TEKMAN İLÇE MERKEZİ NİN (ERZURUM) COĞRAFİ ETÜDÜ Muharrem ÇELİK Yüksek Lisans Tezi Coğrafya Anabilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Cemal SEVİNDİ 2014 Her hakkı

Transkript

1 TEKMAN İLÇE MERKEZİ NİN (ERZURUM) COĞRAFİ ETÜDÜ Muharrem ÇELİK Yüksek Lisans Tezi Coğrafya Anabilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Cemal SEVİNDİ 2014 Her hakkı saklıdır

2 T.C ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ COĞRAFYA ANABİLİM DALI Muharrem ÇELİK TEKMAN İLÇE MERKEZİ NİN (ERZURUM) COĞRAFİ ETÜDÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Yrd. Doç. Dr. Cemal SEVİNDİ ERZURUM 2014

3

4

5 I İÇİNDEKİLER ÖZET... IV ABSTRACT... V ŞEKİLLER LİSTESİ... VI TABLOLAR LİSTESİ... VIII FOTOĞRAFLAR LİSTESİ... X HARİTALAR LİSTESİ... XII ÖNSÖZ... XIII GİRİŞ I. ARAŞTIRMA SAHASININ YERİ, SINIRLARI VE BAŞLICA ÖZELLİKLERİ... 1 II. ARAŞTIRMANIN AMACI VE METODU... 5 BİRİNCİ BÖLÜM DOĞAL ÇEVRE ÖZELLİKLERİ 1.1. JEOLOJİK VE JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLER İKLİM ÖZELLİKLERİ Giriş İklim Elemanları Sıcaklık Basınç ve Rüzgârlar Nem ve Bulutluluk Yağışlar İklim Tipi, Yağış Etkinliği ve Kuraklık Sorunu HİDROGRAFİK ÖZELLİKLER TOPRAK ÖRTÜSÜ ÖZELLİKLERİ DOĞAL BİTKİ ÖRTÜSÜ ÖZELLİKLERİ İKİNCİ BÖLÜM BEŞERİ ÇEVRE ÖZELLİKLERİ 2.1. NÜFUS Giriş Nüfus Miktarları ve Artışları... 55

6 II Nüfus Hareketleri Doğumlar ve Ölümler Göçler Dış Göç İç Göç Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Özellikleri Cinsiyet ve Yaş Yapısı Nüfusun Eğitim ve Kültürel Durumu Nüfusun Beslenme ve Sağlık Durumu Aile Büyüklüğü Nüfusun Diğer Sosyal Özellikleri Nüfus Yoğunluğu ve Dağılışı Nüfusun Sektörel Dağılımı YERLEŞME Yerleşmenin Tarihi Gelişimi Tekman Kasabası Tekman Kasabasında Arazi Kullanılışı Konut Fonksiyon Alanları Ticaret ve Sanayi Fonksiyon Alanları Yönetim Fonksiyon Alanları Sosyal ve Kültürel Fonksiyon Alanları Diğer Fonksiyon Alanları Meskenler Coğrafi Çevre Şartları ve Meskenler Mesken Tipleri Geleneksel Yapı Tarzı Yeni Tip Meskenler ÜÇÜNCÜ BÖLÜM EKONOMİK COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ 3.1. GİRİŞ TARIM

7 III Genel Arazi Kullanılışı Arazi Mülkiyet Durumu Tarımsal Ürünlerin Ekiliş Sahaları ve Üretim Durumları Ekili Alanlar Dikili Alanlar HAYVANCILIK Yetiştirilen Hayvan Türleri Büyükbaş Hayvancılık Küçükbaş Hayvancılık Yük ve Çeki Hayvanları Kümes Hayvancılığı Arıcılık SANAYİ TİCARET ULAŞIM VE HABERLEŞME TURİZM DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ARAŞTIRMA SAHASININ TEMEL SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 4.1. DOĞAL ÇEVREDEN KAYNAKLANAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ BEŞERİ ÇEVREDEN KAYNAKLANAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ EKONOMİK YAPIDAN KAYNAKLANAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ SONUÇ KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ

8 IV ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ TEKMAN İLÇE MERKEZİ NİN (ERZURUM) COĞRAFİ ETÜDÜ Muharrem ÇELİK Danışman: Yrd. Doç. Dr. Cemal SEVİNDİ 2014, 152 sayfa Juri: Yrd. Doç. Dr. Cemal SEVİNDİ (Danışman) Doç. Dr. Mustafa ÖZDEMİR Doç. Dr. Mete ALIM Tekman, Doğu Anadolu Bölgesi nin Yukarı Murat-Van Bölümü nde yer almaktadır. Kasaba, Erzurum İli ne bağlı 20 ilçe merkezinden birisidir. Erzurum un güneydoğusunda yer alan Tekman ilçe merkezinin, Erzurum şehrine kuş uçuşu uzaklığı yaklaşık 40 km dir. Kasaba, kuzeybatı-güneydoğu doğrultulu Tatozsuyu Deresi vadisi içerisinde yer almaktadır metrelik rakıma sahip olan araştırma sahası, hafif engebeli bir görünüme sahip plato görüntüsündedir. Tekman da sert karasal iklim hâkimdir. Yerleşim bölgesinde meteoroloji istasyonu bulunmadığı için verilerinden faydalanılan Hınıs ta yıllık ortalama sıcaklık 6.3 C, yağış mm iken, Gökoğlan da yıllık ortalama sıcaklık 3.6 C, yağış mm dir. Doğal bitki örtüsü steplerden oluşmaktadır. TÜİK nun 2012 yılı verilerine göre Tekman ilçe merkezinin nüfusu 3595 kişidir yılı nüfus sayımlarına göre 6350 kişi olan nüfusun bu kadar önemli bir azalış göstermesi, yöredeki göç gerçeğini ortaya koymaktadır. Tarihi kaynaklarda adına ilk defa 1520 yılında rastlanan Tekman, Cumhuriyet döneminde, 1946 yılına kadar Hınıs a bağlı bir köy iken, bu tarihte Hınıs tan ayrılarak ilçe haline getirilmiştir. Tarımın hakim olduğu ekonomide, hayvancılık asıl geçim kaynağıdır. Sanayi, basit atölye tarzındaki işletmelerden oluşmaktadır. Kuş uçuşu 40 km mesafedeki ilçe merkezinin en önemli problemi ulaşımdır. Anahtar Kelimler : Tekman, Tatos, Sıcaklık, Hınıs

9 V ABSTRACT MASTER THESIS THE GEOPGRAPHY OF TEKMAN TOWN Muharrem ÇELİK Advisor: Assist. Prof. Dr. Cemal SEVİNDİ 2014, 147 Page Jury: Assist. Prof. Dr. Cemal SEVİNDİ (Advisor) Assoc. Prof. Dr. Mustafa ÖZDEMİR Assoc. Prof. Dr. Mete ALIM Tekman is located in Yukarı Murat-Van part of the Eastern Anatolian Region. The distric is one of the 20 towns of Erzurum province. Tekman, located in southerneast of Erzurum, is about 40 km away from Erzurum by bird-eye view. The town is situated in Tatozsuyu stream valley which is in direction of northernwest- southerneast. With 1920 metres altitude research field has a image of slightly rugged terrain plateau. A harsh continental climate is predominant in Tekman. Since there is no meteorological station in Tekman, the datas are considered same as in Hınıs. While the average annual temperature in Hınıs is 6.3 C, the rainfal is mm, in Gökoğlan the average annual temperature is 3.6 C, the rainfall is mm. Its vegatation cover is steppe. According to TUİK s 2012 datas the population of the town center is According to population cencus in the year 2000 its population was 6350, such a sharp decrease asserts the migration fact in the region. Tekman which was seen for the first time in historical records in 1520, from the founding of Turkish republic to the year 1946 it was a village of Hınıs and after that date it became a town of Erzurum. In the agriculture based economy, cattle dealing is the main source of income. The main problem of the region, in which there is not modern industry, is transportation. Key Words : Tekman, Tatos, Temperature, Hınıs

10 VI ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1.1. Hınıs ta Sıcaklık Değerlerinin Aylara Göre Dağılımı Şekil 1.2. Gökoğlan da Sıcaklık Değerlerinin Aylara Göre Dağılımı Şekil 1.3. Hınıs ta Ortalama Don Olaylı Günlerin Aylara Göre Dağılımı ( ). 21 Şekil 1.4. Hınıs ta Ortalama Don Olaylı Günlerin Mevsimlere Göre Dağılımı Şekil 1.5. Hınıs ta Basınç Değerlerinin Aylara Göre Dağılımı Şekil 1.6. Hınıs Meteoroloji İstasyonunda Etkili Olan Rüzgârların Yıllık ve Mevsimsel Rüzgâr Frekans Gülleri Şekil 1.7. Hınıs ta Ortalama Bağıl Nem Değerleri ile Sıcaklık Değerleri Arasındaki İlişki Şekil 1.8. Gökoğlan da Ortalama Bağıl Nem Değerleri ile Sıcaklık Değerleri Arasındaki İlişki Şekil 1.9. Hınıs ve Gökoğlan da Açık, Bulutlu ve Kapalı Günlerin Dağılımı Şekil Hınıs ta ve Gökoğlan da Sisli Günlerin Aylara Göre Dağılımı Şekil Hınıs ta Yıllık Yağış Miktarının Aylara Göre Dağılımı Şekil Gökoğlan da Yıllık Yağış Miktarının Aylara Göre Dağılımı Şekil Hınıs ve Gökoğlan da Ortalama Yağış Miktarının Mevsimlere Göre Dağılışı Şekil Hınıs ta Ortalama Yağışlı Gün Sayılarının Aylara Göre Dağılımı ( ) Şekil Hınıs ta Kar Yağışlı ve Karla Örtülü Günlerin Aylara Göre Dağılımı Şekil Hınıs ın THORNTWAITE Formülüne Göre Su Bilançosu Diyagramı Şekil Madraksuyu Deresi nde Akım-Yağış İlişkisi Şekil 2.1. Tekman ilçe merkezinde Nüfus Gelişimi ( ) Şekil 2.2. Sayım Devrelerine Göre Tekman ilçe merkezi Nüfusunun Cinsiyet Durumu ( ) Şekil 2.3.Tekman İlçe Merkezinin Nüfus Piramidi (2012) Şekil 2.4. Tekman İlçe Merkezi Nüfusunun Geniş Aralıklı Gruplandırması (2012) Şekil 2.5. Tekman İlçe Merkezindeki Okuma Yazma Oranları (2012) Şekil 2.6. Tekman İlçe Merkezindeki Aktif Nüfusun Sektörel Dağılımı (2012) Şekil 2.7. Tekman İlçe Merkezinde Konutların Fonksiyonlarına Göre Dağılımı (2012)... 94

11 VII Şekil 2.8. Tekman İlçe Merkezinde Eski Tip Konut Planı Şekil 2.9. Tekman İlçe Merkezindeki Modern Konut Planı Şekil 3.1. Tekman İlçe Merkezinde Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Oranları (2012) 121

12 VIII TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1.1. Hınıs a Ait Sıcaklık Değerlerinin Aylara Göre Dağılımı ( ) Tablo 1.2. Gökoğlan a Ait Sıcaklık Değerlerinin Aylara Göre Dağılımı ( ). 18 Tablo 1.3. Hınıs ta Ortalama Donlu Günlerin Aylara Göre Dağılışı ( ) Tablo 1.4. Hınıs ta Ortalama Don Olaylı Günlerin Mevsimlere Dağılımı ( ) Tablo 1.5. Hınıs ta Aylara Göre Ortalama ve Ekstrem Basınç Değerleri ( ) Tablo 1.6. Hınıs ta Etkili Olan Rüzgârların Yönleri, Esme Sayıları ve Frekansları ( ) Tablo 1.7. Hınıs ve Gökoğlan da Aylara Göre Ortalama Bağıl Nem Değerleri (%) Tablo 1.8. Hınıs ve Gökoğlan da Aylara Göre Ortalama Açık, Bulutlu ve Kapalı Gün Sayıları Tablo 1.9. Hınıs ve Gökoğlan da Sisli Gün Sayılarının Aylara Göre Dağılımı Tablo Hınıs ve Gökoğlan da Ortalama Yağışların Aylara Göre Dağılımı (mm) Tablo Hınıs ve Gökoğlan da Ortalama Yağışın Mevsimlere Göre Dağılışı (mm) Tablo Hınıs ta Yağışlı Günler Sayısının Aylara Göre Dağılımı ( ) Tablo Hınıs ta Ortalama Kar Yağışlı Gün Sayısı, Karla Örtülü Gün Sayısı ve En Yüksek Kar Örtüsünün Aylara Göre Dağılımı ( ) Tablo Hınıs ın THORNTHWAITE Formülüne Göre Su Bilançosu Tablo Madraksuyu Deresi nin (Hasanağa Komu Alanı) Aylara Göre Ortalama Akımı (m³/sn) ve Hınıs ın Aylık Ortalama Yağış Değerleri ( ).. 46 Tablo 2.1. Tekman İlçe Merkezi nin Yılları Arasındaki Nüfus Gelişimi Tablo 2.2. Tekman İlçe Merkezi nin Genel Doğum Oranları ( ) Tablo 2.3. Tekman İlçe Merkezi nin Genel Ölüm Oranları ( ) Tablo 2.4. Tekman İlçe Merkezi nden Ülke Dışına Olan Göçler ( ) Tablo 2.5. Tekman İlçe Merkezi nden Yurt İçine Yönelik Göçler ( ) Tablo 2.6. Tekman İlçe Merkezi ne Kırsal Yerleşmelerden Gerçekleşen Göçler ( ) Tablo 2.7. Tekman İlçe Merkezine Diğer İllerden Olan Göçler ( )

13 IX Tablo 2.8. Tekman ilçe merkezi Nüfusunun Sayım Dönemlerine Göre Cinsiyet Oranları ( ) Tablo 2.9. Tekman İlçe Merkezinde Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılışı (2012) Tablo Tekman İlçe Merkezi Nüfusunun Geniş Aralıklı Gruplandırması (2012).. 74 Tablo Tekman ilçe merkezinde Bulunan Okul, Öğrenci ve Öğretmen Durumları ( ) Tablo Tekman Halk Kütüphanesi nin Kitap ve Okuyucu Sayıları ( ).. 75 Tablo Tekman Halk Eğitim Merkezi Tarafından Açılan Kurslar, Öğrenci ve Öğretmen Sayıları ( ) Tablo Tekman İlçe Merkezinde Nüfusun Eğitim Durumu (2012, 6 yaş ve üzeri) Tablo Tekman İlçe Merkezindeki Mahallelerin Yüzölçümü, Nüfusu ve Matematiksel Nüfus Yoğunluğu (2012) Tablo Tekman İlçe Merkezinde Çalışma Çağı Nüfusun Sektörel Dağılımı (2012) Tablo Tekman İlçe Merkezinde Konutların Fonksiyonlarına Göre Dağılımı (2012) Tablo Tekman İlçe Merkezinde Bulunan Ticari İşyerlerinin Türlerine Göre Dağılımı (2012) Tablo 3.1. Tekman İlçe Merkezindeki Arazi Varlığının Yararlanma Bakımından Bölünüşü (2012) Tablo 3.2. Tekman İlçe Merkezinde Ekili Allanların Ürün Türüne Göre Dağılımı ve Üretim Miktarları (2012) Tablo 3.3. Tekman İlçe Merkezinde Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Sayısı ve Oranları (2012) Tablo 3.4. Tekman İlçe Merkezinde Sanayi İşletmeleri ve Çalışan İşgücü (2012) Tablo 3.5. Tekman İlçe Merkezinin Çevre İllere ve Bazı Merkezlere Karayolu Uzaklığı

14 X FOTOĞRAFLAR LİSTESİ Fotoğraf 1. Tekman İlçe Merkezinden Bir Görünüm... 4 Fotoğraf 1.1. Tatozsuyu Deresi nden Bir Görünüm Fotoğraf 1.2. Tatos Tuzlası nda Kaynak Suyunun Havuzlara Alınmasından Bir Görünüm Fotoğraf 1.3. Tekman Kaymakamlığı 75. Yıl Hatıra Ormanından Bir Görünüm Fotoğraf 1.4. İnceleme Sahasında Step Türleri Geniş Yayılış Gösterir Fotoğraf 1.5. Sahadaki Akarsu Vadileri ve Özel Mülkiyet Altındaki Bahçelerde Kavak Dikimi Yapılmaktadır Fotoğraf 1.6. Araştırma Sahasında Geniş Bir Alanlara Yayılan Gevenlerden Bir Görünüm Fotoğraf 2.1. Tekman Lisesi nden Bir Görünüm Fotoğraf 2.2. Tekman Y.İ.B.O. ve Lojmanları Fotoğraf 2.3. Tekman Devlet Hastanesi nden Bir Görünüm Fotoğraf 2.4. Ticaret Faaliyetlerin Yoğunlaştığı Şehit Mehmet Yağmur Caddesi nden Bir Görünüm Fotoğraf te Belediye Sınırlarına Katılan Hürriyet Mahallesi nden Bir Görünüm Fotoğraf 2.6. Deprem Konutlarından Bir Görünüm Fotoğraf 2.7. İlçe Merkezindeki Marangozhaneden Bir Görünüm Fotoğraf 2.8. İlçe Merkezindeki Demir Atölyesinden Bir Görünüm Fotoğraf 2.9. Tatoz Tuzlası ndan Bir Görünüm Fotoğraf Tekman Hükümet Konağı ndan Bir Görünüm Fotoğraf Tekman Toplum Merkezi ndeki Toplantı salonu Fotoğraf Kapalı Halı Sahadan Bir Görünüm Fotoğraf Polis Amca Parkı ndan Bir Görünüm Fotoğraf Tekman Kasabası ndaki Eski Tip Meskenlerden Bir Görünüm Fotoğraf Aşhane den Bir Görünüm Fotoğraf Tekman Kasabası ndaki Yeni Tip Meskenden Bir Görünüm Fotoğraf 3.1. Tatozsuyu Deresi Kenarındaki Çayırlardan Bir Görünüm Fotoğraf 3.2. Hayvanların Kışlık İhtiyaçları İçin Biriktirilen Otlar Fotoğraf 3.3. Mahallelerin Yanı başında Otlayan Keçilerden Bir Görünüm

15 XI Fotoğraf 3.4. Kasaba Yakınlarındaki Arıcılık Faaliyetlerinden Bir Görünüm Fotoğraf 3.5. PTT Binası Önünde Düzensiz Olarak Yapılan Bir Ticari Faaliyetten Bir Görünüm Fotoğraf 3.6. Palandöken Dağı Üzerinden Ulaşım Sağlayan Ham Yol Fotoğraf 3.7. Tekman İlçe Merkezine Ulaşım İçin Yürütülen Yol Çalışmalarından Bir Görünüm

16 XII HARİTALAR LİSTESİ Harita 1. Araştırma Sahasının Lokasyon Haritası... 1 Harita 2. Araştırma Sahasının Topografya Haritası... 3 Harita 1.1. Araştırma Sahası ve Yakın Çevresinin Jeoloji Haritası Harita 1.2. Araştırma Sahası ve Yakın Çevresinin Jeomorfoloji Haritası Harita 1.3. Araştırma Sahası ve Yakın Çevresinin Hidroğrafya Haritası Harita 2.1. Tekman Kasabası ndan Ülke İçine Olan Göçler ( ) Harita 2.2. Tekman İlçesi nin Yönetim Bölgesi Haritası (2012) Harita 2.3. Tekman Kasabası nın Yerleşim Planı (2012) Harita 3.1. Tekman İlçesi nin Ulaşım Haritası

17 XIII ÖNSÖZ Ülkelerin ve bölgelerin ekonomik yönden gelişebilmesi için önce o sahanın fiziki ve beşeri özelliklerinin bilinmesi gerekir. Bu özelliklerin belirlenmesi içinde o bölgenin coğrafi yönden incelenmesi gerekmektedir. İşte ülkemizin en az gelişmiş ilçe merkezleri arasında yer alan Tekman, bu yüzden yüksek lisans tezi olarak araştırılmaya uygun görülmüştür. Tekman ilçe merkezi, her ne kadar gelişmemiş olsa da yer altı ve yerüstü kaynakları bakımından önemli potansiyele sahip bir sahadır. Örneğin ülkemizde ithalatın ilk sırasına yerleşmiş bulunan petrol ve doğalgaza alternatif olan kaya gazının bölgedeki rezervleri yeterince incelenmemiştir. Ayrıca sahada gerek tuz kaynakları, gerekse arıcılık ve küçükbaş hayvancılık önemli bir potansiyele sahip olmakla beraber bilimsel açıdan incelenmiş değildir. Araştırmamız bu yönde de bir fikir verebilmesi ve bölgenin kalkınmasına fayda sağlaması açısından da önemlidir. Araştırma sahası, Erzurum ilinin en çok göç veren ilçe merkezlerinden biri durumundadır. Göçler, göç edilen yerlerde şehirsel sorunlara yol açarken terk edilen bölgelerdeki kaynakların atıl durumda kalmasına neden olmaktadır. Dolayısıyla bu tür çalışmaların ışığında, göç veren bölgelere yönelik yatırım teşvikleri uygulanmaktadır. Araştırma sahasının tespiti ve çalışmalar sırasında her türlü yardım ve teşviklerini esirgemeyen tez danışmanım Yrd. Doç. Dr. Cemal SEVİNDİ başta olmak üzere, Coğrafya Bölümü ndeki tüm hocalarıma teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Ayrıca dokümanter verilerin toplanması sırasında yardımlarını esirgemeyen kamu kuruluşu yetkililerine, başta mahalle muhtarları olmak üzere ilçe halkına ayrıca teşekkür ederim. Erzurum-2014 Muharrem ÇELİK

18 1 GİRİŞ I. ARAŞTIRMA SAHASININ YERİ, SINIRLARI VE BAŞLICA ÖZELLİKLERİ Araştırma sahasını oluşturan Tekman ilçe merkezi, Doğu Anadolu Bölgesi nin Yukarı Murat Van Bölümü nde yer almaktadır (Harita 1). Harita 1. Araştırma Sahasının Lokasyon Haritası Erzurum ili sınırları içerisinde kalan inceleme sahası, Tekman ilçesinin idari merkezini oluşturmaktadır. Tekman ilçesini, batıda Çat ilçesi, doğuda Köprüköy ve Karayazı ilçeleri, kuzeyde Palandöken ve Pasinler ilçeleri ve güneyde Varto (Muş), Karlıova (Bingöl) ile Hınıs ilçeleri çevreler (Harita 1) Araştırma sahası ve çevresi morfolojik açıdan geniş dalgalı yüzeyler halinde ve çok yüksek yayla görünümündedir. Bu yayla; kuzeyden Palandöken Dağları (3176 m) ve Şahvelet Dağı (2921 m), güneyden Manga Dağı (2427 m), batıdan da Karagöl Dağları (3057) ile sınırlanmıştır.

