çalışanların haklarına yönelik yeni stratejiler geliştirmiştir (Rowbotham, 1999 akt.durusoy Öztepe N.2012). Sendikanın evde çalışanların diğer işçilerle aynı haklara sahip olması yönünde yürüttüğü kampanyalar sonucunda 1987 de, iş yasaları, işyeri dışında çalışan işçileri de kapsar hale getirilmiştir. Böylece, ev-eksenli çalışanlar, yasal ücretlere uygun ücret, çalışma saatleri, yıllık izin, yıllık ücret zammı ve fazla mesai ücretine, yazılı iş akdiyle ve kayıtlı çalışma imkânına sahip olmuşlardır (Rowbotham, 1999). Bu haklardan yararlanabilmek için çok sayıda ev işçisi sendikaya üye olmaya başlamışlardır. Ancak işverenlerin yükümlülüklerini yerine getirmemesi ve ev eksenli çalışanların yasal haklarından haberdar olmaması sendikayı 1994 de evde çalışanları bilgilendirme kampanyası başlatmaya sevk etmiştir. Bunun sonucunda ev işçilerini yasal hakları konusunda bilgilendiren broşürler basılmış; bu işçilerin telefonla bilgi alabildiği, çok dilli bir bilgilendirme hattı kurulmuştur. Sendika, bu kampanya dâhilinde, sekiz haftalık bir süre içinde, kendi durumları hakkında konuşmak ve bilgi almak isteyen yaklaşık 3000 ev işçisinden telefon almıştır( Öztepe N.2012).Bir yılın sonunda ise toplam 6000 ev işçisi sendika ile iletişime geçmiş; ancak bunların çok az bir kısmı sendikaya üye olmuştur(rowbotham, 1999: 10 akt.durusoy Öztepe N.2012). Yürütülen kampanyalar sırasında ev işçilerinin çalışma koşullarına ilişkin önemli bilgilere ulaşılmıştır. Tehdit, fiziksel şiddet, cinsel taciz gibi uygulamalara maruz kalan bu kişilerin çalışma koşullarının 19. yüzyıl çalışma koşullarını aratmadığı ortaya çıkmıştır (Rowbotham, 1999 akt.durusoy Öztepe N.2012). Kampanya sonucunda elde edilen bilgiler ile 1995 yılında Modanın Gizli Bedeli adlı rapor yayınlanmıştır. Bu rapor, giyim endüstrisinde ev işçilerinin yapısal rolünün yanı sıra kendi kişisel hikâyelerini ve deneyimlerini de belgeleyen ilk rapor olma özelliğini taşımaktadır. Bu rapor sonucu Sendika, birçok örgütün de desteğini alarak 1997 de Adil Giyim Kampanyasını (Fairwear Campaign) başlatmıştır. Adil Giyim Kampanyası Avustralya dakihttp://tcfua.org.au/outworkers/union-campaigns ve dünyadaki ev işçilerinin haklarını desteklemek için gerekli araçları sağlamayı amaçlayan bir kampanya olarak tanımlanmaktadır. Temelde işçileri sömürerek çalıştıran markaları teşhir ederek tüketicilerin dikkatini çekmeyi amaçlamakta; böylece ev işçilerinin yasal kazanımlarına uyulması konusunda işverenler üzerinde bir kamuoyu baskısı yaratmaktadır ( DurusoyÖztepe N.2012). TCFUA, bu kampanya sonunda olumsuz yönde etkilenen moda sanayisi ile masaya oturarak, bir sendika sanayi işbirliği olarak şirketlerin ev işçilerine karşı davranışını izlemek ve etik davranan üreticileri akredite etmek amacıyla 1997 yılında Evde Çalışan İşçiler Uygulama Yasasını görüşmüş ve karara bağlamıştır. Bu yasaya göre firmalar, kendi markalarını üreten

11 evde çalışan işçilerin asgari ücret almasını, yasal sistemin gerektirdiği ek yardımları ve koşulları elde etmesini sağlamak zorunluluğunu, şirketlerin ve taşeronlarının ayrıntılı bilgi vermesini ve Sendika nın çalışma koşullarını takip etme yetkisini kabul etmişlerdir (Rowbotham, 1999 akt.durusoyöztepe N.2012) li yılların başından itibaren sendika ev işçilerinin eğitimi konusuna eğilmiş; yürüttüğü kampanyalarla ev işçilerinin eğitimine yönelik kurslar başlatmıştır. Bu kurslarla ev eksenli çalışanların hem günlük yaşamlarında, hem de iş ilişkilerinde gerekli olan dil ve iletişim becerisinin arttırılması, okuma yazmanın öğretilmesi amaçlanmaktadır. Ev eksenli çalışanların yasal haklarının farkında olmaları, iş sağlığı ve güvenliği konusunun anlaşılması ve uyulmasını gibi konularda da bilgilendirmelerin yapılması eğitimin diğer ayağını oluşturmaktadır ( Sendikanın Avustralya çapında