19 2 Tatozsuyu Deresi boyunca kuzeybatı-güneydoğu doğrultulu olarak uzanan yerleşme, yaklaşık m. yükseltileri arasında yer almaktadır (Harita 2). Araştırma sahası ve yakın çevresinde genel olarak üç formasyon yayılış gösterir. Bunlar Tatozsuyu Deresi vadilerinde ve kollarında halen gelişimini sürdüren Kuaterner yaşlı alüvyon formasyonu ve vadilerin çevresinde çoğu gölsel karbonatlardan oluşan Işıklar formasyonu ile çakıltaşı ve yer yer kumtaşı, kiltaşı gibi karasal oluşukların bulunduğu İncesu formasyonudur. İnceleme sahasının deniz seviyesinden yüksekliği 1900 m yi aşması özellikle iklim elemanlarını olumsuz etkilemektedir. Nitekim, yıllık ortalama sıcaklı 5 C nin bile altına düşmektedir.

20 3 Harita 2. Araştırma Sahasının Topografya Haritası Kışın kar yağışı nedeniyle Palandöken Dağları üzerinden bölgeye ulaşımın sağlandığı yol kapanmaktadır. Bunun sonucunda normalde kuş uçuşu olarak Erzurum a 40 km uzaklıkta olan ilçeye 151 km lik Pasinler, Horasan yolu üzerinden ulaşım sağlanmaktadır. TÜİK nun 2012 verilerine göre Tekman ilçe merkezinde 3595 kişi yaşamaktadır yılında 6350 kişi bulunurken 12 yıl içerisinde neredeyse nüfusun yarı yarıya azalması, araştırma sahasındaki göç gerçeğini ortaya koymaktadır.

21 4 Tekman ın önemli ulaşım yollarına uzak kalması nedeniyle, yerleşmenin tarihi geçmişi yakın döneme dayanır. Araştırma sahasında hiçbir tarihi eserin bulunmaması, en eski binanın bile 100 yıllık tarihe sahip olmaması, 1935 yılında Hınıs a bağlı 140 kişilik küçük bir köy olması bunun en iyi kanıtlarıdır. Tekman ilçe merkezinde toplu yerleşme hakimdir. Bununla birlikte 1974 yılında belediye sınırlarına dahil edilen Aktuzla Köyü (şu anki Hürriyet Mahallesi) ilçe merkezine 4 km uzaklıktadır. Ancak bu mahalle günümüzde de belediye hizmetlerinden yeterince faydalanamayan, merkezden kopuk bir köy görüntüsünden kurtulamamıştır. Geriye kalan Cihan, Vatan, İsmetpaşa ve Aydınlık Mahalleleri, ticaretin merkezi durumundaki İnönü Caddesi çevresinde toplanmışlardır. Fotoğraf 1. Tekman İlçe Merkezinden Bir Görünüm İnceleme sahsında yaşayan halkın en önemli ekonomik faaliyeti tarımdır. Hatta ticaretle uğraşanların önemli bir kısmı aynı zamanda tarımsal faaliyetlerle geçimini sağlar. Ancak bu tarımsal faaliyetler genelde hayvancılık ve yem bitkilerinin üretimine yönelik ekstansif metotlarla yapılmaktadır. Ticarethaneler, hemen her şeyin bulunduğu

22 5 işletmeler halindedir. TÜİK nun 2011 verilerine göre, Tekman genelinde büyükbaş hayvan ile küçükbaş hayvan bulunmaktadır. Ancak ne yazık ki bunlara yönelik bir sanayi tesisi bulunmamaktadır. Sadece atölye tipi birkaç küçük tesis bulunmaktadır. Yıllık ton arasında tuz üretimi sağlayan Tatos Tuz İşletmesi, araştırma sahasının en önemli üretim tesisidir. II. ARAŞTIRMANIN AMACI VE METODU Araştırmanın temel amacı, Tekman ilçe merkezinde doğal çevre ve insan arasındaki karşılıklı etkileşimlerin coğrafi prensiplere (neden-sonuç, karşılıklı ilgi ve dağılış) bağlı olarak incelenmesidir. Coğrafya ne sadece doğal çevre ile ne de sadece beşeri faaliyetlerle ilgilenir. Bu iki unsurun karşılıklı etkileşimi, bütün halinde coğrafyanın konusunu oluşturmaktadır. Bundan dolayı Tekman ilçe merkezinde, hem fiziki hem de beşeri ve ekonomik coğrafya gözlemleri yapılarak bunların sebep ve sonuçları, karşılıklı ilişkileri ve dağılışları üzerinde durulması amaçlanmıştır. Bu araştırmanın diğer bir amacı da bölgenin problemlerini tespit ederek bu sorunlara yönelik gerçekçi çözüm önerileri ortaya koymaktır. Gerçektende Tekman ilçe merkezi, bu gün ülkemizin en az gelişmiş ilçe merkezlerindendir. Bunun için önce sahanın coğrafi potansiyelinin tespit edilmesi gerekir. Bu potansiyel tespit edildikten sonra bölgenin günümüzdeki ekonomik özellikleri ortaya konularak bölgenin potansiyeli doğrultusunda yapılabilecek yatırımların ortaya konulması lazımdır. Yoksa bilimsel temellere dayanmayan ve akılcı olmayan yatırımlarla bölgenin gelişmesinin sağlanması mümkün görülmemektedir. Zaten son yıllarda ülkemiz farklı derecelerde bölgelere ayrılarak buraların özelliklerine göre teşviklerin sağlanmasının amacı da budur. Ancak araştırma sahasında yapılacak yatırımların olumlu sonuç verebilmesi için ilk önce iyi bir bilimsel analiz yapılması gerekmektedir. Örneğin, bölgeye yönelik yapılacak sanayi yatırımlarının olumlu sonuç vermesi pek mümkün görülmemektedir. Çünkü bölgenin yıllardır halledilememiş bir ulaşım problemi vardır. Aynı zamanda bölgenin iklim ve yer şekilleri özellikleri buraya yönelik tarımsal yatırımların daha verimli olacağını ortaya koymaktadır. Tarımsal faaliyetler içerisinde de hayvancılık potansiyeli özellikle dikkat çekmektedir.

23 6 Araştırmanın ilk bölümünde, kaynak araştırması yapılarak, saha ile ilgili makale ve kitaplar incelenmiştir. Ayrıca TÜİK, DSİ ve DMİGM gibi kuruluşlardan bölgeyle alakalı istatistik bilgiler temin edilerek değerlendirilmiştir. Araştırma sahasıyla ilgili haritalar temin edilerek bunlardan faydalanılmıştır. Bunlar, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü nün 1: ölçekli Türkiye Jeoloji Haritaları serisinin Erzurum (F 32, F 33) paftaları, Harita Genel Komutanlığı nın 1: ölçekli topografya haritasının Erzurum (J47, b3-b4) paftaları, Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Etüd ve Proje Dairesi Başkanlığı nın 1: ölçekli Erzurum İli Arazi Varlığı ve Arazilerin Tarımsal Kullanma Uygunluğu haritalarıdır. Bölgede değişik zamanlarda gözlemler yapılarak anketler uygulanmış ve mülakatlar yapılmıştır. Görsel zenginliği artırmak amacıyla farklı açılardan fotoğraflar çekilmiştir. Tüm bu dokümanlar toplandıktan sonra, yazım aşamasına geçilerek tez tamamlanmıştır.

24 7 BİRİNCİ BÖLÜM DOĞAL ÇEVRE ÖZELLİKLERİ 1.1. JEOLOJİK VE JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLER Araştırma sahasının da içerisinde yer aldığı Tekman havzası, petrol rezervleri nedeniyle 1912 yılından beri birçok yerli ve yabancı yerbilimciler tarafından etüt edilmiştir. Saha hakkındaki ilk bilgiler Oswald a (1912) aittir. 1 Tekman baseni dağlar arası bir basen yapısında olup, Kratese sonunda Laramiyen orojenik fazıyla teşekkül etmiştir. İnceleme alanında en yaşlı birimleri Paleozoik döneme ait mermer ve şistler oluşturur. İnceleme alanının kuzeyinde Şahvelet ofiyolit yükselimi, güneyinde Akdağ masifi ile sınırlanan basen batıda volkanik örtü altında Çat baseni, doğuda Hınıs-Muş baseninin batı devamıyla birleşmektedir. Havzada Paleozoikten Kuvaternere kadar muhtelif yaşta birimler tespit edilmiştir. Paleozoik yaşlı Akdağ metamorfitleri basenin en yaşlı birimidir. Gri beyaz renkli mermerler, koyu renkli kalkşist, kuvars-albit-biyolit ve klorit şist ve mikro kristalen kireçtaşlarından oluşur. 2 Paleozoik formasyonları çeşitli yönde eklemlerle parçalanmış, bloklanmıştır. Metamorfik şistlerdeki ufak kıvrımlar çoğunlukla disharmonik kıvrımlar şeklindedir. Yanal ve dikey litoloji farklılaşması sebebiyle bu tip kıvrımlar oluşmuştur. Eklemler genel olarak kuzeydoğu-güneybatı yönlüdürler. Kısa mesafelerde doğrultular değişmektedir. 3 Bu temel zemin üzerinde, alttan üste doğru gnays, amfibolit, şist ve mermer ardalanmasından oluşan formasyon yer alır. Havzada Ofiyolitli karmaşığı; genellikle diyabaz, gabro ve yer yer serpantinit ile peridotitten oluşmaktadır. Asidik sokulumlar ise hem metamorfitleri hem de karmaşığı keser. Maestrihtiyen ile Pliyosen yaş aralığındaki kayalar, birbirini düzenli izleyen transgresif ve regresif dizilerden oluşur ve daha yaşlı birimleri uyumsuzlukla örter. İnceleme alanı Orta-Üst Miyosen sırasında karasal niteliğe bürünmüştür. Tortul örtünün Oligosen yaşlı istifinde; ince andezitik bazalt ara katkılar, Miyosen-Pliyosen istifinde ilkin dasit-andezit arası 1 Abdullah Gedik, Tekman (ERZURUM) Havzasının Jeolojisi ve Petrol Olanakları, MTA, Ankara 1986, s.1. 2 Gedik, s Cevat Biçen, Erzurum İli Tekman İlçesi Civarında Bulunan Demir Zuhurları İle İlgili Jeolojik Etüd Raporu, MTA, Ankara 1973, s. 3.

25 8 bileşimde volkanitler, sonra sıra ile andezitik, bazaltik piroklastitler ve lavlardan oluşmuştur. Tekman havzasında Maestrihtiyen öncesi ve Eosen sonrası yaşlı bindirmelerde saptanmıştır. Bazı bindirmeler boyunca, ofiyolitli karmaşık güneyindeki Eosen kayalarına bindirmiştir. Miyosen sonu ve sonrasında gelişen sıkışma olaylarının ürünü olarak yaklaşık doğu-batı uzanımlı kıvrım ve bindirmelerin yanı sıra kuzeybatıgüneydoğu doğrultulu sağ yanal atımlı ve güneybatı-kuzeydoğu doğrultulu, sol yanal atımlı koşut verev fay kuşakları oluşmuştur. Ayrıca, her iki fay kuşağındaki Pliyo- Kuvaterner yaşlı oluşuklar içinde yaklaşık doğu-batı doğrultulu sıkışmaya bağlı olarak diğer bazı yapılar da gelişmiştir. 4 Araştırma sahasında genel olarak üç formasyon yer almaktadır. Bunlar Tatozsuyu Deresi vadisinde ve düzlüklerde oluşumu sürmekte olan yeni alüvyon formasyonu ile Işıklar formasyonu ve İncesu formasyonudur. Çakıltaşı ve yer yer kumtaşı, kiltaşından oluşan karasal oluşuklar, İncesu formasyonu olarak adlandırılmıştır. Genellikle turuncumsu, gri-kahverenkli, belirsiz tabakalı çakıltaşı, kumtaşı, çamurtaşı ve kiltaşı ardalanmasından oluşan birim, çimentosuz ya da çok zayıf çimentolu olup taneler iyi yuvarlaklaşmış fakat boylanmamıştır. Bazı yerlerde boyutları bir metreye varan bloklarda izlenmektedir. Çapraz ve dereceli katmanlaşma iyi gelişmiştir. Seyrek olarak camsı-kristalli piroklastik arakatkılar içerir. Pliyosen yaşlı olan birim daha eski tüm oluşukların üzerine uyumsuzlukla gelmektedir. Tekman yöresinde yapılan gözlemlere göre İncesu formasyonu, gölsel ortamın ürünü Işıklar formasyonu üzerine uyumlu ve geçişli olarak gelmektedir. Onun için, uyumsuzluğa yorumlanan ilişki de yerel bir uyumsuzluk olabilir. 5 Çoğu gölsel karbonatlardan oluşan Işıklar formasyonunun en tipik yüzeylemeleri, Tekman doğusunda ve Işıklar Köyü ndedir. Bu birimi, Erdoğan ve Soytürk (1974) tarafından Işıklar kireçtaşı üyesi olarak adlandırılmıştır. Gölsel karbonatlar egemen kaya türüdür. Karbonatlar; sarımsı beyaz ve bejimsi, ince-orta yer yer kalın katmanlı ve bol gözeneklidir. Çapraz ve dereceli katmanlanma olağandır. Birim; alt düzeylerde yer yer çakıltaşı arakatkıları, traverten, üst düzeylerde çakıllı ve kumlu 4 Ali Yılmaz, İsmail Terlemez, Şükrü Uysal, Erzurum Güneydoğusunda Yer Alan Hınıs, Tekman, ve Karayazı Arasının Jeolojisi, MTA, Ankara 1986, s Ali Yılmaz, İsmail Terlemez, Şükrü Uysal, 1/ Ölçekli Açınsama Nitelikli Türkiye Jeoloji Haritaları Serisi Erzurum-F33 Paftası, MTA, Ankara 1988, s.20,

26 9 kireçtaşı, çakıltaşı ve piroklastik arakatkıları kapsamaktadır. 6 Tekman ilçesinde denizel Miosen üzerinde beyaz travertenimsi veya tebeşirimsi göl kireçtaşı çok; yeşilimtırak, Gastropod lu olabilen marn ve ince detritikler azdır. 7 Bingöl dağı volkanitleri üzerine açılı uyumsuzlukla, Hacıömer formasyonu üzerine uyumlu olarak gelen birimin, alt ve üst düzeyleri akarsu, orta kesimi tipik gölsel ortam koşullarını yansıtmakta ve bunun Pliyosen yaşlı olduğu kabul edilmektedir (Erdoğan ve Soytürk, 1974). Işıklar formasyonunun da, uyumlu olarak İncesu formasyonu ve Karayazı volkanitleri izler. 8 Doğu ve Güneydoğu Anadolu da genç volkanizma, Orta Miyosenden itibaren neotektonik dönem ile başlamıştır. Bölgede neotektonik dönem, olasılıkla Orta Miyosende Bitlis kenet kuşağındaki okyanus kapanması sonunda Arap plakası ile Anadolu plakası arasındaki kıta-kıta çarpışması ile başlamaktadır (Şengör ve Kidd; 1979; Şengör, 1979 ve 1980; Şengör ve Yılmaz, 1981). Neotektonik dönemde, çarpışma sonucu sıkışma tektonik rejimine bağlı olarak D-B doğrultulu kıvrımlar, D-B doğrultulu ve kuzey ya da güney eğimli yüksek açılı bindirmeler, KD-GB doğrultulu sol yönlü doğrultu atımlı faylar, KB-GD doğrultulu sağ yönlü doğrultu atımlı faylar, K-G doğrultulu açılma çatlakları ve bu çatlaklardan çıkan yaygın volkanitler oluşmuştur. 9 Bir bölümü Tekman bazaltı (Erdoğan ve Soytürk, 1974) olarak adlandırılan ve andezit ile andezitik bazalt arasında değişim gösteren, Üst Miyosen yaşlı volkanitlerin ana çıkış yeri Bingöldağı kalderasıdır. Onun için, söz konusu volkanitler Bingöl dağı volkanitleri olarak adlandırılmıştır. Gri, siyahımsı gri, genellikle orta-ince yer yer kalın katmanlı, bol oranda koşut-düzenli eklemli, bazı yerlerde yeşilimsi likenli ve Tekman güneydoğusundaki geniş yüzeylemelerde konsantrik akma yapılı, yan çıkış merkezleri olan volkanitler; genellikle andezitik bazalt lavları, iğnimbirit, tüf, aglomera ardalaması halindedir. İnce kesitte de akma dokusu belirgin olan volkanitler, plajiyoklas mikrolitli bir hamur içinde andezin çubukları ve yaklaşık koşut dizilimli opaklaşmış hornblend 6 Yılmaz vd., 1/ Ölçekli Açınsama Nitelikli Türkiye Jeoloji Haritaları Serisi Erzurum-F33 Paftası, s Enver Altınlı, Doğu ve Güneydoğu Anadolu nun Jeolojisi, MTA Dergisi, Sayı: 66, Ankara 1966, s Yılmaz vd, 1/ Ölçekli Açınsama Nitelikli Türkiye Jeoloji Haritaları Serisi Erzurum-F33 Paftası, s Tuncay Ercan, Tatsuya Fujitani, Jun-Ichi Matsuda, Kenji Notsu, Selçuk Tokel, Tadahide Uİ, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Neojen-Kuvaterner Volkanitlerine İlişkin Yeni Jeokimyasal, Radyometrik ve İzotopik Verilerin Yorumu, MTA Dergisi, Sayı: 110, Ankara 1990, s

27 10 kapsamaktadır. Yer yer demiroksit bileşikleri açığa çıkmış ve volkanitler kırmızımtırak bir renk kazanmıştır. 10 Harita 1.1. Araştırma Sahası ve Yakın Çevresinin Jeoloji Haritası. 10 Yılmaz vd, 1/ Ölçekli Açınsama Nitelikli Türkiye Jeoloji Haritaları Serisi Erzurum-F33 Paftası, s. 17.

28 11 İnceleme alanının güney kesiminde yer alan doğu-batı uzanımlı metamorfitler, Akdağ metamorfitleri olarak adlandırılmıştır. Alt kesimi gnays, amfibolit ve mikaşist, üst kesimi mermer ve yer yer kalkşistten oluşan metamorfitler, genellikle iyi gelişmiş yapraklanmalı ve bol kıvrımlıdır. Akdağ metamorfitleri, ofiyolitli karmaşığın altından tektonik bir pencere gibi yüzeylenir. Kaya birimleri arasında bölgesel nitelikte bir diskordans gözlenememiştir. Akdağ metamorfitleri, alttan üste doğru; volkanit, kuvarsça zengin kumtaşı, kiltaşı, silttaşı ve kireçtaşına doğru değişim gösteren, bir istifin ileri düzeyde metamorfizması sonucu oluşmuş bir birim olabilir. Maastrihtiyen- Paleosen yaşlı oluşuklar, yöredeki metamorfitlerin ve karmaşığın üzerine açısal uyumsuzlukla gelmektedir. Buna göre, yöredeki metamorfitler de en azından Maastrihtiyen-Paleosen öncesi yaşlı olmalıdırlar. 11 Tekman ilçe merkezinin hem güneyinde hem de kuzeyinden KD-GB doğrultulu fay hatları geçmektedir. Dolayısıyla araştırma sahası yıkıcı sarsıntıların olduğu birinci derecede deprem bölgeleri içerisinde yer almaktadır. 12 Palandöken Dağı nın doğu yüzünden Bingöl yaylaları, daha doğrusu tüm Tatos (veya Katranlı) suyu ve Yukarı Aras havzalarını içine alan kısma Yukarı Tekman Havzası denir. Tekman ilçe merkezi bu havzanın merkezi kesimlerinde yer alır. Bu kesimin ortalama yüksekliği 2000 ile 2500 metreye kadar çıkmaktadır. Ancak, engebeli yerler yaygın değildir. Palandöken ve Nalbant Dağları kabarığından güneyde Aras vadisine doğru çok düzgün bir şekilde alçalır; çok yerinde vadiler adeta birbirlerine paralel bir şekilde uzanarak Aras a ayrı ayrı karışırlar. Yan kolların vadileri oldukça genişlemiş durumdadır ve hafif engebeli alanlarla birbirinden ayrılırlar. Bu suretle, buralarda her ne kadar geniş bir düzlük yoksa da doğudan batıya doğru üzerleri çoklukla alçak sırtlarla, geniş ve yayvan vadiler yan yana uzanırlar. Söz konusu düzlük yüzeyler hayvancılık ekonomisi açısından büyük önem taşır. 13 İnceleme alanında plato görünümü hâkimdir. Yükseltinin 2000 metreyi aşması nedeniyle platoyu çevreleyen ve yükseklikleri 3000 metreyi aşan dağlar fazla yüksek görünmez. 11 Yılmaz vd, 1/ Ölçekli Açınsama Nitelikli Türkiye Jeoloji Haritaları Serisi Erzurum-F33 Paftası, s Reşat İzbırak, Türkiye, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları: 3568, İstanbul, s Hüseyin Saraçoğlu, Doğu Anadolu Bölgesi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Öğretmen Kitapları Dizisi: 176, İstanbul 1989, s. 250.

29 12 Harita 1.2. Araştırma Sahası ve Yakın Çevresinin Jeomorfoloji Haritası Araştırma sahasının yakın çevresini, doğudan ve batıdan dağlık alanlar sınırlar. Tatozsuyu Deresi boyunca kuzeybatı-güneydoğu doğrultuda uzanan vadi boyunca yerleşim bölgesi gelişmiştir. Tekman ilçe merkezinin güney kesiminde Aras nehri ve Tatozsuyu Deresi tarafından derince yarılmış vadiler yer almaktadır. Kuzeyde ise 4 km uzaklıktaki Hürriyet Mahallesi ne kadar uzanan vadi düzlüğü bulunmaktadır.

30 İKLİM ÖZELLİKLERİ Giriş İklim, coğrafi çevrenin şekillenmesini ve insan yaşamını çok yakından kontrol eden bir etmendir. İklimin etkisi uzun yıllar boyunca kendini gösterdiği gibi cansız çevrede ve özellikle bütün canlıların yaşamındaki yıllık değişmeleri de iklim düzenler. İklimin etkilerini yansıtan pek çok örnek verilebilir. Kayaların fiziksel ufalanması ve kimyasal dağılması, akarsuların tipleri ve rejimleri, doğal bitki örtüsü, insanların yeryüzündeki dağılışını ve ekonomik etkinlikleri iklimin etkisi altındadır. 14 Tekman ilçe merkezinde meteoroloji istasyonu bulunmadığından araştırma sahasının iklim özelliklerini belirlemek ve karşılaştırma yapmak için Gökoğlan (Tekman) ve Hınıs meteoroloji istasyonunun verilerinden faydalanılmıştır. Bu istasyonlardan Gökoğlan 2175 m. Hınıs 1715 m. yükseltiye sahiptir. Araştırma sahasına kuş uçuşu mesafesi 20 km olan en yakın meteoroloji istasyonu Gökoğlan da bulunmasına rağmen bu istasyonun sadece yıları arasında çalıştığı ve 255 metrelik rakım farkı olması nedeniyle, daha uzak mesafedeki (36 km) arada sadece 205 metrelik rakım farkı bulunan Hınıs meteoroloji istasyonunun verileri asıl kaynak olarak kullanılacaktır. Hınıs istasyonunun yılları arasında gözlem yapmış olması da diğer bir tercih nedenidir. Bölgenin iklimi, genel hava sirkülasyonunun etkisi altındadır. Türkiye paralelleri arasında yer alan kütlevi bir kara parçasıdır. Makroklima zonları bakımından düşünüldüğü takdirde, Türkiye nin belli bir hava kütlesinin yıl boyunca hakimiyeti altında kalan bir çekirdek sahası üzerinde bulunmadığı göze çarpar. Başka bir ifadeyle, memleketimiz dinamik-jenetik klimatoloji bakımından bir geçiş sahası üzerindedir. Gerçekten Türkiye genel olarak, subtropikal kuşakta kıtaların batı tarafında gerçekleşen ve Akdeniz iklim tipi adı altında tanınan jenetik bir makroklima tipinin sahası içinde ve onu meydana getiren sebeplerin tesiri altında bulunur. Bu sahanın kuzeyinde kutbi hava kütlelerinin, güneyinde ise tropikal hava kütlelerinin çekirdek sahaları yer almıştır. Böylece Türkiye de dahil olmak üzere bu sahanın başlıca hususiyeti kışın kutbi, yazın tropikal kökenli hava kütlelerinin etkisi altında kalmasıdır. Buna göre, bu geçiş 14 Oğuz Erol, Genel Klimatoloji, Gazi Büro Kitabevi, Ankara 1993, s.1-2.

31 14 sahasının kuzeyde kutbi cephenin yaz mevsimindeki mevkii, güneyde de gene kutbi cephenin kış mevsimindeki ortalama mevkii ile kabaca sınırlandığı kabul edilebilir. 15 Türkiye nin ortalama yükseltisi 1100 metre kadardır. Ülkenin deniz seviyesine göre yüksek olması, kıyıya paralel sıradağların varlığı, denize uzaklık ve yakınlık gibi coğrafi faktörlerin etkisiyle de iklim özellikleri çeşitlenir. Başka bir anlatımla, konum ve relief özelliklerinin ülkenin iklim koşulları üzerinde derin etkileri vardır. 16 Doğu Anadolu Bölgesi kış mevsiminde, kuzeydoğudan kaynaklanan soğuk hava kütlesinin (cp) etkisi altına girer. Bölge üzerinde soğuk ve ağır havanın yer alması, batıdan sokulacak ılık ve yağışlı havayı engellediğinden, bütün kış boyunca düşük sıcaklıklar ölçülmesine neden olur. 17 Böylece kış mevsiminde Doğu Anadolu yüksek basınç merkezi durumuna gelir. 18 Doğu Anadolu da kışlar çok uzun sürer ve dondurucudur. Sonbahar ortalarından itibaren bir iki yağmurun arkasından hatta bazen bu da olmadan kar düşer ve kış başlar. Kars ta Aralık, Ocak, Şubat ve Mart aylarının sıcaklık ortalamaları -5 C den aşağıdır; en soğuk ay olan Ocak ortalaması -11,5 C olup, bazı senelerde aynı ayın ortalamasının -13 C ye ve hatta daha da aşağı düştüğü görülmüştür. Bu en soğuk ayın en düşük ortalaması -37 C ye kadar iner. Erzurum da bundan az faklıdır. Burada da, sözü geçen 3 ayın sıcaklık ortalaması -3 C nin üstüne çıkmaz. Ocak ayının ki -8 C olup bazı senelerde aynı ayın ortalamasının -13 C ye kadar düştüğü de görülür. Bu en soğuk ayın en düşük ortalaması -30 C ye iner. 19 Doğu Anadolu nun asıl yüksek yayla kesiminde her iki bahar çok kısa geçer ve sene başlıca iki mevsime ayrılıyor gibidir: Kış, yaz. Hatta Doğu Anadolu nun birçok yerlerinde ve mesela Tercan, Kars ve Tekman tarafında, bu hali iyice açık göstermek için ilkbahara yaz başı derler ve böylelikle, sadece Mayıs ayına bağlanan bahar deyimi de kullanılmamış olur. 20 Türkiye nin bulunduğu saha üzerindeki akım hatlarının, hava kütlelerinin ve cephelerin yaz mevsimindeki karakteristik durumu şöyledir. Bu mevsimde mp ve cp çok kuzeye çekilmiştir. Bu durumda saha yazın tamamiyle tropikal hava kütlelerinin 15 Sırrı Erinç, Klimatoloji ve Metodları, Alfa Basım Yayım Dağıtım, İstanbul 1996, s Asaf Koçman, Türkiye İklimi, Ege Üniv. Edebiyat Fak. Yay. No:72, İzmir 1993, s Koçman, Türkiye İklimi, s Sırrı Erinç, Doğu Anadolu Coğrafyası, Atatürk Üniv. Yay. No:881, Erzurum 1953, s Saraçoğlu, s Saraçoğlu, s. 13.

32 15 hakimiyeti altındadır. Bölgenin batı ve kuzeybatısı Atlantik üzerinden gelen mt tarafından işgal edilmiştir. Güneydoğu ve güneyde ct yayılır. Bu mevsimde deniz menşeli ekvatoral hava kütleleri (me) kuzeye doğru ilerlemiş olmakla beraber, Türkiye yi ilgilendirmeyecek kadar uzakta bulunurlar. Sahayı tesiri altında bulunduran hava kütlelerinin karakterleri ve umumi sirkülasyon şartları yağış bakımından gayri müsait bir durum arz eder. 21 Bölgede yazlar çok kısadır ve nispeten serin geçer. Erzurum da en sıcak ay olan Ağustos ortalaması 19,6 C dir. 22 Bingöl ve Hamurpet dağları gibi cephe oluşumlarına imkân veren yüksek reliefler arasında kalan Hınıs, Akdeniz üzerinde oluşan cephenin Doğu Anadolu içerisinde sokulduğu belki de en uç noktayı oluşturmaktadır. Nitekim Hınıs a kuş uçuşu sadece 36 km mesafede bulunan Tekman ın yağış değerleri, Hınıs ın yağış değerlerinden yaklaşık 200 mm daha düşüktür. 23 Gerçekten de araştırma sahasına en yakın meteoroloji istasyonu olan Gökoğlan ın yıllık yağış miktarı 474,3 mm iken, Hınıs meteoroloji istasyonunda yağış 588,7 mm olarak gerçekleşmektedir. Herhangi bir yerin aldığı radyasyon miktarı coğrafi enleme, gün uzunluğuna, güneş ışınlarının geliş açısına ve yer şekillerinin durumuna göre değişir. 24 Seçmiş olduğumuz meteoroloji istasyonlarından ortalama günlük toplam güneşlenme süresi verileri olan tek istasyon Hınıs tadır. Bu verilere göre Hınıs ın yıllık ortalama güneşlenme süresi yaklaşık 6.85 saattir. Maksimim günlük ortalama güneşlenme süresi en fazla saatle Temmuz ayında, minimum 2.43 saatle Aralık ayında gerçekleşmektedir ' Kuzey enleminde bulunan Tekman a güneş ışınlarının geliş açısı 21 Haziran da 73 49' derece ile en yüksek değerine ulaşır. Bu oran 21 Aralık tarihinde 27 35' ile en az dereceye düşer. Yıl içerisinde güneş ışınlarının geliş açıları arasındaki farkın 46 54' olduğu görülmektedir. Yaz mevsiminde güneş ışınlarının geliş açısı yaklaşık 74 olduğu için sıcak hava şartları hüküm sürmektedir. Kışın bu değer yaklaşık 27 dereceye düştüğü için sıcaklık ortalamaları düşüktür. Bir de kış döneminde yeryüzünün kar ile kaplı olması albedoyu artırır ve güneşlenme süresinin de 3 saatin altına düşmesi nedeniyle soğuk hava şartlarının etkisini artırır. 21 Mart ve 23 Eylül 21 Erinç, Klimatoloji ve Metodları, s Saraçoğlu, s Halil Hadimli, Hınıs Kasabası nın Coğrafyası, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniv., Erzurum 2001, s Asaf Koçman, Ege Ovaları nın İklimi, Ege Üniv. Edeb. Fak. Yay. No:73, İzmir 1993, s.15.

33 16 tarihlerinde güneş ışınları 50,62 derecelik açılarla gelir. Fakat güneşlenme süresinin fazla olması ve ısı birikimi nedeniyle sıcaklık değerlerinin Eylül ayında daha yüksek olduğu görülmektedir. Tekman ın iklim özelliklerin belirlenmesinde matematik konumu kadar karasallık, yükselti ve etrafındaki yer şekilleri gibi coğrafi faktörlerin de etkili olduğu görülmektedir İklim Elemanları Sıcaklık Coğrafi koşulları ve yaşam etkilerini en yakından kontrol eden iklim öğesi atmosferin sıcaklığıdır. 25 Tekman ilçe merkezinde meteoroloji istasyonu olmadığı için Gökoğlan ve Hınıs ın sıcaklık verilerinden faydalanılacaktır. Çünkü araştırma sahası bu istasyonların ortasında yer almaktadır. Ayrıca araştırma sahasının rakımı (1920 m.), Hınıs (1715 m.) ve Gökoğlan (2175 m.) istasyonlarının rakımları arasında kalmaktadır. Bu istasyonların verilerine göre Hınıs ta yıllık ortalama sıcaklık 6.3 C, Gökoğlan da ise 3.6 C dir (Tablo 1.1, Şekil 1.1). Araştırma sahasının yükseltisi Hınıs tan 205 metre yüksek, Gökoğlan dan 255 metre alçak olduğu göz önüne alınarak ve sıcaklığın her 100 metrede ortalama 0.5 C azaldığı hesap edilerek Tekman ilçe merkezinin yaklaşık 5 C yıllık ortalama sıcaklığa sahip olduğu söylenebilir. 25 Erol, s.25.

34 17 Tablo 1.1. Hınıs a Ait Sıcaklık Değerlerinin Aylara Göre Dağılımı ( ). Sıcaklık Değerleri ( C) O Ş M N M H T A E Ek K A Ortalama Yıllık Ort. Sıc Ort. Yüksek Sıc Ort. Düşük Sıc En Yüksek Sıc En Düşük Sıc Kaynak: Devlet Meteoroloji işleri Genel Müdürlüğü Verileri. Hınıs ın ortalama sıcaklık değerlerine bakıldığında, aylara göre farklılıklar gösterdiği görülecektir. En düşük ortalama sıcaklık -9.1 C ile Ocak ayında görülmektedir. Ocak ayından sonra sıcaklıklar sürekli artarak Temmuz ayında 20.6 C ile en sıcak seviyeye ulaşmaktadır. Bu aydan sonra sürekli azalan sıcaklıklar Kasım ayından sonra eksi değerlere düşerek Aralık ayında -5.3 C ye kadar iner. Yaz aylarının ortalama sıcaklığı 19.0 C iken, kış aylarının ortala sıcaklığı -7.4 C dir. Böylece yörede en soğuk ayla, en sıcak ay arasındaki ortalama sıcaklık farkı 29.4 C dir. Bölgede yıllık sıcaklık farkının bu kadar fazla olması karsallık ve yükseltinin etkisini göstermektedir. Şekil 1.1. Hınıs ta Sıcaklık Değerlerinin Aylara Göre Dağılımı

35 18 Karşılaştırma istasyonu olarak belirlediğimiz Gökoğlan ın ortalama sıcaklık değerlerine bakıldığı zaman sıcaklıkların bütün aylarda Hınıs tan daha düşük seyrettiği görülmektedir. Zaten yıllık ortalama sıcaklık Gökoğlan da 3.6 C dir. Bu değer Hınıs a göre 2.7 C daha azdır. En düşük ortalama sıcaklık C ile Ocak ayına aittir. Bu aydan itibaren devamlı artan sıcaklıklar Temmuz da 17.9 C ile en yüksek seviyesine ulaşmaktadır. Temmuz dan sonra azalışa geçen sıcaklık değerleri Kasım ayında sıfırın altına ve Aralık ta -8.1 C ye düşer. Gökoğlan istasyonunun verilerine göre, yaz aylarının ortalama sıcaklığı 16.2 C iken, kış mevsiminin ortalama sıcaklığı C dir(tablo 1.2, Şekil 1.2). Yine bu istasyondaki en sıcak ay ile en soğuk ay ortalamaları arasındaki farkın (30.4 C), çok fazla olmasının nedeni bu istasyonun Hınıs istasyonundan 460 metre daha yüksek (2175 m.) olmasına bağlanabilir. Hınıs ve Gökoğlan istasyonlarına ait veriler karşılaştırıldığında, yükselti ve topoğrafik şartların etkisiyle bazı farklılıkların ortaya çıktığı görülmektedir. Nitekim, Hınıs ta yıllık ortalama sıcaklık 6.3 C iken Gökoğlan da bu değer 3.6 C ye düşmektedir. Daha kuzeyde yer alan 1758 metre yükseltiye sahip Erzurum meteoroloji istasyonunun yılları arasındaki rasatlarının yıllık ortalama sıcaklığı 5.6 C dir. Yine en soğuk ay Hınıs ta Ocak (-9.1 C), en sıcak ay Temmuz (20.6 C) iken Gökoğlan da en soğuk ay Ocak (-12.5 C), en sıcak ay ise Temmuz (17.9 C) dir. Sahadaki istasyonlar arasındaki farklılıklar kış ve yaz mevsimleri ortalamalarında da kendini göstermektedir. Öyle ki Hınıs ta kış mevsimi ortalaması -7.4 C, yaz mevsimi ortalaması 19.0 C iken, Gökoğlan da kış mevsimi ortalaması C, yaz mevsimi ortalaması 16.2 C olarak gerçekleşmektedir. Tablo 1.2. Gökoğlan a Ait Sıcaklık Değerlerinin Aylara Göre Dağılımı ( ). Sıcaklık Değerleri ( C) O Ş M N M H T A E Ek K A Ortalama Yıllık Ort. Sıc Ort. Yüksek Sıc Ort. Düşük Sıc En Yüksek Sıc En Düşük Sıc Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Verileri

36 19 Şekil 1.2. Gökoğlan da Sıcaklık Değerlerinin Aylara Göre Dağılımı Ortalama yüksek ve ortalama düşük sıcaklıkların ortalama sıcaklık değerleri ile paralellik gösterdiği görülmektedir. Hınıs ta ortalama yüksek sıcaklıklar Ocak ayında -3.6 C iken bu sıcaklık sürekli artarak Ağustos ta 28.6 C ye kadar çıkar. Gökoğlan da Ocak ayında -6.8 C olan ortalama yüksek sıcaklıklar sürekli artarak Ağustos ayında 25.9 C ye kadar çıkmaktadır. Ağustos ayından itibaren her iki istasyonda da sıcaklıkların düzenli olarak azaldığı görülmektedir. Yıllık ortalama yüksek sıcaklıklar ise Hınıs ta 12.9 C, Gökoğlan da 9.9 C kadardır. Ortalama düşük sıcaklıklar bakıldığında, Hınıs ta Ocak ayında C ye kadar düşer. Bu rakam yükseltinin de etkisiyle Gökoğlan da yine Ocak ayında C olur. Ekstrem sıcaklık değerlerinin yıl içindeki dağılış durumları incelendiğinde ise, maksimum sıcaklıkların her iki istasyonda da 30 C nin üzerine çıktığı görülmektedir. Hınıs ta arasındaki dönemde 36.2 C ile Temmuz ayı en yüksek sıcaklığın ölçüldüğü aydır. Gökoğlan da ise en yüksek sıcaklıklar 32.5 C ile yine Temmuz ayında ölçülmüştür. Bunun yanında en düşük sıcaklık değerlerine bakıldığında Hınıs ta, yaz ayları (Haziran, Temmuz, Ağustos) hariç, sıcaklıklar 0 C nin altına düşebilmektedir. Bu istasyonda gözlem yapılan yıllar içerisinde en düşük sıcaklık C ile Şubat ayında ölçülmüştür.

37 20 Gökoğlan da ise Temmuz ayında bile ancak 2.1 C ye çıkabilen en düşük sıcaklık değeri, Hınıs istasyonunda olduğu gibi yaz dönemi hariç bütün aylarda 0 C nin altına düşebilmektedir. Bu istasyonda ise en düşük sıcaklık C ile Ocak ayında ölçülmüştür. Herhangi bir sahada sıcaklığın 0 C nin altına düştüğü günler donlu gün olarak değerlendirilir. 26 Araştırma sahasında donlu günler sayısı bakımından çok yüksek değerlere ulaşılmaktadır. Hınıs ta olan don olaylı gün sayısı, daha yüksek olan Gökoğlan da 214 güne çıkmaktadır(tablo 1.3, Şekil 1.3). Yani Gökoğlan da yılın yaklaşık %60 ında don olayına rastlanmaktadır. Bundan dolayı Tekman da don olaylarına karşı hassas olan sebze ve meyvelerin yerini buğday, arpa ve yem bitkileri almaktadır. Don olaylarının fazla görülmesi ve düşük sıcaklıklar nedeniyle araştırma sahasında hayvancılık faaliyetleri ön plana çıkmıştır. Nitekim, 2011 yılı verilerine göre Erzurum da bulunan baş koyunun nin Tekman da bulunması, yine baş ile en çok sığır bulunan 2. ilçe olması Tekman da iklimin tarımsal faaliyetler üzerindeki etkisini açıkça ortaya koymaktadır. Tablo 1.3. Hınıs ta Ortalama Donlu Günlerin Aylara Göre Dağılışı ( ). Aylar O Ş M N M H T A E Ek K A Yıllık Donlu Gün Sayısı Kaynak: Devlet Meteoroloji işleri Genel Müdürlüğü Verileri Hınıs ta Eylül ayı sonlarından itibaren başlayan don olayları, Haziran başlarına kadar devam etmektedir. Sadece yaz aylarında Haziran-Ağustos arasında don olayı hiç görülmemektedir. En fazla don olayı görülen ay Ocak ayıdır ile Ocak ayının neredeyse tamamında don olayı görülebilmektedir. Bu ayı 28.8 ile Aralık, 28.4 ile Mart ayı izlemektedir. Yaz ayları hariç Eylül ayı 0.1 ile en az don olayının görüldüğü aydır. 26 Koçman, Ege Ovaları nın İklimi, s.31.

38 21 Şekil 1.3. Hınıs ta Ortalama Don Olaylı Günlerin Aylara Göre Dağılımı ( ). Don olaylı günlerin mevsimlere göre dağılışına bakıldığında, kış en fazla don olayının görüldüğü mevsimdir. Kış aylarının 87.8 günü yani neredeyse tamamı don olaylı geçmektedir. Yıl içerisinde görülen don olaylarının, %56.9 u kış mevsiminde görülmektedir. İlkbahar mevsiminde bile 40.2 gün don olayına rastlanması tarımsal faaliyetleri ciddi oranda etkilemektedir. Sonbahar mevsiminde 26.4 gün don olayı meydana gelmektedir (Tablo 1.4, Şekil 1.4). Don olayı sadece yaz mevsiminde görülmemektedir. Tablo 1.4. Hınıs ta Ortalama Don Olaylı Günlerin Mevsimlere Dağılımı ( ). Mevsimler Donlu Gün %'si Kış İlkbahar Sonbahar Yaz - - Toplam Kaynak: Devlet Meteoroloji işleri Genel Müdürlüğü Verileri.

39 22 Şekil 1.4. Hınıs ta Ortalama Don Olaylı Günlerin Mevsimlere Göre Dağılımı Basınç ve Rüzgârlar Türkiye nin iklimi üzerine uzaktan veya yakından olsun, etraftan gelen atmosfer hareketlerinin çok etkisi vardır. Geniş ölçüde, ülke dışındaki şartlar olarak bu hareketler belirmektedir. Türkiye dışında oluşmuş yüksek basınç (antisiklon) ve alçak basınç (siklon) alanları Türkiye ye ya doğrudan doğruya veya dolaylı olarak etki yaparlar. Bunda, o bölgenin yüksekliğinin ve oradaki yeryüzü şekillerinin de katkısı olur. Nitekim, kışın batıdan Anadolu ya sokulan bir alçak basınç (depresyon), bu uzanışı sırasında doğuda Erzurum-Kars yüksek bölgesinde yerleşmiş olan yüksek basınç nedeniyle bu bölgeye ulaşamaz ve yağış getirici etkisini gösteremez. Buna göre çevremizde türlü mevsimlerde sürekli olarak bulunan alçak basınç ve yüksek basınç alanları birer aksiyon merkezi halinde etkili olur. Burada gelip geçici alçak ve yüksek basınç alanlarını da göz önüne almak gerekir. 27 Soğuk ve sıcak devre Türkiye de basınç dağılışı, hakim rüzgâr istikâmetleri ve netice itibariyle karakteristik hava tipleri bakımından birbirinden çok farklı iki devredir. İlkbahar ve sonbahar ise bu farklı devrelerin birinden diğerine geçildiği ve her iki devreyi karakterize eden hava tiplerinin daha sık bir şekilde münavebe ettikleri safhalara tekabül eder. 27 İzbırak, s. 310.