yürüttüğü bu mücadele ile konfeksiyon sektöründe evde çalışan bir çok kişinin yasal işçilik hakları kabul edilmiştir. Son olarak Mart 2012 de tekstil, giyim ve ayakkabı endüstrisinde çalışanlar için Adil Çalışma Değişiklik Tasarısı yürürlüğe girmiştir. Bu yeni yasa ile tekstil, giyim ve ayakkabı sektörlerinde uzun ve karmaşık tedarik zincirinin en altında yer alan ev eksenli çalışanların eşitsiz konumu ele alınmış, yasa onları diğer çalışanlarla aynı statü ve koruma altına almıştır. Bu durum ev eksenli çalışanların tedarik zinciri içerisinde işveren tarafından ödenmeyen ücretlerini ve haklarını almalarına olanak tanımaktadır. Bu yasa ile tekstil giyim ve ayakkabı endüstrisinde ev eksenli çalışanlara yasalar karşısında diğer Avustralyalı işçilerle eşit muamele edilmesi hakkı getirilmiştir. Evde çalışanlar artık diğer işçilerle eşit asgari ücret almaya ve eşit koşullarda çalışmaya hak kazanmıştır. Sendikanın yürüttüğü bu mücadele, örgütlü hareketin gerekliliği konusunda en iyi örneklerden birini oluşturmaktadır (Durusoy Öztepe N.2012) Portekiz Maderia nakış endüstrisiyle ünlü, Portekiz e bağlı özerk bir adalar topluluğudur. Nakış sektörü adanın ekonomisinde önemli bir paya sahiptir ve aktif nüfusun en az beşte biri geçimini bu sektörden sağlamaktadır. Nakış işlerinin hepsi, büyük çoğunluğu kırsal bölgelerde yaşayan ev eksenli kadınlar tarafından yapılmaktadır de hem işçileri hem de işverenleri kapsayarak kurulan Madeira Nakış İşçileri Sendikası, 1975 e kadar ev eksenli çalışanlara yönelik girişimlerde bulunmamıştır da evde çalışanlara örgütlenme hakkının tanınmasıyla birlikte sendika, evde çalışanların örgütlenmesi için önemli çalışmalar yapmıştır yılları arasında ise iki bin kadın üye kazanmıştır (Rowbotham, 1999akt Durusoy Öztepe N.2012.) 30 yılı aşkın bir süre ile ev eksenli çalışanların en eski örgütlenmelerinden biri olan SIBTTA nın üye sayısı, 2000 yılında yaklaşık 8 bine ulaşmıştır ( _informal_sector_wiego.htm). Maderia Nakış İşçileri Sendikasının ev eksenli çalışanlara karşı ilk talebi sosyal güvenlik hakkının kazanılması yönünde olmuştur; bu hak 1979 yılında elde edilmiştir (Rowbotham, 1999akt. Durusoy Öztepe N.2012). Sendika yürüttüğü faaliyetlerle, bölge hükümeti tarafından kabul görmüş; yapılan mücadele sonucunda evde çalışan işçiler, sosyal güvenlik, emeklilik ve işsizlik ödeneği gibi haklardan yararlanmaya başlamışlardır. Sendikanın en büyük kazanımı özellikle emeklilik ve işsizlik hakları konusunda olmuştur. Sendika ayrıca 1996 dan beri, özellikle Çin den ihraç edilen hasırlardan dolayı zarar görmüş hasır işçilerini ve

12 serbest ticaret bölgelerindeki tekstil işçilerini örgütlemeye devam etmektedir (Rowbotham, 1999 akt.durusoy Öztepe N.2012). Ancak adadaki serbest ticaret bölgesinde çalışan tekstil işçilerini örgütleme çalışması, bölgenin kapatılması sonucu yarım kalmıştır (Durusoy Öztepe N.2012) Güney Afrika Serbest Çalışan Kadınlar Sendikası (SEWU), 1994 yılında Güney Afrika nın Durban Bölgesinde, SEWA yı örnek alarak kurulmuş ulusal bir örgüttür. SEWU Güney Afrika enformel sektöründe hayatta kalmaya çalışan ve kendi hesabına çalışan kadınları örgütlemek özel amacıyla kurulmuştur (Bennet, 2003). Sendika, geleneksel sendikalar tarafından ihmal edilen işgücünün önemli bir bölümünü kapsamaktadır. Sokak satıcıları, ev eksenli çalışanlar ve tarımda çalışanlar gibi enformel çalışan birçok kadın çalışanı örgütlemektedir. Üyelerinin büyük bir kısmı kırsal alanda bulunmakta ve çok düşük gelirlilerden oluşmaktadır. SEWU, kendi hesabına çalışan kadınları, kendi bünyesinde kabul ettiği amaç ve hedefleri doğrultusunda örgütlemektedir. Sendikanın amaç ve hedefleri şunlardan oluşmaktadır (Bennet, 2003): - Kadınlar arasında bir birlik kurmak ve kolektif bağımsız çalışmalarını geliştirmek - Kadın çalışmasını ekonomide görünür kılmak - Ekonominin bütün aktiviteleri içindeki kadınlar için sosyal adaleti sağlamak - Üyeleri arasında sendikal birlik ve dayanışma ruhunu telkin etmek, geniş işçi sınıfının alt katmanlarında yer alan kadınlara liderliği inşa etmek. Başlıca amacı, kadınları bir araya getirerek görünürlüklerini arttırmak olan Serbest Çalışan Kadınlar Sendikası, aynı zamanda üyelerinin, yasal ve kamusal haklara ulaşmasını, bilgi ve becerilerinin artmasını amaçlayarak bu konuda çalışmalar yürütmektedir. Üyelerinin çoğu kendi hesabına çalışanlardan oluştuğu için SEWU, geleneksel sendikalardan farklı olarak, işçi işveren ilişkisinin çatışmalı tarafıyla ilgilenmek yerine, onlara bilgi ve becerilerini attıracak alternatif eğitim ve beceri programları sağlamaktadır (Bennet, 2003). Sendika, üyelerine iletişim ve pazarlık becerilerini arttırma konusunda eğitimler vermekte, kadınlara yasal hakları konusunda yardımcı olmaktadır. Çocuk bakımı, finansal destek, analık, hastalık, sakatlık gibi çeşitli yardımların eksikliği durumlarında sorunların çözümü için kadınlara nasıl organize olacakları konusunda yardım etmektedir. SEWU, ayrıca, kadınların ihtiyacına yönelik olmayan mevzuatların değiştirilmesinde kadınların baskısını arttırmak için onlara lobi becerilerini arttıracak eğitimler sunmaktadır. Formel sektör dışında çalışan kadınların liderlik becerilerini artırma konusunda verdiği eğitimler de SEWU nun başka bir faaliyet alanını oluşturmaktadır (Durusoy Öztepe N.2012) Hindistan Serbest Çalışan Kadınlar Örgütü (SEWA), 1972 yılında Hindistan da, yoksul kendi hesabına çalışan kadınları örgütlemek amacıyla kurulmuştur ( Bu sendika, 1920 yılında kurulan, Hindistan ın en eski ve en büyük tekstil çalışanları sendikası olan Tekstil İşçileri Örgütü (Textile Labour Association, TLA) içinden çıkan bir örgütlenmedir yılında bir işçi

13 derneği olarak ortaya çıkan SEWA, 1926 tarihli Hindistan Sendikalar Kanununa dayanarak, 1972 yılında kendisini Sendika olarak kurmuştur. Enformel sektörde çalışan kadınları örgütleyen en eski sendika olma özelliğini taşıyan SEWA, kurulduğundan bu yana ev eksenli çalışanları, sokak satıcılarını ve geçici işlerde çalışan kadınları örgütlemiş ve onlara finans, sağlık, çocuk bakımı ve eğitim gibi konularda hizmetler sağlamıştır (Carr, Chen, Tate; 2000). SEWA nın üye sayısı 2008 yılında tüm Hindistan genelinde 966 bine ulaşmıştır. Bunların üçte ikisini kırsal alandaki üyeler oluşturmaktadır içinde SEWA nın üye profilinde değişiklikler olmakla birlikte, üyelerini temel olarak dört meslek grubunun çalışanları oluşturmaktadır. Bunlar, el emeği çalışanları ve hizmet sağlayıcılar, ev eksenli çalışanlar, seyyar satıcılar ve üreticilerdir. El emeği işçileri ve hizmet sağlayıcılar üyelerin %69,37 sini, ev eksenli çalışanlar %14,45 ini, seyyar satıcılar %10,98 ini, üreticiler ise %5,20 sini oluşturmaktadır( SEWA enformel sektördeki kadın örgütlenmelerinden alışıla gelmişin dışındaki yollarla kurulmuştur ve çalışma yöntemleri kuzeydeki sendikalara göre sivil toplum kuruluşları ile daha yaygın bir ilişki şeklinde gerçekleşmektedir (Freeman, 2003akt. Durusoy Öztepe N.2012) lerin başından itibaren enformel sektör çalışanlarının tanınması için uluslar arası kuruluşlarla çeşitli müzakerelerde bulunmuştur. Bu faaliyetlerinin bir sonucu olarak 1980 lerin sonunda Hindistan Hükümeti, enformel sektörde kadın çalışanlar ile ilgili bir komisyon kurması için SEWA yöneticisini davet etmiş; ILO evde çalışanlar uzman komitesinde hizmet etmek için SEWA ya çağrıda bulunmuştur (Carr, Chen, Tate; 2000). SEWA, hem StreetNet olarak bilinen soksak satıcıları ağı içinde, hem de ev eksenli çalışanların haklarını savunan HomeNet içinde aktif bir role sahiptir( Durusoy Öztepe N.2012). SEWA, enformel sektör çalışanlarının yasal anlamda tanınması