40 23 Kış mevsiminde, geniş Anadolu karasının yüksek karasallığı bu aydaki basınç dağılışı ve rüzgâr istikametleri üzerinde bilhassa büyük tesir yapar. Anadolu nun iç kısımları bu sebepten bir yüksek basınç haline geçer, buna karşılık kuzeyde Karadeniz ve güneyde Akdeniz üzerinde basınç alçalmış bulunur. İzobarlar Anadolu kıyılarına kabaca paralel olarak uzanır ve böylece Doğu Anadolu dan İç Anadolu ya doğru sokulan ve bu son bölgeyi de içine alan bir yüksek basınç dili veya sırtı meydana gelir. Bu ortalama durum gerek hava şartları, gerek rüzgâr istikâmetleri üzerinde büyük ölçüde tayin edici bir rol oynar. Bu şartlar altında iç kısımlarda kışın antisiklonal hava tipi hâkimdir. Gökyüzü ekseriya açık, rüzgâr hızı ve bulutluluk az, nisbî nemlilik düşüktür. Yaz mevsiminde kışa nazaran daha muntazam bir basınç dağılışı ile temayüz eder. Bu esnada kuzeybatıya ilerlemiş bulunan Azor yüksek basınç alanından, güneydoğuda Basra üzerindeki büyük termik alçak basınç alanına doğru oldukça muntazam bir basınç gradyanı mevcuttur. Bu devrede zemine yakın hava tabakalarının hareketi çok düzenli bir manzara arz eder. Bütün Türkiye üzerinde kuzey yönlerinden, bilhassa kuzeydoğu ve kuzeybatıdan esen rüzgârlar hakimdir. 28 Araştırma sahasındaki Gökoğlan meteoroloji istasyonu, basınç rasatları yapmadığı için, Hınıs meteoroloji istasyonuna ait basınç değerleri incelenmiştir.hınıs meteoroloji istasyonunun basınç verileri incelendiğinde basıncın yıl boyunca çok fazla değişmediği görülmektedir. Ortalama basınç mb ile en yüksek değerine Ekim ayında ulaşmaktadır. Ortalama basıncın en düşük olduğu ay ise mb ile Temmuz ayıdır (Tablo 1.5, Şekil 1.5). Tablo 1.5. Hınıs ta Aylara Göre Ortalama ve Ekstrem Basınç Değerleri ( ). Basınç Değerleri (mb) O Ş M N M H T A E Ek K A Yıllık Ortalama Basınç En Yüksek Basınç En Düşük Basınç Kaynak: Devlet Meteoroloji işleri Genel Müdürlüğü Verileri. 28 Erinç, Klimatoloji ve Metodları, s

41 24 Şekil 1.5. Hınıs ta Basınç Değerlerinin Aylara Göre Dağılımı Temmuz ayındaki bu durum sıcaklığın bu dönemde artıyor olmasının yanında, Basra alçak basınç merkezinin alanını genişleterek bölgede etkili olmasının tesiri vardır. Yıl boyunca ortalama basınç değerleri arasında en fazla 6.4 mb gibi çok az bir fark olduğu görülmektedir. Yükseltinin etkisiyle yıl boyunca ortalama basınç değerinin normal basıncın (1013 mb.) çok altında seyretmektedir. Ortalama yerel basıncın ekstrem değerleri incelendiği zaman maksimum değerin mb ile Ocak ayına ait olduğu görülür. Basınç değerlerinin bu dönemde bu kadar yükselmesinin nedeni, Sibirya Antisiklonunun etki alanını genişleterek kuzeydoğudan ülkemize sokulup Doğu Anadolu Bölgesi üzerinde etkili olmasıdır. Minimum basınç değeri mb ile Şubat ayında ölçülmüştür. Sıcaklıkların çok düşük olduğu kış mevsiminde basınç değerinin bu kadar düşmesi, tropikal hava kütleleri ile kutbî hava kütlelerinin bölgedeki mücadelesi sonucu oluşan kararsız hava kütlelerinin etkisine bağlanabilir.

42 25 Tablo 1.6. Hınıs ta Etkili Olan Rüzgârların Yönleri, Esme Sayıları ve Frekansları ( ). Yönler İlkbahar %'si Yaz %'si Sonbahar %'si Kış %'si Toplam %'si N , , , , ,4 NE , , , , ,7 E , , , , ,9 SE , , , , ,0 S , , , , ,6 SW , , , , ,8 W , , , , ,3 NW , , , , ,3 Toplam Kaynak: Devlet Meteoroloji işleri Genel Müdürlüğü Verileri Araştırma sahasında görülen rüzgârların yönü ve esme sayıları, bu bölgede etkili olan basınç merkezleri ve yer şekillerine bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Daha öncede belirtildiği üzere gibi özellikle yaz döneminde kuzeybatıya ilerlemiş bulunan Azor yüksek basınç alanından, güneydoğuda Basra üzerindeki büyük termik alçak basınç alanına doğru oldukça muntazam bir basınç gradyanı mevcuttur. Böylece zemine yakın hava tabakalarının hareketi çok düzenli bir manzara arz eder. Bütün Türkiye üzerinde olduğu gibi araştırma sahasında da kuzey yönlerinden esen rüzgârlar hakimdir. Hınıs meteoroloji istasyonunun 35 yıllık verileri incelendiğinde bütün yıl boyunca hakim rüzgâr yönünün kuzey olduğu görülecektir. Yıl boyunca esen rüzgârların %30.4 lük kısmı kuzeyden esmektedir. Kuzeybatı ve kuzeydoğu yönlerini de eklersek yıl boyunca esen rüzgârların yarısından fazlası (%50.4) kuzey sektörlü olduğu görülecektir. Güney ve doğu yönleri ise tali yönleri oluşturmaktadır. Bu yönlerden esen rüzgârların yüzdesi sırasıyla %16.6 ve %15.9 dur. Rüzgârların en az estiği yönler ise kuzeydoğu (%4.7) ile güneydoğudur (%4.8)(Tablo 1.6, Şekil 1.6). Araştırma sahasının kuzeybatı-güneydoğu doğrultulu bir vadide yer alması da rüzgâr yönleri üzerinde etkili olmuştur. Yıl boyunca esen rüzgârların %47 sinin sadece kuzey ve güney yönlerine ait olması da bunun en iyi kanıtıdır. En az esme sayısına sahip yönlerin kuzeybatı ve güneydoğu olması da, bu yönlerdeki yer şekillerinin rüzgârları engelleyici özellikte olmasının doğal bir sonucudur. Hınıs ta rüzgâr esme sayılarının mevsimlere göre dağılımı incelendiğinde yıllık ortalamaya paralel olarak her mevsim kuzey yönünün hakim olduğu görülecektir.

43 26 Özellikle yaz mevsiminde esen rüzgârların %41.6 sı sadece kuzey yönüne aittir. Bu durum üzerinde Kuzeybatıya kadar sokulmuş bulunan Azor yüksek basınç alanı ile Basra üzerinde gelişen alçak basınç alanının etkisi vardır. İlkbahar (%19.8) ve sonbaharda (%18.4) güney tali yönü oluştururken yaz mevsiminde (%16.9) kuzeybatı, kış mevsiminde (25.8) doğu tali yönlerdir. Hınıs ta yıl boyunca esen rüzgârların mevsimlere dağılımına bakıldığında düzenli bir dağılış görülmektedir. Mevsimlik rüzgâr frekanslarını incelediğimiz zaman ilk sırada %26.6 ile yaz mevsimin yer aldığını görürüz. Bu mevsimi sırasıyla ilkbahar (%25.4), kış (%24.6) ve sonbahar (%23.4) mevsimleri izlemektedir. Hınıs ta rüzgârların mevsimlere göre dağılışı incelendiğinde RUBİNSTEİN formülüne göre, kuzey sektörlü yönlerin bütün mevsimlerde hakim rüzgâr yönleri içerisinde yer aldığı görülmektedir. 29 Arada küçük açı farklarıyla yıl boyunca kuzeybatı hakim rüzgâr yönüdür. Yapılan hesaplamalar sonucunda ilkbahar mevsiminde N 16.5 W, yaz mevsiminde N 13 W, sonbahar mevsiminde N 21 W ve kış mevsiminde N 5 W hakim rüzgâr yönleri olarak ortaya çıkmıştır. Hakim rüzgâr yönlerinin bu şekilde olmasında basınç merkezlerinin konumu ile Hınıs ın kuzeybatı-güneydoğu doğrultulu bir vadide yer alması etkili olmuştur. Hınıs ın 35 yıllık rüzgâr rasatlarına göre ortalama rüzgâr hızı 1.6 m/s dir yılları arasında yapılan rasatlar sonucunda en hızlı rüzgâr 28.1 m/s ile güneybatıdan, en yavaş rüzgâr ise 0.8 m/s lik değer ile kuzeydoğu yönünden esmiştir. Yerleşmenin kuzeybatı-güneydoğu yönünde bir vadiye kurulmuş olması hakim rüzgâr yönünü etkilediği gibi rüzgâr hızları üzerinde de etkili olmaktadır. Nitekim bütün mevsimlerde kuzey ve güney yönlerinden bütün mevsimlerde hızlı rüzgârlar eserken doğu ve batı yönlü rüzgârların hızları oldukça düşüktür. 29 Hadimli, s. 2.

44 27 Şekil 1.6. Hınıs Meteoroloji İstasyonunda Etkili Olan Rüzgârların Yıllık ve Mevsimsel Rüzgâr Frekans Gülleri

45 Nem ve Bulutluluk Atmosferde bulunan su buharına nem denir. Bu su buharının miktarı zaman ve mekâna göre değişir. Su buharının miktarı hacim itibariyle hiçbir zaman havanın % 4 ünü aşmaz, ekseriya çok daha azdır. Böyle olduğu halde su buharı, hava ve iklim şartları bakımından çok önemli rol oynar. Her şeyden önce yağışların kaynağı, havadaki su buharıdır. 30 Genel atmosfer sirkülasyonu içerisinde bir su döngüsü bulunmaktadır. Yağış olarak yeryüzüne ulaşan suyun bir kısmı akışa geçmeden bir kısmı da göl veya deniz yüzeyine ulaştıktan sonra buharlaşır. Diğer bir kısmı ise canlılarda bir takım hayati faaliyetlerde bulunduktan sonra terleme yolu ile atmosfere döner. Gerçekten de havadaki su buharının kaynağını buharlaşma ve bitkilerdeki terleme oluşturur. 31 Gökoğlan meteoroloji istasyonuna ait buharlaşma değerleri bulunmadığı için Hınıs meteoroloji istasyonunun buharlaşma değerlerini incelediğimiz zaman Kasım ayından Nisan ayına kadar buharlaşma ölçülmediği görülmektedir. Bunda da bu dönemde sıcaklık ortalamasının 0 C nin altında olması etkili olmuştur. Nisan ayından itibaren sıcaklığın artmasına paralel olarak buharlaşma da artmaktadır. Sıcaklığın ortalama olarak 20.6 C ile zirveye ulaştığı Temmuz ayında buharlaşma miktarı da mm ile en yüksek değerine çıkar. Buharlaşma miktarı Temmuz ayından itibaren tekrar azalmaya başlamaktadır. Havadaki nem miktarı ile sıcaklık derecesine bağlı olarak değişen bağıl nem miktarının yıl içerisindeki dağılışı incelendiğinde, buharlaşmanın tam tersi olarak sıcaklığın arttığı dönemde bağıl nemin azaldığı ve sıcaklığın azaldığı dönemde de bağıl nemin arttığı görülmektedir. Yıllık ortalama bağıl nem oranı Hınıs ta % 65, Gökoğlan da % 60 civarındadır. 30 Erinç, Klimatoloji ve Metodları, s Lütfi İhsan Sezer, Açık Hava Şartlarında Buharlaşma Üzerine Yeni Bir Formül Denemesi, Ege Coğr. Der., Sayı:8, İzmir 1996, s

46 29 Tablo 1.7. Hınıs ve Gökoğlan da Aylara Göre Ortalama Bağıl Nem Değerleri (%). İstasyonlar O Ş M N M H T A E Ek K A Yıllık Hınıs ( ) Gökoğlan ( ) Kaynak: Devlet Meteoroloji işleri Genel Müdürlüğü Verileri. Şekil 1.7. Hınıs ta Ortalama Bağıl Nem Değerleri ile Sıcaklık Değerleri Arasındaki İlişki Hınıs ta bağıl nem miktarlarına ait veriler incelendiğinde, Kasım-Nisan arasındaki aylarda yıllık ortalamanın (% 64.8) üzerinde değerler görülürken, Mayıs-Ekim döneminde yıllık ortalamanın altında değerlere ulaşılmaktadır. Hınıs taki bu durum, bağıl nem ile alakalı genel kurallara paralel olarak gerçekleşmektedir. Çünkü genel olarak sıcaklık yükseldikçe bağıl nem azalır, azaldıkça yükselir. Bu sebeptendir ki en küçük değerlere yazın ve gündüzün erişilir. 32 Gökoğlan da da buna paralel bir durum söz konusudur. Ancak sıcaklığın daha düşük olmasının sonucunda Gökoğlan da sadece Haziran-Eylül ayları arasındaki 4 aylık dönemde bağıl nem ortalaması yıllık ortalamanın altına düşmektedir. Ocak ayı hariç 32 Erinç, Klimatoloji ve Metodları, s. 104.

47 30 yılın geri kalan döneminde bağıl nem ortalaması yıllık ortalamanın üzerinde gerçekleşmektedir. Şekil 1.8. Gökoğlan da Ortalama Bağıl Nem Değerleri ile Sıcaklık Değerleri Arasındaki İlişki. Yağış miktarını etkilediği için araştırma sahasının bulutluluk oranı da incelenmesi gerekir. Hınıs ta aylık ortalama bulutluluğun 4.0 olduğu görülmektedir. En düşük değerlere yaz aylarında (Haziran 2.7, Temmuz 1.8, Ağustos 1.6) en yüksek değerlere ise kış mevsiminde (Aralık 5.9, Ocak 5.5, Şubat 5.4) ulaşılmaktadır. Hınıs ta kış aylarının bulutluluk ortalaması 5.6 iken, yaz aylarının ortalaması 2.0 dır. Ortalama bulutluluğun bu kadar düşük olması, karasallık, Kuzey Anadolu Dağları nın kıyıya paralel uzanması sonucunda Karadeniz den gelen nemli hava kütlelerinin buraya kadar ulaşamaması ve kışın Akdeniz kıyılarında oluşan cephelerinin bu bölgeye sokulamaması ile açıklanabilir.

48 31 Tablo 1.8. Hınıs ve Gökoğlan da Aylara Göre Ortalama Açık, Bulutlu ve Kapalı Gün Sayıları İstasyonlar Hınıs ( ) Gökoğlan ( ) Gün Sayısı Açık Günler Bulutlu Günler Kapalı Günler Açık Günler Bulutlu Günler Kapalı Günler O Ş M N M H T A E Ek K A Yıllık Kaynak: Devlet Meteoroloji işleri Genel Müdürlüğü Verileri. Şekil 1.9. Hınıs ve Gökoğlan da Açık, Bulutlu ve Kapalı Günlerin Dağılımı Hınıs meteoroloji istasyonu gözlem sonuçlarına göre, yılın (%36.8) günü açık geçmektedir. Açık günler sayısı en fazla Ağustos (20.7 gün) ayında, en az Nisan ayında (6.0 gün) gerçekleşmektedir. Bulutlu günler (%45.1) gün ile yıl içerisinde en fazla orana sahipken, Mayıs (20.7 gün) en fazla, Ağustos (10.0 gün) en az bulutluluğun görüldüğü ayları meydana getirmektedirler. Hınıs ta yılın % 18.1 i (65.7 gün) kapalı geçmektedir. Gökoğlan meteoroloji istasyonunun verilerine bakıldığında,

49 32 ortalama olarak yılın (% 30.4) günü açık, (% 47.0) günü bulutlu, 82.2 (% 22.6) günü ise kapalı geçmektedir. Hınıs ta yıllık sisli günler sayısı 11.1 gün iken, bu rakam Gökoğlan da 6.4 güne kadar düşmektedir. Sisli günlerin aylara dağılışı incelendiği zaman Hınıs ta 2.9 gün ile Aralık ayı ilk sırada yer alır. Mayıs-Eylül ayları arasında ise sis olayına hiç rastlanmamaktadır. Gökoğlan da da buna paralel bir durum vardır. En çok Ocak ayında (2.0 gün) sis olayı yaşanırken, Nisan-Ekim arasında sis olayı hiç yaşanmamaktadır. Her iki istasyonda da sis olayının çok az olması yükselti ve karasallıkla açıklanabilir. Gökoğlan da sisli günlerin çok daha az görülmesi cephelerin buraya hiç ulaşamaması ve yükseltinin 460 metre Hınıs tan daha fazla olmasına bağlanabilir. Tablo 1.9. Hınıs ve Gökoğlan da Sisli Gün Sayılarının Aylara Göre Dağılımı İstasyonlar O Ş M N M H T A E Ek K A Yıllık Hınıs ( ) Gökoğlan ( ) Kaynak: Devlet Meteoroloji işleri Genel Müdürlüğü Verileri Şekil Hınıs ta ve Gökoğlan da Sisli Günlerin Aylara Göre Dağılımı

50 33 Sisli günlerin mevsimlere göre dağılışı incelendiğinde ise, Her iki istasyonda da kış ilk sırayı almaktadır. Hınıs ta yıl boyunca meydana gelen sislerin % 65 i, Gökoğlan da ise % 75 i kış mevsiminde görülmektedir. Yaz mevsiminde her iki istasyonda da sis olayına rastlanmamaktadır. Gökoğlan da kış mevsimi haricinde sadece Mart (0.4 gün) ve Kasım (1.2) aylarında sis olaylarına rastlanırken Hınıs ta kış haricinde Mart (2.1 gün), Nisan (0.5 gün), Ekim (0.1 gün) ve Kasım (1.2 gün) aylarında sis olayları yaşanmaktadır Yağışlar Araştırma bölgesinin yağış miktarını ve yağışın yıl içerisindeki değişimini, hava kütlelerinin hareketleri, cephe sistemleri ve yer şekilleri etkiler. Bölgenin yağış şartlarını daha iyi incelenebilmesi için, uzun zaman boyunca yağış rasatları yapan Hınıs meteoroloji istasyonu ile daha kısa süreli rasat yapmış olan fakat karşılaştırma yapmak için kullanacağımız Gökoğlan meteoroloji istasyonunun verilerini inceleyeceğiz. Tablo Hınıs ve Gökoğlan da Ortalama Yağışların Aylara Göre Dağılımı (mm). İstasyonlar O Ş M N M H T A E Ek K A Yıllık Hınıs ( ) Gökoğlan ( ) Kaynak: Devlet Meteoroloji işleri Genel Müdürlüğü Verileri Araştırma sahasındaki rasat istasyonlarının yağış gözlem sonuçları incelendiğinde, Hınıs ın yıllık yağış miktarının mm olduğu görülmektedir. Bu yağış miktarının aylara göre dağılımına bakıldığı zaman en fazla yağışın 85.6 mm ile Nisan ayında, en az yağışın ise 11.6 mm ile Ağustos ayında gerçekleştiği görülür. Gökoğlan da ise yıllık ortalama yağış miktarı mm dir. Gökoğlan da en fazla yağış miktarı 70.1 mm ile Kasım ayında görülürken en az yağış 14.1 mm ile Eylül ayında düşmektedir.

51 34 Şekil Hınıs ta Yıllık Yağış Miktarının Aylara Göre Dağılımı Şekil Gökoğlan da Yıllık Yağış Miktarının Aylara Göre Dağılımı Araştırma sahasındaki bu iki istasyonun yağış verileri karşılaştırıldığında; Hınıs ın toplam yıllık yağış miktarının, Gökoğlan dan mm daha fazla olduğu görülmektedir. Bu durum yağışın yükseltiye paralel olarak artması kuralıyla çelişmektedir. Ancak bu kural uygulanırken yağışların belirli bir düzeyden başlayarak azaldığı unutmamak gerekir. Gerçekten de yağışın yükseldikçe artması, belirli bir düzeye kadar sürer; fakat sonra oldukça ani olarak yağış azalır. Yani, her bölgede

52 35 yağışın en çok değerini bulduğu bir yükseklik vardır. Alpler de en çok yağış düzeyi metredir. 33 Bu bilgiler Alp Dağları ile yakın enlemlerde bulunan Gökoğlan ın 2175 metre rakımıyla, 1715 metre rakıma sahip Hınıs tan az yağış almasını açıklayabilir. Aynı zamanda Hınıs, cephe sistemlerinin Doğu Anadolu da en fazla sokulabildiği yerlerdendir. Hınıs a çok yakın bir yükseltiye (1750 m.) sahip olan Ahlat ın da cephe sistemlerinden dolayı 605 mm yağış alması da bu görüşü destekler. 34 Yağışın aylara göre dağılımında da bazı farklılıklar vardır. Örneğin Hınıs en fazla yağışı Nisan ayında alırken, Gökoğlan Kasım ayında almaktadır. Hınıs ta en az yağış Ağustos ta düşerken, Gökoğlan da Eylül ayında düşmektedir. Gökoğlan ın en fazla yağış aldığı mevsimin ilkbahar olmasına da bakılarak, bölgede kar erimelerine bağlı olarak gerçekleşen konveksiyonel yağışların Gökoğlan da yükseltinin etkisiyle bir ay geç başlayıp yine bir ay geç sona ermesiyle açıklanabilir. Yağışın mevsimlere dağılışı incelendiğinde dağılışın çok düzenli olmadığı görülmektedir. En çok yağış düşen mevsimin ilkbahar olduğu görülmektedir. Bu da kar erimelerine bağlı olarak toprağın neme doyması ve yükselen sıcak ve nemli havanın soğuyarak yoğunlaşmasıyla oluşan konveksiyonel (yükselim) yağışları ile açıklanabilir. En az yağış alan mevsim, kar erimelerinin sona erdiği dolayısıyla toprağın nem bakımından fakir olduğu yaz mevsimidir. Ancak yaz mevsiminde bile yağış oranının Hınıs ta % 10.1, Gökoğlan da % 20.0 olması Doğu Anadolu nun yüksek düzlüklerinin genel karakterini yansıtmaktadır. 35 Tablo Hınıs ve Gökoğlan da Ortalama Yağışın Mevsimlere Göre Dağılışı (mm). Mevsimler İstasyonlar Sonbahar Kış İlkbahar Yaz Yıllık Yağış (mm) % Yağış (mm) % Yağış (mm) % Yağış (mm) % Yıllık % Hınıs ( ) Gökoğlan ( ) Kaynak: Devlet Meteoroloji işleri Genel Müdürlüğü Verileri 33 Erol, s Kenan Arınç, Ahlat İlçesi nin Coğrafyası, Atatürk Üniv. Yay. No:881, Erzurum 1998, s Ahmet Nişancı, Türkiye nin İklim Bölgeleri ve Yağış Özellikleri, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fak. Araştırma Dergisi, Sayı: 5, Erzurum 1972, s