için mücadele etmenin yanında; kredi sağlamak için kurduğu banka, mesleki ve sendikal eğitim programları ve kooperatifleri ile enformel sektör çalışanlarını destekleyen bir yapıya da sahiptir. Hem kendi hesabına çalışan kadınları, hem de ücretli çalışan kadınları örgütleyen SEWA, kooperatifleri, sendikaları, mali programları ve örgütsel faaliyetleri ile kendine özgü bir yapı geliştirmiştir (Selçuk, 2006). SEWA bu özelliği ile melez bir organizasyon yapısı sergilemektedir (Prügl, Tinker, 1997akt Durusoy Öztepe N.2012). SEWA nın örgütlediği kadınlar yoksulluk sınırında her türlü sosyal güvenceden yoksun olarak yaşamakta ve çoğunluğu enformel sektörde çalışmaktadır. Buna bağlı olarak sendikanın temel amacı, çalışan kadınları tam istihdam olanaklarından yaralanabilir hale getirmektir. Tam istihdam olanakları ile ifade edilmek istenen, çalışanların istihdam aracılığı ile sosyal güvenlik, iş güvenliği, ücret ve gıda güvenliğini elde etmelerinin sağlanmasıdır ( SEWA sadece sendikal mücadele veren bir örgüt değildir; aynı zamanda çalışanların sorunlarının çözümüne yönelik politikalar da geliştirmektedir. Örneğin sendika, verdiği eğitimlerle, çalışanlara özgüven sağlamakta, işçinin yaptığı iş üzerinde daha fazla otonomiye sahip olmasını ve karar verme kabiliyetinin arttırılmasını amaçlamaktadır. Ayrıca SEWA, üyelerine sağlık bakımı ve temel sosyal güvenlik uygulamaları sağlamakta ve kurduğu SEWA Bankası ile kredi olanaklarına ulaşamayan yoksul kadınlara küçük borçlanma olanakları da sağlamaktadır (Türkün, 2004; Freeman, 2003 akt Durusoy Öztepe N.2012). Enformel sektöre

14 ilişkin geliştirdiği sosyal koruma modeli açısından uygulamada kendinden en fazla söz ettiren kuruluş olmuştur. Hindistan da sosyal güvenlik sistemi ile bütünleştirilmiş sosyal güvenlik programı enformel sektöre yönelik en geniş sosyal güvenlik programıdır. Bu program, sağlık, analık, yaşam, mülkiyet gibi birçok sigorta kolunu kapsamaktadır (Gökbayrak, 2003). SEWA, enformel sektör çalışanlarının kooperatif temelinde örgütlenmeleri açısından da önemli örnekler sergilemektedir. Kooperatif tipi örgütlenmeler enformel sektör çalışanlarının sendikal yapılar halinde örgütlenmeleri yolunda önemli bir adım oluşturmaktadır. Bu kooperatifler genellikle Küçük Sanat Kooperatifleri olarak kayıtlıdır. Enformel çalışanlar içerisinde özellikle ev eksenli çalışanların kooperatifleşmesi, onlara yasal bir kimlik kazandırırken, aracı faktörünü ortadan kaldırdığı için de işveren karşısında önemli bir pazarlık gücü sağlamaktadır(durusoy Öztepe N.2012). Ev eksenli çalışanların kooperatif tipi örgütlenmesinde önemli bir örnek olan SEWA nın, 11,610 üyeyle, 84 tane kooperatif üyesi bulunmaktadır ( önemli bir kısmını kırsal alanda faaliyet gösteren kooperatifler oluşturmaktadır. Ev eksenli çalışanlar ise, zanaat kooperatiflerinde örgütlüdür. Bu kooperatiflerden önemli olan bazıları dokuma, bambu, parça kumaş boyama, yama işi ve dikiş nakış kooperatifleridir (Selçuk, 2002). SEWA nın en büyük kooperatifi ise SEWA Bankasıdır. SEWA Bankası 1974 yılında 4000 üye ile kurulmuştur. Bugün 93 bin civarında aktif birikim sahibi vardır. Banka, üyelerini tüccarların pençelerinden kurtarmak, kendiişlerini kurup geliştirmek ve böylece yoksulluktan kurtarmak için onlara düşük faizlerle kredi sağlamıştır. Banka ayrıca, çocukların eğitimi ve sağlık gibi pek çok acil ihtiyacı kapsayan durumlar için de kredi olanağı sağlamaktadır (Durusoy Öztepe N.2012). SEWA 1972 de kurulan bir sendikadır. Fakir, kendi kendine çalışan kadın işçilerin bir örgütüdür. Bu kadınlar kendi emekleriyle veya küçük işletmeler ile geçimini sağlayan kadınlardır. Bunlar örgütlü sektörlerde çalışan işçiler gibi sosyal yardımları bulunan ve düzenli bir maaşa sahip işçiler değillerdir. Bu kadınlar ülkelerinin korumasız işçileridir. İşgücünün % 93 ünü oluşturan bu çalışanlar örgütlenmemiş sektör çalışanlarıdır. Hindistan daki kadın işgücünün % 94 ünden fazlası örgütsüz sektörlerde bulunmaktadır. Ancak işleri sayılmaz ve böylece görünmez kabul edilir. Aslında kadın işçiler kendilerini sayılmaz ve görünmez kılmaktadırlar. SEWA nın temel amacı tam istihdam için kadın işçileri örgütlemektir. Tam istihdamdan kasıt işçiler için iş güvenliği, gelir güvenliği, gıda güvenliği ve sosyal güvenlik (en azından sağlık, çocuk bakımı ve barınma) elde etmektir. SEWA her ailenin tam istihdam elde etmesini sağlamak için kadınları örgütlemektedir. SEWA hem bir organizasyon hem de bir harekettir. Bu, ev eksenli çalışanların bir hareketidir. SEWA ya üye olan kadın işçiler 4 farklı şekilde sınıflandırılmıştır: Satıcılar: sebze, meyve, balık, yumurta ve diğer gıda maddeleri, ev eşyaları ve giysi satıcıları, Dokumacılık, çömlekçilik, konfeksiyon işi yapan, tarım ürünlerini işleyen ve esnaflığını yapan işlerde çalışanlar,

15 Manuel işçiler ve tarım emekçileri, inşaat işçileri, sözleşmeli emekçiler, el arabası çekicileri, yerli işçiler ve çamaşırhane işçileri gibi servis sağlayıcıları, Üreticiler ve emeklerini, sermayelerini kendi işlerine yönelten servis elemanları (Bu kategori tarım, tuz işçiliği, sığır besiciliği, sakız toplayıcılığı, yemek pişirme ve satışı içermektedir Tayland Ev eksenli çalışanlar için düzenlenen anlaşma WIEGO ağı ve HomeNet Tayland arasında bir araştırma ve savunuculuk işbirliğidir. HomeNet in temel amacı ev eksenli ve diğer enformel işçi olarak çalışan kadınların sosyal güvenlik ve özellikle iş sağlığı ve güvenliğine erişimlerini daha büyük ölçüde erişimlerini sağlayarak, geçim, ekonomik güvenlik ve güçlenmelerini geliştirmektir yılında başlatılan proje ile, ev eksenli çalışanların dışında enformel çalışanlar için desteğin genişletilmesi ve Tayland da bir Enformel Sektör Ağı geliştirilmesi için ilerleme kaydedilmiştir ( BUNUN DIŞINDAKİ BAZI ÜLKELERDEKİ DURUM Rusya da herhangi bir evde çalışma yaptırabilmesi için işverene özel bir lisans alma zorunluluğu getirilmiştir. Almanya, Avusturya, İsveç gibi ülkelerde ise, eve iş verecek işverenin kendisini ilgili makama bildirmesi ayrıca evde çalışanlarla ilgili olarak kayıt tutması ve bunları belirli aralıklarla ilgili makama rapor etmeleri istenmektedir. Arjantin de asgari ücret ödenmediği takdirde, Dominik Cumhuriyeti nde gizlice evde çalışma yapıldığında, Almanya da iş güvenliği konusunda evde çalışan bilgilendirilmediğinde, Japonya da iş sağlığı ve güvenliği önlemleri ihlal edildiğinde işverene hapis cezası öngörülmüştür. Avrupa Birliği üyeleri dâhil bazı ülkelerde, ev eksenli çalışanlar için özel yasaların düzenlendiği (Almanya, İtalya, Japonya Hollanda, Portekiz, Arjantin, Norveç, Avusturya vb.) bazılarında, sınırlı düzenlemelerin bulunduğu (Fransa, İspanya, Çek, Bolivya, Şili, Ekvator, Meksika vb.). bazılarında ise, evde çalışma için geçerli hükümlere farklı ölçülerde yer verilmiş ancak çalışma süresi, yıllık ücretli izin gibi hususların evde çalışanlara uygulanmayacağı açık olarak belirlenmiştir (Danimarka, Malta ve İsveç ) Diğer Örgütlenmeler SEWA nın olağanüstü başarısı dünya genelinde diğer ev eksenli çalışan örgütlenmelere esin kaynağı olmuştur. SEWA nın deneyimlerinden elde ettikleri bilgilerden hareketle diğer ülkelerdeki ev eksenli çalışanlar 1980 ler ve 1990 lar boyunca enformel örgütlenmeler başlatmışlardır (Freeman, 2003). Bu topluluklar, henüz hukuki bir niteliğe bürünmemiş grupların bir araya gelerek oluşturduğu örgütlenmelerdir. Daha çok uluslar arası kuruluşlar tarafından desteklenen proje ve programlar sonucunda ortaya çıkan bu gruplar, kampanya ve lobi faaliyetleri ile enformel sektörde çalışanlar için çeşitli kazanımlar elde etmeyi amaçlamaktadır(durusoy Öztepe N.2012).