53 36 Şekil Hınıs ve Gökoğlan da Ortalama Yağış Miktarının Mevsimlere Göre Dağılışı Hınıs ta yıl boyunca düşen yağış miktarının % 39.5 i ilkbahar mevsiminde düşmektedir. Bu mevsimi kış (% 29.5) ve sonbahar (% 20.9) mevsimleri takip eder. En az yağış yaz (%10.1) mevsiminde düşmektedir. Buna göre Hınıs, Karasal Yağış Rejimi ne sahiptir. Bu verilerle Hınıs, aylık değişme oranlarına göre Türkiye de yağış rejim tiplerine göre, karasal yağış rejiminin ikinci grubuna girmektedir. Bu grupta en fazla yağış, Nisan ayında düşer ve bu ayı sırasıyla Mart ve Mayıs ayları takip eder. Mayıs ayından sonra yağış miktarlarında belirgin bir azalma olmakta bu durum Eylül ayı sonuna kadar devam etmektedir. Yaz mevsimi çok kurak geçer. Bu yağış rejiminin görüldüğü alanın yükseltisinin Kuzeydoğu Anadolu ya oranla daha az olması, kış mevsiminde kış mevsiminde gezici depresyonların bölgeye sokulmalarını kolaylaştırmakta ve kış mevsimi Karasal Yağış Rejimi 1 e oranla yağışlı geçmektedir. 36 Gökoğlan ise en çok yağışını sadece 1mm farkla sonbahar (% 30.4) mevsiminde alır. Bu mevsimi sırasıyla ilkbahar (%30.2), yaz (% 20.0) ve kış (% 19.4) mevsimleri takip etmektedir. Araştırma sahasında yıllık ortalama 98.5 gün yağışlı geçmektedir. Bu rakam bize yılın sadece % 27 sinin yağışlı geçtiğini göstermektedir. Aylık ortalama yağışlı gün sayısının en fazla olduğu ay 14.4 gün ile Mayıs ayıdır. Mayıs ayından itibaren düzenli 36 Erol Temuçin, Aylık Değişme Oranlarına Göre Türkiye de Yağış Rejimi Tipleri, Ege Üniv. Edeb. Fak. Coğrafya Der., Sayı:5, İzmir 1990, s

54 37 olarak azalan yağışlı gün sayısı, Eylül ayında 2.9 güne inerek en az seviyede gerçekleşmektedir. Yağışlı gün sayısı en fazla Mayıs ayında görülmesine rağmen, Mart ve Nisan aylarının daha fazla yağış alması, Mayıs ayında yağış şiddetinin daha az olduğunu göstermektedir. Tablo Hınıs ta Yağışlı Günler Sayısının Aylara Göre Dağılımı ( ) Aylar O Ş M N M H T A E Ek K A Yıllık Yağışlı Gün Kaynak: Devlet Meteoroloji işleri Genel Müdürlüğü Verileri Şekil Hınıs ta Ortalama Yağışlı Gün Sayılarının Aylara Göre Dağılımı ( ) Araştırma sahasında Ekim ayı sonlarında başlayan kar yağışı, Mayıs ayı başlarına kadar sürebilmektedir. Hınıs ta kış yağışlarının tamamına yakını kar yağışı şeklindedir. Yıllık ortalama kar yağışlı gün sayısı 39.3 iken, karla örtülü gün sayısı tür. Başka bir değişle Hınıs ta yılın yaklaşık 1/3 ü karla örtülü olarak geçmektedir. Yaz mevsimi haricinde bütün mevsimlerde kar yağışına rastlanmaktadır. En fazla kar yağışı, 9 gün ile Şubat ayında görülmektedir. Birikmenin etkisiyle, en kalın kar örtüsü Şubat ayında tespit edilmektedir. Bugüne kadar ölçülebilen en yüksek kar örtüsü, 190 cm ile Şubat ayına aittir. Gökoğlan meteoroloji istasyonunda da buna paralel bir görüntü vardır. Ancak yükseltinin fazla olmasının etkisiyle, kar yağışlı günler daha erken (Eylül) başlarken ve daha geç sona ermektedir.

55 38 Tablo Hınıs ta Ortalama Kar Yağışlı Gün Sayısı, Karla Örtülü Gün Sayısı ve En Yüksek Kar Örtüsünün Aylara Göre Dağılımı ( ) Aylar O Ş M N M H T A E Ek K A Yıllık Ort. Kar Yağışlı Gün Sayısı Karla Örtülü Gün Sayısı En Yüksek Kar Örtüsü Kaynak: Devlet Meteoroloji işleri Genel Müdürlüğü Verileri. Şekil Hınıs ta Kar Yağışlı ve Karla Örtülü Günlerin Aylara Göre Dağılımı İklim Tipi, Yağış Etkinliği ve Kuraklık Sorunu Araştırma sahasının iklim tipinin belirlenmesi, burada yapılacak yatırımların olumlu sonuçlar üretmesinde çok önemlidir. Araştırma sahasının iklim tipini belirlemek için De MARTONNE (1942), ERİNÇ (1965) ve THORNTHWAITE (1948) formüllerinden yararlanılmıştır. Hınıs, ERİNÇ yağış etkinlik indisine göre, 33.0 lık indis değeri ile yarı nemli iklimler arasında yer almaktadır. 37 De MARTONNE iklim sınıflandırmasında, yıllık kuraklık indisi formülü ile 14.0 lık bir değer bulunur. Buna göre Hınıs, Step-Nemli arası bir iklime sahiptir. THORNTWAITE yöntemine göre, Hınıs ta Ekim ayından itibaren yağışın buharlaşmadan fazla olduğu ve toprakta suyun 37 Sırrı Erinç, Yağış Müessiriyeti Üzerine Bir Deneme ve Yeni Bir İndis, İst. Üniv. Coğrafya Enstitüsü Yay. No:41, İstanbul 1965, s. 30.

56 39 birikmeye başladığı görülmektedir. Aralık ayından itibaren de artık su fazlası görülmeye başlar ve bu durum Mart ayına kadar devam eder (Tablo 1.14, Şekil 1.16). Tablo Hınıs ın THORNTHWAITE Formülüne Göre Su Bilançosu Aylar O Ş M N M H T A E Ek K A Yıllık Sıcaklık Sıc. İndisi D.memiş PE Düz. PE Yağış Su Ayl. Değ Birikmiş Su Ger. Evapot Su Noksanı Su Fazlası Akış Nemlilik Or Kaynak: Devlet Meteoroloji işleri Genel Müdürlüğü Verilerinden Düzenlenmiştir Nisan dan itibaren sıcaklıkların artmasına paralel olarak, buharlaşma da artar ve toprakta birikmiş olan suyun kullanılmasına neden olur. Haziran ayına kadar buharlaşma miktarını karşılayan birikmiş su, Temmuz ayında tükenmiş olur. Böylece Temmuz, Ağustos ve Eylül aylarında su noksanı olan kurak bir devre hüküm sürer. Ekim ayıyla birlikte tekrar yağış miktarı buharlaşmayı geçerek toprakta su birikmeye başlar. Sonuç olarak Hınıs, THORNWAITE yöntemine göre yapılan değerlendirmede C2B1's2d' harfleriyle ifade edilen yarı nemli, mikrotermal (düşük sıcaklıktaki iklimler), su noksanı yaz mevsiminde ve çok kuvvetli olan, tam karasal iklim tipine sahiptir.

57 40 Şekil Hınıs ın THORNTWAITE Formülüne Göre Su Bilançosu Diyagramı 1.3. HİDROGRAFİK ÖZELLİKLER Hidrografik özellikler, bir bölgenin yer altı ve yerüstü sularının tamamını kapsar. Bu sular hem canlılar için çok önemlidir, hem de fiziki çevrenin zaman içerisinde değişmesinde etkilidir. Tekman ilçe merkezinde yer altı sularıyla alakalı bir çalışma yapılmamıştır. Ancak Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Jeotermal Enerji ve Kaplıca Etütleri Birimi nin 2005 yılında gerçekleştirdiği Erzurum-Tekman Jeotermal Enerji Aramaları Projesi kapsamında, Tekman ilçe merkezinin güneybatısında, yaklaşık 430 km² lik bir alan incelenmiştir. Araştırma sahasına kuş uçuşu 25 km mesafede yapılan bu çalışmanın verilerinden faydalanılarak bölgenin yer altı suları hakkında fikir edinmek mümkündür. Alanda temel birim olarak Hınıs Metaofiyolitine ait peridotitler bulunmaktadır. Bu temel birimin üzerine tektonik uyumsuzlukla Tersiyer e ait kaba kırıntılı, kireçtaşı, ince taneli sedimanter birimler ve volkanik kayaçları içeren birimler gelmektedir. Bu birimler birbirleriyle düşey ve yanal geçişlidirler. Bu birimlerin üzerine diskordansla

58 41 Miyosen ve Pliyosen yaşlı volkanitler gelmektedir. Tüm bu birimlerinde üzerine yine açısal uyumsuzlukla Kuvaterner yaşlı traverten, yamaç molozu ve alüvyon gelmektedir. İnceleme alanında en belirgin faylar, sahanın hemen güneybatısında yer alan Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu fay zonlarına paralel özellikler gösteren doğrultu atımlı faylar olup genel uzanımları kuzeydoğu-güneybatı ve kuzeybatı-güneydoğudur. Sıcak sular bu fayların etkisiyle yüzeye çıkmaktadır. İnceleme alanındaki Adilcevaz formasyonu uygun eklem, kırık ve çatlak sistemleriyle rezervuar kayaç özelliği taşırken Miyosen yaşlı volkanitler, altere olmamış, düşük poroziteli yapısıyla örtü kayaç özelliğindedir. Isıtıcı kütle ise sahadaki tek volkanik çıkış olan Bingöl Dağı nın lavlarının çıktığı mağma odası olarak değerlendirilmiştir. Kuvaterner birimler akifer özelliği taşımaktadır. 38 Çalışma alanındaki birimlerin litolojik özellikleri geçirimlilik yönünden incelendiğinde, alandaki en yaşlı birim olan peridotitler çok düşük geçirimlilik özelliğinden dolayı hidrojeolojik açıdan geçirimsiz kayaç özelliği taşımaktadır. Benzer şekilde sahnın özellikle kuzeydoğusunda ve güneyinde yüzeylenen altere olmamış, masif yapıdaki volkanitler, düşük geçirgenlikli özelliğiyle örtü kayaç niteliğindedir. Eosen yaşlı Memişkomu, Oligosen yaşlı Mollakulaçdere formasyonları ile Pliyosen yaşlı bazalt ve andezitler, altere zonlar boyunca gözlenen kırık ve çatlaklı yapılarıyla yarı geçirimli birim özelliği taşımaktadırlar. Eosen yaşlı Navru ve Kozlu formasyonları ile Kuvaterner yaşlı birimler ise yüksek permeabilite özellikleriyle çalışma alanındaki geçirimli birimler olup akifer özelliği taşımaktadır Lütfi Taşkıran, Tekman (Erzurum) Güneybatısındaki Sıcak Su Kaynaklarının Hidrojeokimyasal İncelenmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Osmangazi Üniv. Fen Bil. Enstitüsü, Eskişehir 2006, s Taşkıran, s

59 42 Fotoğraf 1.1. Tatozsuyu Deresi nden Bir Görünüm Araştırma sahasında yeni alüvyonların ve eski akarsu oluşuklarının geniş yer kaplaması, bölgede geçirgenliğin fazla olduğunu göstermektedir. Böylece gerek atmosferik kaynaklar gerekse yüzeysel akışa geçen suların yeraltına sızması sonucunda yer altı sularının arttığını söylemek mümkündür. Daha önce iklim bölümünde Hınıs meteoroloji istasyonunun verileri kullanılarak ortaya konulduğu gibi, Ekim ayından başlayarak Haziran ayına kadar devam eden dokuz aylık dönemde toprakta birikmiş suyun bulunması da bölgenin yer altı suyu bakımından zengin olduğunu kanıtlar. Tekman ilçe merkezinde vadi tabanları ve yamaçlar başta olmak üzere birçok kaynak vardır. Bunlar genellikle tabaka kaynağı veya yamaç kaynağı şeklindedir. Araştırma sahası içerisinde sıcak su kaynağı bulunmamaktadır. Ancak Tekman ilçesi termal kaynaklar bakımından büyük bir potansiyele sahiptir. İlçenin Çimenözü köyü yakınlarında toplam 15 lt/sn debide ve sıcaklığı C arasında değişen Kiğı Hamzan çermiği adıyla bilinen termal kaynaklar bulunmaktadır. Termal sular, kalsiyum ve sodyumca zengindir. Yalnızca romatizma, deri ve kadın hastalıkları gibi rahatsızlıkların

60 43 tedavisinde kullanılan bu kaynaklar atıl bir vaziyettedir. Mevcut yapılar ilkel durumdadır. Ulaşım, konaklama ve güvenlik gibi çeşitli sorunları vardır. Gerekli çalışmalar yapıldığı taktirde kaynak sularından seracılık, mantar yetiştiriciliği, balıkçılık, kümes ve ahır ısıtması gibi daha birçok alanda yararlanmak mümkündür. 40 Harita 1.3. Araştırma Sahası ve Yakın Çevresinin Hidroğrafya Haritası 40 Selahattin Polat, Necmettin Elmastaş, Tekman-Kiğı (Çimenözü) Termal Su Kaynakları (Erzurum), Doğu Coğr. Derg., 10(14). Ata. Üniv. Kazım Karabekir Eğ. Fak. Basımevi, Erzurum 2005, s. 235.

61 44 Araştırma sahasında bir de Tatos Tuzlası olarak adlandırılan tuzlu su kaynağı bulunmaktadır. Bu kaynak hareket halindeki yeraltı sularının, kaya tuzu yataklarından geçmesi sırasında bir miktar tuzu eritip, iyon halinde bünyesine alarak farklı formasyonlarda yeryüzüne çıkmasıyla oluşmaktadır. Tuzlu su, ya kendiliğinden yeryüzüne çıkarak cazibe ile akmakta ya da basınçla belirli bir seviyeye çıkan tuzlu su, kuyu açılarak motopomp pompa ve çıkrıkla yeryüzüne çıkarılmaktadır. 120 lt/dk ve 18 bome tuzluluktaki kaynak suyu plastik borularla havuzlara alınıp, 2-3 gün bekletilerek, tuzluluk 25 bomeye çıkarılır. Sonra kristalize havuzlarına alınarak burada da 3-4 gün bekletildikten sonra, havuz tabanına çökmüş olan 2-3 cm kalınlıktaki tuz insan gücü ile havuz kenarlarına alınır. 1 gün havuz kenarında dinlenerek suyu süzülen tuz, 2. günde stok yerine taşınır. Fotoğraf 1.2. Tatos Tuzlası nda Kaynak Suyunun Havuzlara Alınmasından Bir Görünüm İnceleme alanındaki en önemli akarsu Tatozsuyu Deresi dir. Kaynağını Palandöken Dağları nın güney yamaçlarından alan bu akarsu, birçok yan kolla beslenerek, güneye doğru akar ve Tekman ilçe merkezini geçtikten 3 km sonra Aras

62 45 Nehri ne katılmaktadır. Bingöl Dağları nın kuzeye bakan dağlarından doğan birçok kolun birleşmesiyle ortaya çıkan Aras Nehri, Tekman havzasını çevreleyen yüksek dağlardan gelen kollarla giderek güçlenir ve en sonunda Hazar Denizi ne dökülür. 41 Tatozsuyu Deresi nin en önemli kolları batıdan gelen Çayır Deresi, kuzeyden gelen Madraksuyu Deresi ile kaynağını sahanın doğusundan alan Çamurlu Deresi dir. Tatozsuyu Deresi daha çok kar erimeleri, kaynak suları ve yağmurlardan beslenmektedir. Derenin akımının en çok olduğu ayın yağışın en fazla olduğu Nisan ayı değil de Mayıs ayı olması, kar erimelerinin akarsuyu yağmurdan çok beslediğini göstermektedir. Yağışın azalarak buharlaşmanın arttığı Temmuz, Ağustos ve Eylül aylarında akım düşmektedir yılları arasında yapılan gözlemlerin ortalamasına göre Madraksuyu Dersi nde en düşük akım 0,6 m³/sn lik değer ile Eylül ayında gerçekleşmektedir. Akımın en az olduğu dönem yağışın en az olduğu Ağustos değil de Eylül ayında gerçekleşmesi, ilkbahar yağışlarının bu dönemde akımı desteklemesi ve kar erimeleriyle beslenen kaynaklarının etkisinin sonucudur. Kasım ayından Şubat ayına kadar olan dört ay boyunca da ortalama akım 0.8 m³/sn dir. Bu dönemde akımın düşük olması don olaylarıyla açıklanabilir. Akım çok azalmasına rağmen akarsu, hiçbir dönem tamamen kurumaz. Sevindi (1999) Aras Nehri için en düşük aylık ortalamanın Eylül ayında görüldüğünü, Şubat ayından itibaren artmaya başlayan akım değerlerinin Mayıs ayında en yüksek seviyesine ulaştığını ifade etmektedir. 42 İnceleme sahasında da en yüksek akım değerleri Mayıs (11.9 m³/sn) ayında tespit edilmektedir. Sahada en yağışlı ay Nisan olmakla beraber, akımın Mayıs ta yüksek değerler göstermesi, debi artışında kar erimelerin de etkili olduğunu ortaya koymaktadır. Ayrıca, Madraksuyu Deresi nin sadece Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında geriye kalan 9 aydan çok daha fazla su (22.3 m³/sn) taşıması, sahada yağmurlu-karlı rejimin etkili olduğunu gösterir. Araştırma sahasında eğime bağlı olarak da çok V profilli vadi tipi yaygındır. Ancak araştırma sahasının batısında eğimin azaldığı geniş arazilerde tabanlı vadi tipi görülmektedir. Bölgedeki drenaj tipi, ana gövde ile birleşen birçok dalların olduğu ağaca benzetebileceğimiz dandritik drenaj şeklindedir. 41 Emrullah Güney, Türkiye Hidrocoğrafyası, Çantay Kitabevi, İstanbul 2004, s Cemal Sevindi, Sarıkamış ın Coğrafi Etüdü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniv. Sos. Bil. Enst. Coğr. Anabilim Dalı, Erzurum 1999, s. 83.

63 46 Tablo Madraksuyu Deresi nin (Hasanağa Komu Alanı) Aylara Göre Ortalama Akımı (m³/sn) ve Hınıs ın Aylık Ortalama Yağış Değerleri ( ) İstasyonlar O Ş M N M H T A E Ek K A Yıllık Madraksuyu Çayı Yağış mm Kaynak: D.S.İ. Genel Müdürlüğü ve D.M.İ.G.M. Verileri Şekil Madraksuyu Deresi nde Akım-Yağış İlişkisi 1.4. TOPRAK ÖRTÜSÜ ÖZELLİKLERİ İnsanlar dünya üzerinde var oldukları andan itibaren toprak ile yakından ilgilenmişler ve tarımsal gereksinimlerini doğrudan veya dolaylı yoldan topraktan elde etmişlerdir. Toprak, insan, hayvan ve bitkilerin beslenmesinde doğal bir kaynak olup ulusların geleceklerine ve ekonomisine büyük katkıda bulunur. Verimli topraklara sahip olan ve bu toprakları iyi kullanan milletler refah içinde yaşamaktadır. 43 Tekman ilçe merkezinde zonal, intrazonal ve azonal toprak tiplerine rastlanabilmektedir. En çok görülen toprak tipi kestane rengi topraklardır. Kestane rengi topraklar ot, çalı veya seyrek ağaç örtüsü altında kalsifikasyon sonucu oluşurlar. Profilleri ABC veya A (B) C şeklinde olup bol miktarda kalsiyum içerirler. A horizonu 43 Barış Mater, Toprak Coğrafyası, Çantay Kitabevi, İstanbul 1998, s. 1.

64 47 genellikle koyu kahve veya grimsi kahve renklerde ise de bazen daha açık tonlarda olabilir. Kalınlığı cm arasında değişir. Granüler yapıda ve dağılgan kıvamdadır. Organik madde içeriği orta, reaksiyonu nötr veya hafif kalevidir. A horizonundan B ye geçiş tedricidir. B horizonu kahverengi veya kırmızımsı kahverengi de olup zayıf prizmatik yapılıdır. Üst ve orta kısımlarda kil birikmesi, alt kısımlarda da yoğun ve sertleşmiş halde kireç birikmesi görülür. Bazen kireç birikme horizonu altında bir de jips birikme horizonu olabilir. Kestane rengi topraklar orta derecede kireçlidir. Kalsiyum karbonat miktarı alt katlara doğru artış gösterir. Doğal bitki örtüsü kısa ve uzun otlarla çalılar ve seyrek ağaçlardır. Ana madde volkanik kayalara kadar değişen, kireççe zengin materyaller, ayrışmış kalker, gnays, şist, bazalt ve diğer püskürüklerdir. 44 Araştırma sahasının büyük bir kısmında yayılış gösteren kestane rengi topraklar, orta derinlikte (20-50 cm), yer yer taşlılık sorunu bulunan ve şiddetli su erozyonuna maruz alanlardan oluşur. Sahadaki kestane rengi topraklar çoğunlukla mera arazisi olarak değerlendirilmektedir. Yöredeki kestane rengi topraklar bitki seçimi bakımından sınırlı özellikler gösterirler ve işlendiklerinde dikkatli bir idare gerektirirler. Koruma önlemlerinin alınması ve muhafazası zordur. Çayır, mera ve orman için kullanılabilecekleri gibi, gerekli önlemlerin alınması halinde iklime adapte olmuş tarla veya bahçe bitkilerinden bazıları içinde kullanılabilir. Bu sınıf topraklarda; dik eğim, şiddetli su veya rüzgâr erozyonuna maruzluk, sığ toprak, düşük nem tutma kapasitesi, ürüne zarar veren sık taşkınlar ve şiddetli tuzluluk gibi özelliklerden bir veya birkaçının sürekli etkilemesi sonucu kültür bitkileri içim kullanım sınırlıdır. 45 Araştırma sahasında kestane rengi topraklardan sonra en fazla görülen toprak türü, Tatozsuyu Deresi çevresinde oluşmuş alüvyal topraklardır. Türkiye nin her tarafında mevcut olan küçük veya büyük akarsu vadilerinde ve sahillerdeki nehir ağızlarında meydana gelen deltalarda yakın zamanlarda depo edilmiş materyaller mevcuttur. Bunlar alüvyal toprakları teşkil ederler. Özellikleri itibariyle taşkın sularının getirip yaydığı alüvyonlardan ibarettirler. Yaş bakımından son taşkında gelen malzeme gibi çok genç olanları mevcut olduğu gibi yüzlerce senelik olanları da 44 Erzurum İli Arazi Varlığı, T.C. Başbakanlık Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayını, İl Rapor No:25, Ankara 2000, s Erzurum İli Arazi Varlığı, 2000, s.24.