16 Yerel düzeyde yürütülen faaliyetlerin en önemlilerinden biri, ILO nun 1980 lerin başında Filipinler, Tayland ve Endonezya yı içeren Güney Doğu Asya ülkelerinde ev eksenli çalışanların durumuna ilişkin yürüttüğü programdır. Bu program 1988 den 1996 ya kadar Danimarka Hükümeti tarafından desteklenmiş ve sonucunda önemli yerel örgütlenme örnekleri ortaya çıkmıştır( Proje sonucunda ortaya çıkan örgütlenme örneklerinden biri, 1989 da Filipinler de kurulan PATAMABA dır (National Network of Informal Workers in the Philippines). PATAMABA nın ülke çapında, 10 bölge, 34 il ve 276 bölümü kapsayan, kendi hesabına ve fason çalışanlardan oluşan, den fazla üyesi bulunmaktadır( Son birkaç yıldır, erkekleri ve gençleri de içeren alt sektörlerdeki kayıt dışı çalışanları da üyeliğine almaktadır. PATAMABA nın birçok faaliyeti SEWA ile oldukça benzer özellikler göstermektedir. Örneğin, iletişim, bilgi yayma, eğitim ve beceri geliştirme, kooperatif kurma konusunda ev eksenli çalışanlara yardım etmek, temel sosyal koruma uygulamalarını geleneksel koruyucu gruplar temelinde organize etmek ve mikro kredi uygulamaları gibi faaliyetleri içermektedir (Freeman, 2003akt Durusoy Öztepe N.2012). Üyelerinin önemli bir kısmını enformel sektörde çalışan kadınların oluşturduğu PATAMABA, genelde enformel sektör çalışanlarının, özelde ise kadınların ekonomik, siyasi ve sosyal koşullarını iyileştirmek; ülke genelinde onların ihtiyaçlarına dönük faaliyetleri başlatmak ve desteklemek; ulusal ve uluslar arası ağlar kurarak enformel sektöre dönük program ve projeleri izlemek ve değerlendirmek gibi hedefleri barındırmaktadır(durusoy Öztepe N.2012). ILO projesi sonucunda Endonezya da kurulan ulusal ağ, ev eksenli çalışmanın farklı türlerini içermekle birlikte, Java dışında ülkenin diğer adalarına ilerleyememiştir. Endonezya da kurulan bu grup, diğer ülkelerdeki gibi, kendi hesabına çalışan kadınları iki strateji etrafında desteklemektedir. İlki, eğitim, pazarlama ve ürün geliştirme konularında; ikincisi ise aracı ve işverenle olan iş ilişkileri konusundadır ( Bu örgütlenmelerin yanı sıra gelişmekte olan ülkelerin birçoğunda ev eksenli çalışmayla ilgili yerel faaliyetlere rastlamak mümkündür. Bazı ülkelerde yerel projeler bazında ilerleyen bu faaliyetler, bazı ülkelerde dernekler ve kooperatifler bünyesinde yürütülmektedir. Örneğin; Bangladeş te Evde Çalışan Kadınlar Derneği, Meksika da ise çeşitli kooperatifler ev eksenli çalışan kadınlara yönelik pazarlama ve ürün geliştirme eğitimleri düzenlemektedir. Pakistan ve Nepal gibi ülkelerde ise ev eksenli çalışanlara yönelik faaliyetler araştırmalarla sınırlı kalmaktadır. Ancak bu girişimlerin birçoğu kendi ülkelerinde, ev eksenli çalışanların durumunun düzeltilmesi ve ILO sözleşmesinin kabul edilmesi için lobi faaliyetlerinde bulunmaktadır( Gelişmiş ülkelerde ise ev eksenli çalışanların örgütlenme deneyimleri gelişmekte olan ülkelere göre daha farklı bir seyir izlemektedir. Gelişmiş ülkelerde ev eksenli çalışanların oluşturdukları yerel örgütlenme örneklerinde ülkedeki işçi sendikalarının desteği önemli bir yer tutmaktadır. Bu bağlamda, İtalya da Tekstil Konfeksiyon Ayakkabı Deri İşçileri Federasyonu (FILTEA), Hollanda da Kadınlar Sendikası, Kanada ve ABD de faaliyet gösteren Uluslararası Kadın Giyim İşçileri Sendikası (ILGWU) yürüttükleri çeşitli kampanyalarla ev eksenli