65 48 vardır. Fakat hiç birisi iklim, vejetasyon ve zaman faktörlerinin hissedilir bir etkisine yetecek kadar uzun bir geçmişe sahip değildir. Yani bu materyaller sular tarafından taşınarak bugün bulundukları yerlere o kadar yakın bir tarihte depo edilmişlerdir ki henüz üzerinden toprağı şekillendiren olayların, ona herhangi bir yeni hususiyet vermesine yetecek bir zaman süresi geçmemiştir. 46 Bu topraklar, akarsular tarafından taşınıp depolanan materyaller üzerinde oluşan (A) C profilli genç tabakalardır. Mineral bileşimleri akarsu havzasının litolojik bileşimi ile jeolojik periyotlarda yer alan toprak gelişimi sırasındaki erozyon ve birikme devirlerine bağlı olup heterojendir. Profillerinde horizonlaşma ya hiç yok, ya da çok az belirgindir. Buna karşılık değişik özellikte katlar görülür, çoğu yukarı arazilerden kireççe daha zengindir. Alüvyal topraklar, bünyelerine veya bulundukları bölgelere yahut evrim devrelerine göre sınıflandırılırlar. Bunlarda üst toprak alt toprağa belirsiz olarak geçiş yapar. İnce bünyeli ve taban suyu yüksek olanlarda düşey geçirgenlik azdır. Yüzey nemli ve organik maddece zengindir. Alt toprakta hafif seyreden bir indirgenme olayı hüküm sürer. Kaba bünyeler iyi direne olduğundan yüzey katları çabuk kurur. Üzerlerindeki bitki örtüsü iklime bağlıdır. Bulundukları iklime uyabilen her türlü kültür bitkisinin yetiştirilmesine elverişli ve üretken topraklardır. 47 Tekman ilçe merkezinin batısında Tatozsuyu Deresi çevresinde oluşmuş bulunan alüvyal topraklar, 4 km mesafedeki Hürriyet Mahallesi ne kadar uzanır. Birinci derecede önemli tarım arazileri olan bu topraklarda, iklim şartları uygun olmadığı için, daha çok gelir getiren endüstri ürünleri yerine tahıl ürünleri yetiştirilmektedir. Sulu tarıma da müsait olan bu topraklarda gerekli yatırımlar yapılmadığı için kuru tarım metodu uygulanmaktadır. İlçe merkezinin yatay gelişimine bağlı olarak yerleşim yerlerinin bir kısmı, yetersiz drenajlı ve orta bünyeli bu alüvyal topraklar üzerine kurulmuştur. Bu sınıftaki toprakların verimsizleşmesini önlemek veya toprak işleme sırasında hava ve su ilişkilerini iyileştirmek için yapılan koruma uygulamalarını içeren dikkatli bir toprak idaresini gerektirir. Sınırlandırmalar az ve uygulama açısından kolaydır. Bu topraklar kültür bitkileri, çayır, mera ve orman için kullanılabilir. Bu grup topraklar özel toprak koruyucu bitki yetiştirme sistemleri, toprak koruma uygulamaları, 46 Harvey Oakes, Türkiye Toprakları, Ege Üniv. Basımevi, Türk Yüksek Ziraat Mühendisleri Birliği Neşriyatı, Sayı:13, İzmir 1958, s Erzurum İli Arazi Varlığı, 2000, s.14.

66 49 su kontrol yapıları veya kültür bitkileri için kullanıldıklarında uygun işleme yöntemi gerektirirler. 48 Araştırma sahasının doğu ve güneydoğusunda az bir alanda kolüvyal topraklara da rastlamak mümkündür. Genellikle dik eğilimlerin eteklerinde ve vadi ağızlarında yer alan kolüvyal topraklar; yerçekimi, toprak kayması, yüzey akışı ve yan derelere taşınarak biriken materyaller üzerinde oluşmuş (A) C profilli genç topraklardır. Ayrıca özellikleri bakımından daha çok çevredeki yukarı arazi topraklarına benzerlerse de ana materyalde derecelenme ya hiç yoktur ya da yetersizdir. Profilde yağışın veya yüzey akışın yoğunluğuna ve eğim derecesine göre değişik parça büyüklüğünü içeren katlar görülür. Bu katlar alüvyal topraklarda olduğu gibi birbirine paralel durumda olmayıp düzensizdir. Dik eğilimler ve vadi ağızlarında bulunanlar çoğunlukla az topraklı olup kaba taş ve molozları içerirler. Yüzey akış hızının azaldığı oranda parçaların çapları küçülür. Eğimin çok azaldığı yerlerde Kolüvyal topraklar, geçişli olarak alüvyal topraklara karışır. Bunlarda eğim tek tip olup materyalin geldiği yöne doğru artmaktadır. Ara sıra taşkına maruz kalırsa da eğim ve bünye nedeniyle drenajları iyidir. Tuzluluk ve sodiklik gibi sorunları yoktur. 49 İnce bünyeli, taşlı ve sığ olan kolüvyal topraklar, çayır alanları olarak kullanılmaktadır. Daha çok eğimli alanlarda görüldüğü için toprak yetersizliği görülmektedir DOĞAL BİTKİ ÖRTÜSÜ ÖZELLİKLERİ Herhangi bir alanda bitki örtüsünün tutunması, gelişmesi ve varlığının devam etmesi; o alanın iklim, ana materyal, topografya ve biyotik (canlı) faktörler gibi ortamı oluşturan ekolojik şartlara bağlıdır veya bu ekolojik şartlar bitki hayatı üzerinde etkili olmaktadır. Ortamı, canlı ve cansız olmak üzere iki ana faktör oluşturur. Bu faktörler, karşılıklı ve birbirinden ayrılmaz ilişki içerisindedir. Ortamın canlı faktörlerini toprak, flora (bitki) ve fauna; cansız faktörlerini de iklim, topografya ve ana materyal meydana getirir. Kısaca, doğadaki canlı çevre (biocoenose) ve cansız çevre (ecotope) karşılıklı ilişki içerisindedir Erzurum İli Arazi Varlığı, 2000, s Erzurum İli Arazi Varlığı, 2000, s İbrahim Atalay, Türkiye Vejetasyon Coğrafyası, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir 1994, s. 11.

67 50 Fotoğraf 1.3. Tekman Kaymakamlığı 75. Yıl Hatıra Ormanından Bir Görünüm İnceleme sahası İran-Turan Flora Bölgesi nde yer alır ve alanın doğal bitki örtüsünü step türleri temsil eder. Sahada yükselti, iklim ve biyotik şartlara bağlı olarak bitki örtüsü çok cılızdır. Yıllık sıcaklık ortalamasının çok düşük olması (Hınıs 6.3 C, Gökoğlan 3.6 C ), Ekim ayında başlayan don olaylarının Mayıs ayı sonlarına kadar devam ediyor olması bitki örtüsünü olumsuz etkilemektedir. Hem Hınıs ta (588.7 mm) hem de Gökoğlan da (474.3 mm) yağış miktarlarını fazla olmaması ve iklim bahsinde de belirtildiği üzere yörede yarı nemli iklim şartlarının hüküm sürmesi, alanda step bitki örtüsünün hakim olmasına neden olmuştur. İnceleme alanlarında yapılan mülakatlarda 93 Harbinden önce Sakaltutan, Nalbant dağlarında ve Palandöken Dağı çevresinde çam ormanlarının yaygın olduğu ileri sürülmektedir. Ancak, zor şartlar altında tutunmuş türler tahrip edilince yeniden gelişme imkânı bulamamıştır. Nitekim, Kars ve Erzurum da yetiştirme denemeleri yapılmıştır. Ancak, çok şiddetli soğuklar bunların çoğunu kurutmuştur ve bu denemeler başarılı olmuş sayılmaz. Böyle ağır şartlı bölgelerde orman yetiştirmek için önce her

68 51 ağacın reaktifini bulup çıkarmak yani orman atmosferini hazırlamak ve işe ondan başlamak gerekir. 51 Bölgenin 1920 metre gibi çok yüksek bir rakıma sahip olması da bitki örtüsünü olumsuz etkilemektedir. Doğu Anadolu da yer yer 2000 metreye kadar çıkan ova ve havzalarda Nisan ayından itibaren yeşillenen, Mayıs ayında çiçek açıp tohum bağladıktan sonra Temmuz ayında sararmaya başlayan ve tohumlarını bıraktıktan sonra kuruyan ot toplulukları yaygındır. Çoğu tek yıllık olan ve bir kısmı da soğanlı olan bu step alanları, aynı zamanda tahıl tarımının yapıldığı sahalarımızdır. 52 Araştırma sahasında hayvancılık en yaygın tarımsal faaliyet olduğu için step bitki örtüsü de bundan olumsuz etkilenmektedir. Şöyle ki, ilkbahar başlangıcında erken otlatılmaya başlayan hayvanlar otları kökleriyle birlikte tüketerek bitki örtüsünün seyrekleşmesine neden olmaktadır. Aşırı otlatma sonucunda otlaklarının her geçen yıl seyrekleştiği görülmektedir. Ayrıca hayvanlar otları seçtikleri için otlatmadan geriye geven ve diken türleri hakim duruma geçmektedir. Ancak bu gevenler de insanlar tarafından yakacak olarak kullanıldığı için tahrip edilmektedir. 53 Hatta kıtlık dönemlerinde bu gevenlerin ıslatılarak hayvanların ot ihtiyacını karşılamada kullanıldıkları da görülmektedir hektar ormanlık alana sahip Bayındır ile 1126 hektar ormanlık alanın bulunduğu Hatunhan köyünün Çat ilçesine bağlanması ile Tekman ilçesi genelinde ancak 979 hektarlık bozuk orman kalmıştır. İlçe yüzölçümünün hektar olduğu düşünülünce ancak, toplam alanın % 0.4 lük kısmının orman olduğu anlaşılır. Horasan İşletme Şefliği ne bağlı olan bölgede, halktan talep gelmediği için herhangi bir ağaçlandırma çalışması da bulunmamaktadır. Sadece kaymakamlık tarafından Tekman YİBO bahçesinde yapılmış küçük bir ağaçlandırma çalışması bulunmaktadır. Bölgedeki ağaç varlığı Tatozsuyu Deresi kenarlarında ve halkın kendi bahçelerine dikmiş oldukları titrek kavak (Populus tremula) ve söğüt (Salix alba) ağaçlarından ibarettir. 51 Saraçoğlu, s İbrahim Atalay, Türkiye Coğrafyası, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir 1997, s İhsan Bulut, Anadolu da Fark Edilemeyen Bir katliam; Geven Sökümü Nedenleri ve Sonuçlarına Coğrafi Bir Yaklaşım, Tabiat ve İnsan, Yıl: 35, Sayı: 1, Ankara 2001, s

69 52 Fotoğraf 1.4. İnceleme Sahasında Step Türleri Geniş Yayılış Gösterir Doğu Anadolu Bölgesi nde özellikle meşe ormanlarının tahrip edildiği alanlar, step alanlarına nazaran uzun boylu otsu türlerle kaplıdır. Bu alanlardaki stepler sekonder olup orman tahribi ile toprak örtüsü sıyrılmış, toprakların fiziksel özellikleri bozulmuş, verim yönünden fakir alanlarda yayılmıştır. Daha önce belirtildiği üzere, yöre halkı tarafından ormanların tahrip edilmesi üzerine ortaya çıkan bu antropojen step alanlarındaki ot formasyonu, step alanlarına nazaran daha geç kurumakta ve hatta yaz devresinin büyük bir bölümünde yeşil kalmaktadır Atalay, Türkiye Vejetasyon Coğrafyası, s. 237.

70 53 Fotoğraf 1.5. Sahadaki Akarsu Vadileri ve Özel Mülkiyet Altındaki Bahçelerde Kavak Dikimi Yapılmaktadır Step türleri içerisinde en çok gevenlere (Astragalus) rastlanır. Gevenler içerisinde; yüksek rakımlarda yetişen, yastık formunda, çok yıllık, cm boylanan, dikenli olduğu için yem değeri olmayan Astragalus lagurus, taşlı yamaçlarda ve meralarda m rakımda yetişen, cm uzunlukta yarı-yatık gelişen, hayvanlar tarafından otlanmakla birlikte zararlı maddeler biriktirdiğinden yem değeri düşük olan Astragalus lineatus ile taşlı yamaçlarda ve dağ çayırlarında m rakımda yetişen, otsu yapıda, yatık olarak cm boylanabilen, sarı çiçekli ve dikensiz, hayvanların otlamadığı Astragalus pinetorum en çok görülen türlerdir.

71 54 Fotoğraf 1.6. Araştırma Sahasında Geniş Bir Alanlara Yayılan Gevenlerden Bir Görünüm Gevenlerden başka, kurak meralarda, açık kayalık alanlarda yayılış gösteren, 2-10 cm boyunda kısa çalı görünümünde, çiçek rengi leylak veya pembe olan Thymus pubescens (Tüylü kekik), yüksek rakımlarda ve kıraç meralarda yaygın olan, çok yıllık, yuvarlak küme görüntüsünde, cm yüksekliğinde, yaz kış yaprağını dökmeyen dikenli bir bitki olan Acantholimon caryophyllaceum (Çoban yastığı), geniş bir yayılış alanına sahip, meralar, yol kenarları, kumlu alanlarda rastlanan, cm kadar boylanan Verbascum blattaria (çok tüylü Sığır kuyruğu), tarla, mera ve yamaçlarda yayılış gösteren, kokulu, acı lezzetli, cm kadar boylanan, çalımsı bir bitki olan Artemisia absinthium (Acı yavşan), tarla kenarları, meralar ve kayalık alanlarda yaygın olan, yaprakları mat renkli, dişli ve dikenli, mavimsi renkli, cm boylanan Eryngium campestre (Çakır dikeni) yaygındır. 55 Yaz ortasında yeşilliğini kaybetmeden hayvanların kışlık yem ihtiyacı için biçilip saklanan çayır grubundan Şeytanotu (Hordeum violaceum), Fiğ (Vicia), Aküçgül (Trifolium repens), Kılıçotu (Stipa pontica), Arapotu (Muscari armeniacum), Yonca (Medicago sativa), Evelik (Rumex crispus) türleri de görülmektedir Yunus Serin, Çayır ve Mera Bitkileri Kılavuzu, T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Ankara 2005, s , 56 A. Tatlı, Erzurum Bölgesi nin Yaygın Çayır ve Mera Bitkileri, Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü Yayını (FAO), Gözde Ofset, Ankara 1988.

72 55 İKİNCİ BÖLÜM BEŞERİ ÇEVRE ÖZELLİKLERİ 2.1. NÜFUS Giriş En geniş anlamı ile nüfus, belli bir sayım gününde bir ülkede sayılarak belirlenen toplam insan sayısına denir. 57 Doğumlar, ölümler ve göçlere bağlı olarak nüfus hızla değişmektedir. Bazı araştırmacılar tarafından kalkınmayı engelleyen bir faktör olarak gösterilse de nüfus artışı, eğer üretim ve kalkınma hızıyla paralellik gösteriyorsa o ülke veya bölge için güç kaynağıdır. Araştırma sahasını oluşturan Tekman ilçe merkezinin Cumhuriyet Dönemi öncesine ait nüfus bilgisi elde edilememiştir yılına kadar Hınıs ilçesine bağlı bir köy yerleşmesi olan Tekman ın 1935 yılı nüfusu 140 kişidir. Nüfusun az olmasının ve düzenli gelişmemesinin üzerinde, Tekman ın ana ulaşım yollarına uzak olması, sert karasal iklimin hakim olması ve iş imkânlarının kısıtlı olması etkili olmuştur dönemi hariç (nüfus artış oranı %-4.05) 2000 yılına kadar nüfus artarak gelmiştir yılında 6350 olan nüfus, sürekli azalarak 2008 yılında 3694 e kadar düşmüştür döneminde nüfusun % 21.4 ü göç etmiştir. Bu oran Erzurum ilinin (merkez ilçeleri dâhil) 20 ilçe merkezinin en yüksek olanıdır. Araştırma sahasının 2012 nüfusu 3595 kişidir Nüfus Miktarları ve Artışları Nüfus miktarındaki değişimlerde doğum ve ölümlerin yanında; göçler, savaşlar ve salgın hastalıklar gibi olaylar da etkili olur. Bu değişimin iyi takip edilebilmesi için o bölgedeki periyodik sayımlardan yararlanılır. Tekman hakkında da 1927 yılında yapılan sayım hariç tüm sayım dönemlerine ait nüfus verileri mevcuttur. Bölgedeki nüfus hareketlerini bu sayım sonuçlarına göre değerlendirmek mümkündür. 57 Hayati Doğanay, Türkiye Beşeri Coğrafyası, Gazi Büro Kitabevi, Ankara 1994, s TÜİK Verilerinden Hesaplanmıştır.

73 56 Araştırma sahası ana ulaşım yollarından uzak olması, sert karasal iklimin hakim olması, çevresinin yüksek ve engebeli dağlarla çevrili olması sonucunda tarihi çağlar boyunca yerleşim yeri olarak pek tercih edilmemiştir yılında Osmanlı Devleti ne bağlanan bölgenin o zamanki nüfusu hakkında elimizde önemli bir bilgi bulunmamaktadır yılına kadar araştırma bölgesi Hınıs a bağlı bir köy yerleşmesidir yılındaki sayımlarda bile araştırma bölgesinin nüfusu 140 kişidir. Bu tarihten itibaren II. Dünya Savaşı nın etkili olduğu dönemi hariç bölgenin nüfusu sürekli artış göstermiştir. Bu durum da bölgenin Cumhuriyet dönemi öncesinde nüfusunun çok daha az olduğu düşüncesini uyandırmaktadır yılında nüfus 8 kişi artarak 148 kişiye ulaşmıştır. Bu 5 yıllık dönemde nüfus artış oranı % 5.71 olarak gerçekleşmiştir döneminde II. Dünya Savaşı nın etkisiyle ülkemizdeki genç erkek nüfusun silah altına alınması sonucunda evlilikler azalmıştır. Buna bağlı olarak doğumlar azaldığı için 1945 sayımlarda nüfus artış göstermemesinin yanında 6 kişi azalarak 142 kişiye düşmüştür. Bu dönemdeki artış oranı da -% 4.05 olarak gerçekleşmiştir yılından itibaren nüfus, 2000 yılına kadar farklı oranlarda sürekli artış göstermiştir yılında % ile tarihindeki en fazla artış oranına ulaşan saha nüfusu, 260 kişi birden artarak 402 kişiye ulaşmıştır. Bu artış oranında doğal artışından çok yerleşim merkezinin 1946 yılında Hınıs tan ayrılarak İlçe statüsüne getirilmesine bağlı olarak çevredeki kırsal yerleşmelerden almış olduğu göçler etkili olmuştur döneminde nüfus artış oranı % olarak gerçekleşmiş ve nüfus 200 kişi artmıştır yılları arasında nüfus artışında tekrar bir azalma görülmüştür. Bu dönemde, ülke genelindeki sanayileşme etkisinin bölgeye de yansıması sonucunda tarımda makineleşme başlamış ve iş imkânları azalmaya başlamıştır. % 9.96 oranında nüfus artışı meydana gelmiştir yılında nüfus, 174 kişi (% 26.28), 1970 yılındaki sayımda ise 212 kişi (%25.35) artarak ilk defa bin kişiyi geçmiş ve 1048 e ulaşmıştır sayımlarında bu nüfusa 966 kişi daha eklenmiş ve toplam nüfus 2014 olmuştur. Bu dönem aynı zamanda Tekman ilçe merkezinin nüfusunun en çok arttığı ikinci dönemdir (% 92.17). Bu artış oranında doğal nüfus artışının yanında, o zamana kadar köy yerleşmesi olan ilçe

74 57 merkezine yaklaşık 4 km mesafedeki Aktuzla Köyü nün 1974 yılında belediye sınırları içine dâhil edilmiş olması etkili olmuştur. Aslında bu artış sunî bir olaydır. Genellikle belediyelerin iller bankasından aldıkları kişi başına ödemenin artırılması için gerçekleştirilen bir yöntemdir. Belediye sınırları içerisine alınan bu yerleşmelerin belediye hizmetlerinden yeterince faydalandıklarını söylemek zordur nüfus sayımında yıllık nüfus artış oranı bir önceki döneme göre neredeyse yirmi kat azalarak 95 kişi ile (% 4.71) sınırlı kalmıştır. Nüfus artış oranının bu kadar azalmasında, bu dönemde iç ve dış göçlerin artmış olması etkili olmuştur döneminde nüfus, 314 kişi (% 14.88), döneminde 727 kişi (% 30.00) artış göstermiştir yılında ise ilçe merkezinin nüfusuna 2258 kişi daha eklenerek toplam nüfus 5408 olmuştur yılında nüfus artış oranı % olarak gerçekleşmiştir. 59 Son üç dönemde nüfus artış hızının sürekli artmasının nedeni bu dönemde artan terör olaylarına bağlı olarak kırsal kesimdeki nüfusun ilçe merkezine doğru göç etmesidir yılında ilçe merkezinin nüfusu 6350 kişi ile bu tarihe kadarki en yüksek seviyesine ulaşmıştır. Yine bu dönemde nüfus artış oranı 942 kişiyle % olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde nüfusun artmasının nedeni ilçe merkezinin kırsal kesimdekilere cazibeli gelmesi, sosyal ve ekonomik imkânların fazlalığı, eğitim imkânlarının köylere göre gelişmiş olması olarak gösterilebilir. Görüldüğü gibi 1935 ten 2000 yılına kadar araştırma bölgesinin nüfusu 45 kat artarak 140 kişiden 6350 kişiye kadar çıkmıştır dönemindeki sayımlarda ( dönemi hariç) araştırma bölgesindeki nüfus artış hızı Türkiye ortalamasından fazla olmuştur (Tablo 2.1, Şekil 2.1) yılında Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi ne (ADNKS) geçilerek her konuta bir numara verilerek o konuttaki kişilerin sayılması sonucunda ilçe merkezinin nüfusu 6350 den 4700 e düşmüştür (-% 25.98). Yani araştırma bölgesindeki her dört kişiden biri göç etmiş gibi görünmektedir. Oysa 2007 yılına kadar yapılan sayımlarda o dönemde sayım bölgesinde bulunanlar sayıldığı ve belediyeler de bu sayım sonuçlarına göre İller Bankası ndan pay aldıkları için, göç etmiş nüfus ve kırsal kesimdeki nüfus ilçe merkezine gelerek belediye sınırları içinde yaşıyormuş gibi gösterildiğinden nüfus olduğundan çok fazla çıkmaktaydı yılından önceki sayımlarda Türkiye genelinde 59 TÜİK Verilerinden Hesaplanmıştır.