17 çalışanlara dönük yasal kazanımların elde edilmesinde ve ev eksenli çalışanların yeni örgütler kurmasında aktif rol oynamışlardır. Örneğin, Uluslararası Kadın Giyim İşçileri Sendikası (ILGWU) yürüttüğü kampanyalarla Toronto da Evde Çalışanlar Örgütü nün (HWA) kurulmasında etkili olmuştur. İngiltere de ise ev eksenli çalışanlara yönelik örgütlenmeler, diğerlerinden farklı olarak, daha çok gruplaşma şeklindedir ve hukuki bir kimlik kazanamamışlardır (Hattaoğlu, 2000). İngiltere de yerel düzeydeki bu gruplar bir araya gelerek Evde Çalışma Ulusal Grubu nu (The National Group on Homeworking, NGH) oluşturmuşlardır. Bazı ülkelerde ise taban örgütlenmeleri oldukça zayıftır. Örneğin: Almanya, Avusturya, İsviçre gibi ülkelerde ev eksenli çalışanlara dönük güçlü yasalar olmakla birlikte, tabandan gelen aktif örgütlenme girişiminin az sayıda olması dikkat çeken bir durumdur (Durusoy Öztepe N.2012). 6. Genel Hatlarıyla Dünyada Ev-Eksenli Çalışma ile İlgili Hukuksal Düzenlemeler 1980 lerden itibaren ev-eksenli çalışma sistemi tüm dünyada yaygınlık kazanmaya başlayınca, bu konu ile ilgili bazı ulusal ve uluslararası düzenlemeler getirmek bir zorunluluk halini almış, ILO nun 177 sayılı Sözleşmesi de bu ihtiyaca cevap olarak ortaya çıkmıştır. Sözleşme'nin 3 üncü maddesinde, Sözleşme'yi kabul eden her üye ülkenin, evde çalışanların çalışma koşullarını düzeltecek sosyal politikaların belirlenmesi,bu politikaların uygulanması ve düzenli olarak gözden geçirilmesi amacıyla işçi ve işveren kuruluşları ve varsa evde çalışanları örgütleyen kuruluşlarla iletişim içinde olmaları öngörülmektedir. Sözleşme'nin 4 üncü maddesi, evde çalışanlarla diğer işçiler arasında eşitliğin mümkün olduğunca sağlanmasını ifade etmektedir ve bu eşitliğin, Evde çalışanların örgütlerini özgürce kurma veya mevcut örgütlere üye olma ve faaliyetlerine katılma Çalışma ilişkisinde ve mesleki ayrımcılığa karşı koruma, İş güvenliği, Ücret, Sosyal güvenliklerinin yasa ile korunması, Eğitimlerinin sağlanması, Asgari çalışma yaşı, Analığın korunması, alanlarını kapsayacak şekilde düzenlenmesi gerektiğini ifade etmektedir (Metin Ş.2011). Ev-eksenli çalışma ile ilgili olarak ILO ya üye birçok ülkenin kendi ulusalmevzuatında farklı birçok düzenleme getirdiği görülmektedir. Bazı ülkelerde ev-eksenli çalışmaya yönelik özel yasal düzenlemeler getirilmiştir (Arjantin, Almanya, Fas, Hindistan, Hollanda, İsviçre, İtalya, Japonya,Küba, Macaristan, Norveç, Peru, Polonya, Portekiz, Rusya Federasyonu, Uruguay). Bazı ülkelerde yürürlükteki iş hukuklarının bir bölümündeevde çalışma ilişkisi düzenlenmektedir (Bolivya, Şili, Ekvator, Salvador, Meksika, İspanya, Çek Cumhuriyeti, Filipinler). Bazı ülkeler de ev-eksenli çalışanlar normal işçilerle aynı statüde kabul edilmiştir (Avusturya, Kanada nın Quebec bölgesi, Fransa) (Bakırcı, 2002).

18 Evde çalışanların İş Kanunu kapsamındaki konumları da ülke uygulamalarına göre farklılık göstermektedir. Örneğin bazı ülkeler, evde çalışanları İş Kanunun bir bölümü içinde düzenlerken; bazı ülkeler evde çalışanları normal işçilerle aynı statüde kabul ederek İş Kanunu kapsamına dâhil etmişlerdir. İş Kanunun belli bir bölümünde evde çalışanların haklarını düzenleyen ülkelerin bir kısmı ise, evde çalışanları çalışma süresi, yıllık ücretli izin gibi birtakım hakların kullanımı dışında bırakmaktadır. Bununla birlikte, evde çalışanların tümüyle İş Kanunu içine alındığı ülkeler dışındaki diğer ülke uygulamalarında halen evde çalışanın hukuki statüsü konusunda tartışmalar sürmektedir (Eyrenci, Bakırcı, 2000: 31 akt.durusoy Öztepe N.2012). KAYNAKÇA 1. Metin, Şahin., 2011, Kayıt Dışı İstihdam Ve Esnek Üretim Sürecinde Kadın Emeğinin Durumu: Türkiye de Ev-Eksenli Çalışma, T.C. Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, Uzmanlık tezi,( Danışman:Prof.Dr.Tülin ÖNGEN)s Durusoy Öztepe,N.(2012), Ev Eksenli Çalışn Kadınlar ve Denizli Örneği T.C.Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Doktora Tezi, (Danışman: Tez Danışmanı Prof. Dr. Gülay TOKSÖZ)s Hattatoğlu, D. (2000). Ev Eksenli Çalışan Kadınlar ve Sosyal Örgütlenme.Birikim Dergisi,(140) 4. Çarhoğlu,E.(2011), Bir Esnek Çalışma Biçimi Olarak Evde Çalışma ve Evde Çalışan İşcilerin Korunması Sorunu,T.C.Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İs Teftis Kurulu Baskanlığı,İs Müfettisi Yardımcılığı Etüdü,s Oğuz Karadeniz (2004), Evde Calısanların Sosyal Guvenliği Sosyal Güvenlik Dunyası Dergisi, s.23, Kayahan Karakul, A.( 2010).Küreselleşmenin Sanayideki Kadın Emeği Üzerine Etkileri ve Kadınların Geliştirdikleri Direniş Stratejileri,Eğitim Bilim Toplum Dergisi,s DİSK Birleşik Metal İşçileri Sendikası(2003),Ev-Eksenli Çalışanlar ve Örgütlenmeleri,s Bakırcı, K. (2002), Dünyada Evde Çalışmada Hukuksal Koruma Sistemleri ve Mevzuatı. İktisat Dergisi, (430), Durusoy Öztepe,N.(2012), Ev Eksenli Çalışn Kadınlar ve Denizli Örneği T.C.Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Doktora Tezi. 12.Mehrotra, S., & Biggeri, M. (2002), Social Protection in the Informal Economy: Home Based Women Workers and Outsourced Manufacturing in Asia, Innocenti Working Paper No: 97, Unicef Innocente Research Centre,

19 13.Gereffi, G., & Karzeniewicz M. (1994), Commodity Chains and Global Capitalism, Westport, CT: Greenwood Press. 14.Gereffi, G. (1999), A Commodity Chains Framework For Analyzing Global Industries, eco.ieu.edu.tr/wp-content/gereffi_commoditychains Carr, M., Chen M. A., & Tate J. (2000), Globalization and Home-Based Workers, Feminist Economics, vol:6, no:3, p: Home-Net - European network of home-based workers. Securing Economic Rights for Informal Workers 17.Freeman, D. (2003), Homeworkers in Global Supply Chains, Greener Management International, Issue: 43, p: Gökbayrak, Ş. (2003), Enformel Sektöre Yönelik Sosyal Koruma Modelleri, Mülkiye Dergisi, cilt: 27, sayı: 239, s: Palit, A. (2007), A Bimstec-Japan Framework For Global Commodity Chains, Centre for Studies in International Relations and Development (CSIRD) Discussion Paper No:34, Kantani, T. (2004), Home-based Workers Take on More Clients: Their Characteristics as Employed Workers and as Self-Employed, Japan Labor Review, vol: 1, no: 2, p: Selçuk, F. Ü. (2002), Örgütsüzlerin Örgütlenmesi: Enformel Sektörde İşçi Örgütleri, Ankara: Atölye Yayınevi. 22. Tomei, M. (2000), Home Work in Selected Latin American Countries: A Comparative Overview, Series on Homeworkers in the Global Economy, Working Paper No.1, International Labour Organization, Geneva. 23.Gereffi, G., & Karzeniewicz M. (1994), Commodity Chains and Global Capitalism, Westport, CT: Greenwood Press. 24.Gereffi, G. (1999), A Commodity Chains Framework For Analyzing Global Industries, eco.ieu.edu.tr/wp-content/gereffi_commoditychains Rowbotham, S. (1999), New Ways of Organising in the Informel Sector: Four Case studies of Trade Union Activity, Leeds: Homenet Home-Net - European network of home-based workers. Securing Economic Rights for Informal Workers _informal_sector_wiego.htm

20