75 58 iç göçün yönünün doğudan batıya olması sonucunda özellikle doğu bölgelerimizde bu sunî nüfus artışı sorunu yaşanmaktaydı. Ancak 2007 yılında Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi ne geçilince bu problem ortadan kalkmış oldu. Böylece beklide tarihimizdeki gerçeğe en yakın sayım yapılmış oldu. Tablo 2.1. Tekman İlçe Merkezi nin Yılları Arasındaki Nüfus Gelişimi Sayım Yılı Nüfus Miktarı Değişim Değişme Oranı (%) , , , , , , , , , , , , , , , ,56 Kaynak: TÜİK verilerinden yararlanılarak hesaplanmıştır yılı verilerine göre ilçe merkezinin nüfusu bir yılda 4700 den 3694 e düşünce (-% 21.40) araştırma bölgesindeki göç gerçeği daha belirgin olarak ortaya çıkmış oldu. Çünkü hem 2007 hem de 2008 nüfusu ADNKS ne göre tespit edildiği için son bir yılda Tekman ilçe merkezinden 1006 kişinin başka bir deyişle her beş kişiden en az birinin göç ettiği gerçeği ortaya çıkmış oldu. Aynı zamanda Erzurum ilinin ilçeleri içinde Tekman ilçe merkezi en fazla göç veren yerleşim yeri olarak öne çıkmaktadır. Bunda bölgenin ekonomik olarak geri kalmış olması, ulaşım imkânlarının gelişmemesi, sosyal imkânların yetersizliği, işsizlik, eğitim imkânlarının azlığı, iklim şartlarının

76 59 müsait olmaması gibi birçok neden sayılabilir yılında 263 kişi (% 7.11) artarak 3957 kişi olan nüfus, son yıllarda durağan bir dönem geçirmektedir yılında 450 kişi azalarak 3507 kişi olan nüfus (-% 11.37), 2011 yılında 2 kişi azalarak 3505 olmuş (- % 0.05), en son 2012 yılında da 90 kişi artarak 3595 kişiye (% 2.56) çıkmıştır. 60 Şekil 2.1. Tekman ilçe merkezinde Nüfus Gelişimi ( ) Nüfus Hareketleri Dünya nüfusunun dağılışı ve yoğunluğu sürekli bir değişim içerisindedir. Bu günkü nüfus dağılışı sanayileşmenin başladığı ondokuzuncu yüzyıl başlarındakinden çok farklıdır. Bu durum ise nüfustaki değişimleri ortaya çıkaran üç unsurun; doğumlar, ölümler ve göçlerin karşılıklı birbirlerini etkilemelerinin sonucu olarak meydana gelmiştir. Belirli bir dönemde doğumların sayısı ölümleri geçtiğinde Dünya ya da ülke ve bölgelerin nüfusunda artış meydana gelir. Göçler yoluyla da ülke ve bölgeler ya nüfus kazanırlar ya da kaybederler. Hemen tüm ülkelerde toplam nüfus miktarları üzerinde doğumlar ve ölümler arasındaki fark en büyük etkiyi yapmaktadır. Göçler ise yalnızca ülke içi nüfus miktarlarında büyük değişimlere yol açabilmektedir TÜİK Verilerinden Hesaplanmıştır. 61 Erol Tümertekin, Nazmiye Özgüç, Beşeri Coğrafya İnsan, Kültür, Mekan, Çantay Kitabevi, İstanbul 1998, s. 249.

77 Doğumlar ve Ölümler Bir bölgedeki nüfus değişimini ortaya koyabilmek için kullanılan önemli değişkenlerden biri de doğumlar ve ölümlerdir. Tekman ilçe merkezinin nüfusunun genel doğum ve ölüm oranlarını belirlemek yılları arasındaki verilerden faydalanılmıştır. Tekman ilçe hastanesinin kurulmasından sonra merkez ilçe sağlık ocağı da hastane binasına taşınmış ve doğum verileri daha sağlıklı bir şekilde tutulmaya başlanmıştır. Ölüm kayıtları ise ilçe nüfus müdürlüğünün verilerinden merkezdeki ölüm olayları ayrılarak ortaya konulmuştur. Tekman ilçe hastanesinden yaralanılarak hazırlanan verilere göre 2008 yılında 63 çocuk doğmuştur yılında 69, 2010 yılında 60, 2011 de 64 doğum gerçekleşmiştir yılında ise ilçe merkezinde 72 doğum ile en fazla rakam ortaya çıkmıştır. Dikkat edilirse doğum olaylarında düzenli bir azalma veya artma görülmemektedir. TÜİK verilerine göre 2012 yılında Türkiye de kaba doğum hızının olduğu düşünülürse, araştırma sahasında da bunun üzerinde bir oranın ( 20.02) olduğu görülmektedir (Tablo 2.2) yılları arasında kaba doğum oranı ile 2008 yılında en az, ile 2012 yılında en yüksek seviyede gerçekleşmiştir. Doğum hadiselerinin son 3 yılda sürekli arttığı görülmektedir. Yöredeki kaba doğum oranının Türkiye ortalamasından yüksek seviyede olmasını İlçenin gelişmişlik bakımından tüm ilçeler arasında sondan dokuzuncu sırada yer almasına 62, aile plânlaması çalışmalarının tam olarak uygulanamamasına ve kısmen devam ede gelen çok eşliliğe bağlayabiliriz. Çağımızda tıbbî yönden meydana gelen ilerlemelerin sonucu olarak ölüm oranı eskiye nazaran bir hayli düşmüş ve bunun sonucu olarak da hızlı nüfus artışı, nüfus patlamaları meydana gelmiştir. Doğurganlıkta olduğu gibi, ölümde de kaba ölüm oranı bir kriter olarak kullanılmaktadır. Yani; Kaba ölüm oranı= Toplam ölüm sayısı / Yıl ortası tahmini nüfus x bu kritere göre nüfusun yapısı ve artışı konusunda tahminler yapmak mümkün olur Gülhayat Gölbaşı Şimşek, F., Noyan, İlçelerin Gelişmişlik İndekslerinin Oluşturulmasında Çok Aşamalı Doğrulayıcı Faktör Analizi Yaklaşımı. İstatistikçiler Dergisi 1, Ankara 2008, s İbrahim Atalay, Genel Beşeri ve Ekonomik Coğrafya, İzmir 2001, s. 16.

78 61 Tablo 2.2. Tekman İlçe Merkezi nin Genel Doğum Oranları ( ) Yıllar Doğum Sayısı Kaba Doğum Oranı ( ) Kaynak: Tekman İlçe Nüfus Müdürlüğü Kayıtlarından Derlenmiştir. Tekman ilçe nüfus müdürlüğü verilerinden yararlanarak hazırladığımız verilere göre 2009 ve 2011 yıllarında ilçe merkezinde 15 kişi ölürken, 2008 yılında 16, 2010 yılında 17 ve en son 2012 yılında 18 kişi ölmüştür. Kaba ölüm oranı en az 2009 yılında ( 3.79) gerçekleşmiştir. Bu dönemde ölen kişi sayısı 2011 yılıyla aynı olmasına rağmen oranın düşük olmasının nedeni, nüfusun bu dönemde fazla olmasıyla açıklanabilir yılında kaba ölüm oranı 5.0 dır. Bu oran 2012 yılı Türkiye ortalamasıyla tam olarak uyuşmaktadır (Tablo 2.3). Tablo 2.3. Tekman İlçe Merkezi nin Genel Ölüm Oranları ( ). Yıllar Ölüm Sayısı Kaba Ölüm Oranı ( ) Kaynak: Tekman İlçe Nüfus Müdürlüğü Kayıtlarından Derlenmiştir Göçler Nüfus hareketleri denildiği zaman akla göçler gelir. Göçler; nüfusun azalmasında, çoğalmasında ve ülke içindeki dağılımında önemli rol oynar. Göçler, insanların bireysel olarak aile fertleriyle birlikte ya da kitleler halinde yaşadıkları yerlerden geçici ya da sürekli olarak ayrılıp başka yerlere gitmesi eylemidir. Nedenlerine göre Türkiye deki

79 62 göçler; doğal afetlerin neden olduğu göçler, işsizliğin yol açtığı göçler ve sosyal olayların yol açtığı göçler olarak üç grupta toplanabilir yılları arasında Erzurum; Tunceli ve Kars tan sonra % 5.7 oranı ile en fazla göç veren üçüncü ildir. 65 Tekman, Erzurum iline bağlı ilçe merkezleri arasında TÜİK dönemi verilerine göre % 21.4 ile en fazla göç veren yerleşmedir. Nitekim 2000 yılında 6350 kişi olan nüfus, 2008 yılına gelindiğinde 3694 kişiye düşmüştür. Yani sekiz yılda nüfusun % 41.8 i göç etmiştir. 66 Araştırma bölgesinden dışarıya doğru olan göçlerde en önemli neden işsizliktir. Buna ek olarak daha iyi yaşam koşullarına sahip olma isteği, özellikle yılları arasında bölgede meydana gelen terör olayları sonucu güvenliğin bozulması, eğitim imkânlarının yetersizliği, sert iklim koşulları sayılabilir. Bu göç olayları genelde iç göç şeklinde gerçekleşmektedir. Bölgede aynı zamanda dış göç ve özellikle inşaatlarda çalışan insanların oluşturduğu mevsimlik göç de görülmektedir. Araştırma sahasına olan göçler ise çevredeki kırsal yerleşmeler ve diğer il ve ilçelerden gelen kamu çalışanlarından oluşmaktadır Dış Göç Ülke içinden başka ülkelere olan göçlere dış göç denilmektedir. 67 Tekman ilçe merkezinden ülke dışına göçler 1960 yıllarında başlamıştır. Bu göçlerin temel nedeni işsizlik ve ekonomik kaynakların yetersizliğidir. Yurt dışındaki yaşam koşullarının daha iyi olmasını da diğer ülkelere yönelik göçlerin nedenleri arasında sayabiliriz yılları arasında yurt dışına yapılan göçlerle alakalı ciddi bir istatistik tutulmamıştır. Bu dönemdeki göçlerle alakalı bilgileri her mahallenin muhtarları ve o dönemi iyi bilen kişilerle yapmış olduğumuz mülakat sonucunda ortaya konulmuştur. Yerinde yapılan tespitlere göre yılları arasında Tekman ilçe merkezinden yurt dışına toplam 61 aile göç etmiştir. Son dönemlerde göç edilen ülkelerde işçi ihtiyacının azalmasına bağlı olarak, göç şartlarının zorlaşması nedeniyle, 64 Cemalettin Şahin, Hayati Doğanay, N.A. Özcan, Türkiye Coğrafyası, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara 2005, s Şahin, Doğanay, Özcan, s TÜİK Verilerinden Hesaplanmıştır. 67 Ali Tandoğan, Türkiye Nüfusu, Karadeniz Teknik Üniv. İktisadi ve İdari Bilimler Fak., Esen Ofset Yayıncılık, Trabzon 1994, s. 51.

80 63 yurt dışına göçler durma noktasına gelmiştir. Bu göçlerde genellikle daha önceden yurt dışına giderek oraya yerleşen ve o ülkenin vatandaşlık hakkını kazanan insanların orada doğmuş ve o ülkenin vatandaşı olan kişilerle evlilik yapılması yoluyla olmaktadır. En çok göç edilen ülke olan Almanya nın da bu tür göçlere dil şartı getirmek gibi zorlaştırıcı önlemler alması dış göçü iyici azaltmıştır. Yurt dışında en çok göç edilen ülke Almanya dır. Bu ülkeye bugüne kadar 48 aile (%78.7) göç etmiştir. Almanya yı 12 aile (%19.7) ile Fransa izlemektedir. Bunların haricinde Cihan Mahallesi nden bir aile de İtalya ya göç etmiştir. Yurt dışına göçlerde hep aynı ülkelerin tercih edilmesinin nedeni, dış göçlerin daha önce giden ailelere bağlı olarak yapılmasından kaynaklanmaktadır. Göç eden aileler bir daha geriye dönmemekte ve bölgeye ekonomik olarak yatırım yapmamaktadırlar. Sadece her yıl tatil dönemlerinde bölgeye gelerek azda olsa ekonomik girdi sağlamaktadırlar. Tablo 2.4. Tekman İlçe Merkezi nden Ülke Dışına Olan Göçler ( ) Gidilen Ülke Göç Eden Aile Sayısı Yüzdesi (%) Almanya Fransa İtalya Toplam Kaynak: Anket ve Mülakat Sonuçlarından Derlenmiştir İç Göç Araştırma sahasına XIX. Yüzyıl sonu ve XX. Yüzyıl başında, Rusların desteğiyle, bir kısım azınlıklar getirilmiştir. Aras boyları, Muş ve Erzurum a yerleşen bu nüfus sonucunda, yılları arasında bölgedeki gayrimüslim nüfus, Müslüman nüfustan daha fazla artış göstermiştir. Bu dönemde buraya yerleşen Ermeniler, toplum içerisinde karışıklık oluşturmuşlardır. Silahlanarak Osmanlı Devleti nin savaşta olduğu yıllarda ülke içerisinde ayaklanmalar çıkarmışlardır yılında Osmanlı Devleti, bölgedeki Ermenileri Anadolu nun güneyine göç ettirmiştir. Tehcir olayı (göç ettirme) olarak bilinen bu harekete Tekman ilçe merkezindeki Ermeniler de katılmıştır. Bu dönemle alakalı bilgisi olan insanlarla yapılan mülakat sonucunda, tehcir hadisesinden 68 Gülfettin Çelik, Osmanlı Devleti nin Nüfus ve İskan Politikası, Bilim ve Sanat Vakfı, Divan İlmi Araştırmalar Derg., Yıl:4, Sayı:6, İstanbul 1999, s

81 64 sonra bölgede sadece iki Ermeni kalmış ve bunların torunlarından birisi de yakın zamanda bölgeye gelerek arazi alıp ev yaptırmıştır. Araştırma sahasının verimli otlaklarına, özellikle Elazığ ve çevresinden gelen ve Yörük adı verilen göçerler, burada çadırlarını kurarak oba yerleşmelerini meydana getirirler. Bu göçerler kurdukları seyyar mandıralarla yöredeki sütleri de alarak işlerler lı yıllarda yaylacılık yasaklanmadan önce bu bölgeye hayvan beslemek için gelen en önemli aşiret Şavaklardır. Yarı göçer hayat süren bu aşiret, Tunceli nin Pertek ve Çemişgezek ilçelerinin köylerinde yaşamakta, yaz mevsiminde ise Palandöken Dağları, Tekman ve Hınıs yaylalarında hayvan beslemektedirler yılında, terör olaylarının azalmasına bağlı olarak yörenin birçok kesiminde bu tür göçerlere rastlanmaktadır. Karadeniz Bölgesi nden (özellikle Ordu İli nden) Haziran ortasından itibaren gelen ve Eylül sonunda bölgeyi terk eden otuz iki arıcı, bölgeye yapılan mevsimlik göç olarak kabul edilebilir. Doğu Anadolu Bölgesi nin genel özelliğine paralel olarak araştırma sahasından da göçler batıya doğru olmaktadır. Bu göçlerin en önemli nedeni işsizliktir. Bunun yanında ilkel tarım metotlarının uygulanmasına bağlı olarak verimin az olması, insanların ya çok az arazilerinin olması ya da hiç olmaması, sosyal imkânların yetersizliği, eğitim olanaklarının azlığı ve şehirlerdeki daha iyi yaşam koşulları sayılabilir yılına kadar güvenlik sorunu nedeniyle göçler yapılmışsa da bu tarihten sonra bu problem yok denilebilecek kadar azalmıştır döneminde en çok göç İstanbul a yapılmıştır. Bu dönemde İstanbul a 48 aile göç etmiştir. Toplam göç olaylarının % 34.5 i İstanbul a gerçekleşmiştir. İstanbul u 34 aile ile (% 24.5) Erzurum takip etmektedir. Erzurum a göç eden ailelerin bir kısmı zamanla buradan daha batıya göç etmişlerdir. Aydın a 13 aile, Mersin e 10 aile, Bursa ya 8 aile, İzmir e 7 aile, Ankara ya 6 aile, Adana ve Manisa ya dörder aile, Çanakkale ye 3 aile, Muğla ve Elazığ a birer aile göç etmiştir (Harita 2.1). Araştırma bölgesinden kış dönemlerinde, batı illerinde inşaatlarda çalışmaya gidip yaz döneminde tekrar ilçe merkezine dönme şeklinde mevsimlik göçte yapılmaktadır. Böylece tarım ve hayvancılığın çok yoğun olmadığı dönemlerde değerlendirilmiş olur. 69 Sabri Çakır, Doğu Anadolu Göçerlerinin Sosyo-Ekonomik Sorunları, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3(2), Elazığ 1989, s. 52.

82 65 Batıya yapılan göçlerde daha çok yerleşme amacı taşınmaktadır. Göç eden insanlar, akrabalarının bulunduğu illeri tercih etmektedir. Tablo 2.5. Tekman İlçe Merkezi nden Yurt İçine Yönelik Göçler ( ). Göç Edilen İl Göç Eden Aile Sayısı Oranı (%) İstanbul Erzurum Aydın Mersin Bursa İzmir Ankara Adana Manisa Çanakkale Muğla Elazığ Toplam Kaynak: Yerinde Yapılan Tespitler. Tekman ilçe merkezine daha çok kırsal yerleşmelerden göç olmaktadır. Özellikle 1946 yılında, araştırma bölgesi Hınıs a bağlı bir köy yerleşmesi iken ilçe haline getirilmesi ile kırsal kesimden ciddi olarak göç almıştır döneminde nüfusun % 183 oranında artması bu durumu bize çok iyi açıklamaktadır.

83 66 Harita 2.1. Tekman Kasabası ndan Ülke İçine Olan Göçler ( )

84 67 Mahalle muhtarları ile yapılan mülakat sonuçlarına göre, terör hadiselerinin yaygın olduğu döneminde de kırsal kesimden ilçe merkezine doğru göçler olmuştur. Bunun nedeni tamamen güvenlikle alakalıdır. Zaten merkeze gelen aileler zamanla buradan daha batıya göçmüşlerdir yılından sonra bu tür göç hadiseleri hemen hemen bitmiştir. Kırsal kesimden ilçe merkezine olan göçlerin bir diğer nedeni eğitimdir yılı verilerine göre İlçe merkezine köylerden 970 öğrenci gelmektedir. Bu rakam ilçe merkezinin nüfusunun yaklaşık dörtte birine denk gelir. Kan davaları nedeniyle de ilçe merkezine göçler olmaktadır. Bu yüzden Vatan Mahallesi ne göç etmiş 9 aile (49 kişi) bulunmaktadır. Kırsal yerleşmelerden ilçe merkezine göç eden nüfus, yerleşmek için, tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yoğunlaştığı Vatan Mahallesi ni tercih etmektedirler döneminde, Gündamı 7 aile (40 kişi), Deliler 7 aile (35 kişi), Koçyayla 7 aile (31 kişi), Erence 5 aile (30 kişi), Yücepınar 4 aile (25 kişi), Taşkesen 4 aile (15 kişi), Karapınar 4 aile (15 kişi), Karatepe 3 aile (13 kişi) ve diğer köylerden 19 aile (103 kişi) Tekman ilçe merkezine göç etmiştir (Tablo 2.6). Tablo 2.6. Tekman İlçe Merkezi ne Kırsal Yerleşmelerden Gerçekleşen Göçler ( ). Göç Alınan Köy Göç Eden Aile Sayısı Göç Eden Nüfus Göç Eden Nüfus Yüzdesi (%) Gündamı Deliler Koçyayla Erence Yücepınar Taşkesen Karapınar Akçakoca Karatepe Ilıgöze Katranlı Kırıkhan Diğer Toplam Kaynak: Anket ve Mülakat Sonuçlarının Değerlendirilmesi. İlçe merkezine diğer il ve ilçelerden kamu kurumlarında çalışmak için gelenler de vardır. Bunlar genelde 2-3 yıl kadar ilçede çalıştıktan sonra tekrar göç etmektedirler. Bu

85 68 tür göçler 25 aile (53 kişi) ile Erzurum İl Merkezi nden gerçekleşmiştir. Onu 18 aile (35 kişi) ile Adana, 17 aile (23 kişi) ile İstanbul, 9 aile (17 kişi) ile Bursa izlemektedir (Tablo 2.7). Tablo 2.7. Tekman İlçe Merkezine Diğer İllerden Olan Göçler ( ). Göç Alınan İl Göç Eden Aile Sayısı Göç Eden Nüfus Oranı (%) Erzurum Adana İstanbul Bursa Ankara İzmir Samsun Mersin Trabzon Kars Iğdır Yozgat Diğer Toplam Kaynak: Anket ve Mülakat Sonuçlarının Değerlendirilmesi Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Özellikleri Cinsiyet ve Yaş Yapısı Nüfusun bir başka özelliği de kadın ve erkek oranıdır. Genel olarak 100 ya da 1000 kadına düşen erkek miktarı olarak tanımlanan cinsiyet oranı ülkeden ülkeye olduğu kadar, ülke içinde de yer yer değişiklikler gösterir. 70 Nüfusun cins bileşiminde, bir ülke geneli için kadın veya erkek nüfus miktar ve oranlarının yüksek olması, kesin demografik nedenlere bağlanamaz. Temelde sorun, doğumlarla ilgilidir. Belli bir süre içerisinde doğan bebek sayısının çoğunlukla kız veya erkek çocuk olması, belli bir süre sonra nüfusun genel cinsiyet yapısını, kadın veya erkek nüfus fazlalığı yönünde etkiler. Ancak, sorunun bazı toplumsal olaylarla da ilgisi olduğunu ayrıca, hatırlamak gerekir. Bunlardan en önemlisi, savaşlar ve göçlerdir. Bilindiği gibi, belki tarihin en eski 70 Erol Tümertekin, Beşeri Coğrafya, İstanbul Üniversitesi Yayın NO:3819, Fakülte Yay. No:2464, s.185, İstanbul 1994, s. 185.

86 69 dönemlerinden beri, savaşlara hemen tümü ile erkek nüfus katılır ve yine bu nüfus kitlesi yitirilir. Yine göçlere daha çok erkek işgücü katıldığından, göç veren illerde kadın nüfus fazlalığı, nüfus çeken illerde ise erkek nüfus fazlalığı ortaya çıkar. 71 Tekman ilçe merkezinin cinsiyet oranını ortaya koymak için, 1927 yılından 2000 yılına kadar periyodik olarak yapılan sayımlardan yaralanılmıştır yılında yapılan Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) ile en doğru sonuçlar ortaya konulmuştur yılına kadar da veriler yenilendiği için, bunlardan faydalanılarak araştırma sahasının cinsiyet oranını ortaya çıkarılmıştır. Genel olarak Tekman ilçe merkezinin cinsiyet oranı Türkiye ortalamasıyla paralellik göstermektedir nüfus sayımına göre, genel cinsiyet oranı, yani 100 kadına düşen erkek sayısı, 89 dur. Bu dönemde Türkiye ortalaması 93 tür. 72 Erkek nüfusu 66 kişiyle toplam nüfusun % 47.1 ni oluşturur. I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı gibi önemli savaşlar atlatmış bir ülke ve araştırma bölgemiz için bu rakam son derece normaldir. Türkiye ortalamasında (100) olduğu gibi, 1940 yılında Tekman ilçe merkezinin cinsiyet oranı 100 olmuştur. Bu tarihten itibaren de tüm sayım dönemlerinde erkek nüfusu az veya çok kadın nüfusundan fazla olarak ortaya çıkmıştır yılı sayımlarına kadar düzenli olarak artan erkek nüfus oranı, bu dönemde 469 kişi ile % 56.1 lik orana ulaşmıştır. Bu artışı doğumların yanında, 1946 yılında ilçe statüsüne getirilen bölgenin kırsal kesimden azda olsa erkek nüfusu göçü almasına bağlayabiliriz yılından 2000 yılına kadar cinsiyet oranı çok fazla değişmemiştir yılında 117, 1975 yılında 120, 1980 yılında tekrar 117, 1985 te 124 ve 1990 da 133 olan cinsiyet oranı 2000 yılında zirveye ulaşarak 191 gibi çok yüksek bir rakama çıkmıştır dönemindeki on yıllık sürede, bölgede 100 kadına düşen erkek sayısının 133 den 191 e çıkmasının nedeni, sadece bir günde, sokağa çıkma yasağı ilan edilerek ve o anda orada bulunan kişilerin sayılması şeklinde yapılan sayımların sonuncusu olan 2000 sayımlarında, belediyenin İller Bankası ndan, daha fazla pay alması için, kırsal kesimdeki erkek nüfusun ilçe merkezine gelerek burada sayımlara katılmasıdır. Bu da suni bir durumdur. 71 Doğanay, Türkiye Beşeri Coğrafyası, s Doğanay, Türkiye Beşeri Coğrafyası, s.158.

87 70 Zaten 2007 yılında erkek nüfus oranı % 52.1, 2008 yılında % 52.4 olmuştur. Bu oran Türkiye genelinde sırasıyla % 50.1 ve % 50.2 dir yılından 2012 yılana kadar erkek nüfus oranı sürekli artarak sırasıyla, 2009 % 50.7, 2010 % 53.0, 2011 % 53.1, 2012 yılında da % 54.3 olarak gerçekleşmiştir yılından itibaren erkek nüfus oranının sürekli olarak artması, köylerden ilçe merkezine çalışmaya gelen erkek nüfusu ve eğitim seviyesi arttıkça kız öğrenci oranının azalmasıyla açıklanabilir. Gerçekten de Tekman YİBO da okuyan öğrencilerin % 61.8 i erkek öğrencilerden oluşuyorken, Tekman Lisesi nde erkeklerin oranı % 81.1 e kadar çıkmaktadır. Bu da bize köylerdeki ailelerin kız çocuklarının lise eğitimine devam etmelerine yeterince müsaade etmediklerini göstermektedir (Tablo 2.8, Şekil 2.2). Tablo 2.8. Tekman ilçe merkezi Nüfusunun Sayım Dönemlerine Göre Cinsiyet Oranları ( ) Sayım Yılı Erkek Nüfus %'si Kadın Nüfus %'si Toplam Cinsiyet Nüfus Oranı (%) Kaynak: TÜİK Verilerinden Hesaplanmıştır. * Tekman İlçe Merkezi 1927, 1950 ve 1960 yılı nüfus sayım sonuçlarında cinsiyet ayrımına yer verilmemiştir.

88 71 Yaşlı nüfus içerisinde kadın nüfusun fazlılığı göze çarpmaktadır. Gerçekten de Türkiye genelinde yaşlı nüfusun % 56.5 ni kadınlar oluştururken, araştırma sahasında bu oran % 58.8 e çıkmaktadır. Bu durumu erkek nüfusun ölüm riski fazla olan yıpratıcı işlerde daha çok çalışmaları ile açıklayabiliriz. Şekil 2.2. Sayım Devrelerine Göre Tekman ilçe merkezi Nüfusunun Cinsiyet Durumu ( ) Araştırma sahasının dar aralıklı yaş grupları incelendiğinde en fazla nüfus miktarını yaş grubunun oluşturduğu görülmektedir. Bu grupta 545 kişi bulunmaktadır ve toplam nüfusun % 15.1 ini meydana getirir. Dar aralıklı gruplandırmada ikinci sırayı; 525 kişi (% 14.6) ile yaş grubu, üçüncü sırayı 462 kişi (% 12.9) ile yaş grubu, dördüncü sırayı 338 kişi (% 9.4) ile yaş grubu ve beşinci sırayı 335 kişi (% 9.3) ile 0-4 yaş grubu almaktadır yaş grubu, yaş grupları içerisinde ancak beşinci sırada yer alabilmektedir. Bu da bize, bölgedeki aile planlaması çalışmalarının başarılı olduğu ve doğumların giderek azaldığını gösterir. Ancak 0-4 yaş grubunun 5-9 yaş grubundan 59 kişi fazla olması da son yıllarda doğum oranlarının arttığının bir göstergesidir. Diğer yaş gruplarının, genel nüfus içerisinde paylarının düşük olduğu ve üst yaş gruplarına doğru belirgin azalışlar gösterdiği görülmektedir. 65 yaş ve üzerini kapsayan yaşlı nüfus, 119 kişi ile toplam nüfusun

89 72 anacak % 3.3 ünü oluşturur. 25 yaş altı genç nüfus, toplam nüfusun % 56.0 lık kısmını oluşturmaktadır. Buradan da biz, ilçe merkezinin genç bir nüfusa sahip olduğunu ve ortalama yaşam süresinin fazla uzun olmadığını söyleyebiliriz. 73 Tablo 2.9. Tekman İlçe Merkezinde Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılışı (2012) Tekman Erkek Kadın Toplam % Toplam Kaynak: TÜİK Verilerinden Derlenmiştir. Tekman ilçe merkezine ait 2012 yılı nüfus piramidi incelendiğinde, 5-9 yaş grubu hariç nüfus miktarının 0-4 yaş grubundan yaş grubuna kadar arttığı ve sonra tekrar azaldığı görülmektedir. Şekil olarak, araştırma bölgesinin nüfus piramidi, gelişmekte olan ülkelere (Meksika ve Peru gibi) ait kenarları içe çökük nüfus piramidi ile doğurganlık oranında dikkat çeken hızlı bir düşüşün olduğu, dolayısıyla nüfus piramidinin tabanın daraldığı ülkelerin (Halen Japonya ve Batı Avrupa ülkelerinin 1930 ları gibi) nüfus piramitleri 74 arasında geçiş özelliği gösteren bir şekle sahiptir. Bağımlı nüfus, çalışan veya üretici olan nüfusun bakmak veya üretimini paylaşmak zorunda olduğu nüfustur yaş grubundaki nüfus çalışan (aktif) nüfus, 73 TÜİK Verilerinden Hesaplanmıştır. 74 Tümertekin, s

90 ve 65 ve üzeri yaş gruplarındaki nüfus ise çalışmayan veya bağımlı nüfus olarak kabul edilmekte ve böylece bağımlılık oranları hesaplanmaktadır. 75 Şekil 2.3.Tekman İlçe Merkezinin Nüfus Piramidi (2012) Tekman ilçe merkezinde bağımlı nüfus toplamı 1068 kişidir. Aktif nüfus ise 2527 kişiden oluşmaktadır. Buradan yapılan hesaplamayla, ilçe merkezinin bağımlılık oranının % 42.3 olduğu anlaşılmaktadır. TÜİK 2012 verilerinden yapmış olduğumuz hesaplamalara göre, Türkiye ortalaması % 48.0 dır. Bağımlılık oranının Türkiye ortalamasının çok altında kalmasının nedeni, bölgedeki yaşlı nüfus oranın Türkiye ortalamasının yarısından az olması ile son yıllarda doğurganlık oranının azalmasına bağlayabiliriz. Anacak, bölgede hızla devam eden ve özellikle aktif nüfusu kapsayan göç hadiselerine bağlı olarak bağımlılık oranının da giderek yükseleceği görülmektedir. Araştırma sahasındaki aktif nüfusun içerisinde işsizler, öğrenciler, askerler, ev hanımları gibi ekonomik gelir getiren işi olmayanların da bulunması, gerçekte bölgenin bağımlı nüfus oranının çok daha fazla olduğunu gösterir. 75 Doğanay, Türkiye Beşeri Coğrafyası, s

91 74 Tablo Tekman İlçe Merkezi Nüfusunun Geniş Aralıklı Gruplandırması (2012). Yaş Grubu Erkek % Oranı Kadın % Oranı Toplam % Oranı Toplam Kaynak: TÜİK verilerinden hesaplanmıştır. Şekil 2.4. Tekman İlçe Merkezi Nüfusunun Geniş Aralıklı Gruplandırması (2012) Nüfusun Eğitim ve Kültürel Durumu Tekman ilçe merkezinde 2012 yılı itibariyle 4 ilköğretim okulu ve 1 lise eğitim hizmeti vermektedir. Bu okullarda 1779 öğrenci eğitim almakta ve 100 öğretmen görev yapmaktadır. 970 öğrenci ise köylerden ilçe merkezine taşımalı sistemle gelerek eğitim öğretimlerini devam ettirmektedirler (Tablo 2.11). Kasabada özel okul ve dershane mevcut değildir. İl geneline paralel olarak ilçe merkezinde de eğitim öğretim faaliyetleri gelişme göstermektedir. Bunun için her ay deneme yapılmakta, öğretmenler okul sonrası gönüllü olarak etüt yapmakta, akıllı sınıflar ve bilgisayar sınıfları açılmakta ve bu sınıflar sürekli açık tutulmaktadır. Kaymakamlık tarafından kitap desteği sağlanarak üniversite sınavı için 46 öğrenciye yönelik kurs açılmış olup ayrıca 21 öğrenci de Hınıs taki dershaneye gönderilmektedir. Toplam 150 sınav seti alınmış olup bu setler öğrenciler arasında dönüşümlü olarak kullanılmaktadır. Yıl içerisinde 8 defa veli bilgilendirme toplantısı düzenlenmektedir. Atatürk ilköğretim Okulu hariç tüm okulların kütüphanesi bulunmaktadır.

92 75 Tablo Tekman ilçe merkezinde Bulunan Okul, Öğrenci ve Öğretmen Durumları ( ) Okulun Adı Erkek Öğr. Kız Öğr. Toplam Öğr. Öğretmen Sayısı Atatürk İ.Ö.O Cumhuriyet İ.Ö.O Hürriyet İ.Ö.O Tekman Y.İ.B.O Tekman Lisesi Toplam Kaynak: İlçe Milli Eğitim Kayıtlarından Alınmıştır. Öğrencilere yönelik atletizm, futbol, voleybol, masa tenisi turnuvaları düzenlenmektedir. İlçe merkezine 6 km mesafedeki Şuşar Tepesi nde kışın kayak turnuvası düzenlenmektedir. Bilgisayar, resim kursları (yağlı boya, sulu boya, kuru boya) ebru, baskı ve hat kursları açılmaktadır yılında kaymakamlık tarafından açılan toplum merkezinde 70 kişilik gösteri ve toplantı salonu bulunmaktadır. Ayrıca 20 bilgisayar, 1 bilardo masası, 2 adet playstation ile kurslardan kalan zamanlarda tüm öğrencilere açıktır. Burada öğretmenlere yönelik seminer ve staj dersleri verilmektedir. Her hafta 3 köyün öğrencileri öğretmenler tarafından ders etüdüne alınmakta, bu öğrencilere moral ve motivasyon için sinema filmleri izlettirilmektedir yılında 7811 kitap bulunan halk kütüphanesini kişi ziyaret etmiştir. Bu rakam artarak 2012 yılında 8138 kitap ve okuyucuya yükselmiştir. Tablo Tekman Halk Kütüphanesi nin Kitap ve Okuyucu Sayıları ( ). Yıl Kitap Sayısı Okuyucu Sayısı Kaynak: Kütüphane Kayıtlarından Alınmıştır Derlenmiştir.

93 76 Fotoğraf 2.1. Tekman Lisesi nden Bir Görünüm Halk Eğitim Merkezi, öğrencilere ve yetişkinlere yönelik eğitim öğretim faaliyetlerini devam ettirmektedir. Açılan kurslarda okuma-yazma, bilgisayar, sınavlara hazırlık, atletizm, baskı ve resim eğitimi verilmektedir. Halı şirketleriyle ortaklaşa Bursa dan gelen özel ipliklerle 29 bayana yönelik ücretli (ödemesini şirketlerin yaptığı) halıcılık kursu açılmıştır. Böylece genç kızların hem halıcılık eğitimi almaları hem de para kazanmaları sağlanmıştır. Ayrıca makine nakışı kursu, kalorifer ateşçiliği kursu gibi değişik mesleklere yönelik eğitimler verilmiştir yılında Gökoğlan Köyü nde 15 kişilik arıcılık kursu açılmıştır ancak yeterli ilgi olmayınca son yıllarda arıcılık kursu açılmamaktadır. Oysa ilçe dışından her yıl onlarca arıcı izin alarak gelip buralarda arıcılık yapmaktadır.

94 77 Tablo Tekman Halk Eğitim Merkezi Tarafından Açılan Kurslar, Öğrenci ve Öğretmen Sayıları ( ) Kursun Adı Öğrenci Sayısı Öğretmen Sayısı Okuma yazma kursları 1. kademe (1,2,3) 27 1 Okuma yazma kursları 2. kademe (4,5)* 10 1 Bilgisayar kursu 84 3 Halıcılık kursu 29 1 Makine nakışı kursu 27 2 DPY hazırlık kursu 62 3 SBS hazırlık kursu 66 7 YGS-LYS hazırlık kursu 53 5 Atletizm kursu 25 2 Baskı ve resim kursu 22 1 Kalorifer ateşçiliği 28 1 Toplam Kaynak: Tekman Halk Merkezi Müdürlüğü Kayıtlarından Hazırlanmıştır yılı verilerine göre 6 yaş ve üzeri nüfusun % 7.9 u (254 kişi) okuma yazma bilmemektedir. Okuma yazma bilmeyen erkeklerin oranı % 2.1 (37 kişi) iken bu oran kadınlarda % 14.9 a (217 kişi) kadar çıkmaktadır. Okuma yazma bilen 2884 kişi (% 92.1) vardır. 95 erkek, 181 kadın ilkokul mezunu, 420 erkek, 281 kadın ilköğretim mezunu, 65 erkek, 20 kadın ortaokul mezunu, 474 erkek, 114 kadın lise mezunudur. Yüksekokul ve üzeri eğitim almış 229 erkek ve 152 kadın bulunmaktadır.

95 78 Fotoğraf 2.2. Tekman Y.İ.B.O. ve Lojmanları. Herhangi bir özel öğretim kuruluşunun bulunmadığı Tekman da Milli Eğitim Müdürlüğü ve Kaymakamlığın çalışmalarıyla son yıllarda eğitim faaliyetleri gelişmektedir. Okuma salonunda 35 öğrenci eğitim görerek sınavlara hazırlanmaktadır. Okullarda bulunan teknoloji sınıfları eğitim öğretim vakitleri dışında tüm ilçe halkına açılmıştır. Örgün öğretim içinde bulunmayan öğrenciler de kaymakamlık tarafından temin edilen kitaplardan sırayla faydalanabilmektedir. Yapılan bilgilendirme seminerleriyle öğrenci velileri de eğitim ve öğretim faaliyetlerine destek olmaları için teşvik edilmektedir. Ana ulaşım yollarından uzakta yer alması sosyal ve kültürel yapıyı etkilemiştir. Araştırma bölgesinde gelenek ve göreneklerin kültürel yaşam üzerinde büyük bir etkisi bulunmaktadır. Ekonomik şartların zorluğuna bağlı olarak yörede festival, panayır v.s. gibi etkinlikler yapılmamaktadır.

96 79 Tablo Tekman İlçe Merkezinde Nüfusun Eğitim Durumu (2012, 6 yaş ve üzeri) Öğrenim Durumu Erkek % Kadın % Toplam % Okuma-Yazma Bilmeyen Okuma-Yazma Bilen Fakat Bir Okulu İlkokul Bitirmeyen Mezunu İlköğretim Mezunu Ortaokul Mezunu Lise Mezunu Yüksekokul ve Üzeri Bilinmeyen Toplam Kaynak: TÜİK Kayıtlarından Hazırlanmıştır. Genel Okuma Yazma Bilen Şekil 2.5. Tekman İlçe Merkezindeki Okuma Yazma Oranları (2012) Nüfusun Beslenme ve Sağlık Durumu Tekman ilçe merkezinde insanlar, genellikle Erzurum, Muş ve Elazığ dan getirilen gıda maddeleriyle ihtiyaçlarını karşılarlar. Bazen de birkaç esnaf anlaşıp, bir kamyonla, Osmaniye iline giderek bu iden sebze ve meyve getirirler. Yaklaşık 60 km mesafede bulunan ve yolu da Erzurum yolundan daha iyi konumda olan Hınıs ilçesinden de çeşitli ürünler getirilir. Yaz dönemlerinde tereyağı, süt, yoğurt, peynir ve yumurta gibi hayvansal ürünler çevreden karşılanabilmektedir. Fakat ilçe kendi

97 80 ihtiyaçlarını karşılayamadığı için genelde her türlü gıda maddesi dışarıdan getirilir. Dengeli beslenme bakımından araştırma sahasının yeterli olduğunu söylemek güçtür yılından önce ilçe merkezinde sadece bir sağlık ocağı bulunmaktaydı tarihinde, 25 yataklı Tekman İlçe Hastanesi nin açılmasıyla, ilçe modern bir sağlık merkezine kavuşmuş oldu. Sağlık ocağı da hastane bünyesine taşınarak hizmetlerini buradan devam ettirmeye başlamıştır. Fotoğraf 2.3. Tekman Devlet Hastanesi nden Bir Görünüm 2012 yılı itibariyle, ilçe hastanesinde, dahiliye, genel cerrahi, kadın doğum, acil servis, aile hekimliği ve çocuk branşlarında uzman doktor bulunmakta ve poliklinik hizmetleri verilmektedir. Hastanede yaklaşık 32 bin kişiye gerek yatarak ve gerekse ayaktan tedavi ile gün boyu acil müdahale hizmetleri verilmektedir. Günlük hastaya hizmet verilmektedir. Hastane bünyesinde 2012 yılı itibariyle altısı aile hekimi olmak üzere 7 uzman doktor ve 7 hemşire-ebe bulunmaktadır. Hastanede, personel ve poliklinik sayısı çoğaltılarak, hastalara daha iyi hizmet verilmesi amaçlanmaktadır. Burada tedavisi mümkün olmayan hastalar Erzurum a gönderilerek orada tedavileri yapılmaktadır. Tekman ilçe merkezinde özel

98 81 sağlık kuruluşu bulunmamaktadır. Genelde üst solunum yolları enfeksiyonları, ishal, sinüzit, farenjit, bronşit gibi hastalıklar görülmektedir. Bölgenin ikliminden ve sağlıklı beslenememekten kaynaklanan bu hastalıklar, aynı zamanda bölgede görülen ölümlerin genel sebeplerindendir. Sağlık Bakanlığı nın 2009 yılının 9. ayı itibariyle yayınladığı İllere göre yeşil kartlı dağılım sonuçları açıklamasına göre, Tekman ilçesi genelinde yeşil kart sahibi bulunmaktadır. Buna göre Erzurum un tüm ilçeleri arasında, Tekman ilçesi, yeşil kartlı sayısı bakımından 3. sırada bulunmaktadır yılında ilçede toplam kişi bulunduğuna göre, yaklaşık olarak toplam nüfusun % 67 lik kısmının yeşil kart sahibi olduğunu söyleyebiliriz Aile Büyüklüğü Nüfus yapısında, aile büyüklüklerinin fazla veya az olması çeşitli nedenlerden ileri gelebilir. Ancak, bunlar arasında en önemlileri, gelenekler ve ekonomik nedenlerdir. Özellikle ülkemizin kırsal yörelerinde, geleneklerin etkileri dolayısıyla, baba sağ olduğu sürece aile dağılmamakta ve evlenen oğullar, babanın yönetim ve denetiminde kalmaya devam etmektedir. Bunda, nispeten küçük yaşlarda evliliklerin de önemli rolü vardır. Ayrıca, ekonomik güçlükler ve bu arada geleneksel tarım metodunda fazla işgücüne ihtiyaç duyulması da bir başka neden olarak gözükmektedir. 77 Bölgede ataerkil aile tipinin yaygın olması, aile büyüklüğünün artmasına neden olur yılı TÜİK verilerine göre Tekman ilçe merkezinde ortalama hane halkı büyüklüğü 5.82 dir. Bu oran, hem Erzurum ili ortalamasının (4.54) hem de Türkiye ortalamasının (3.80) çok üzerindedir. Araştırma bölgesinde en kalabalık aileler 8-10, en az nüfuslu aileler de 1-3 nüfusludur. İlçe merkezinde kişi sayısı fazla olan ailelerin, genelde tarım ve hayvancılıkla uğraştıkları görülmektedir. Kişi sayısı az olan aileler ise genelde kamu hizmetinde çalışan kişilerden oluşmaktadır. Göçler aile büyüklüğünün azalmasına neden olmaktadır. Normal şartlarda ilçe merkezinde görülen genç nüfusun çalışmak için batıya göç ettiği düşünülürse, aile büyüklüğünün de daha az olduğu anlaşılmaktadır. 76 Sağlık Bakanlığı, İllere Göre Yeşil Kartlı Dağılım Sonuçları Doğanay, Türkiye Beşeri Coğrafyası, s.156.

99 82 Araştırma sahasında evlilik yaşı arasındadır öncesi dönemde görülen 18 yaş altı evlilikler, artık fazla görülmemektedir. Günümüzde rastlanan çocuk yaştaki evliliklerin, aslında doğum tarihlerinin zamanında yazılmamasından kaynaklandığı ve bunların da kemik yaşı tespit edilerek düzeltildiği ortaya çıkmaktadır. Resmi nikâh olmadan, sadece imam nikahıyla yapılan evlilikler de yok denecek kadar azalmıştır Nüfusun Diğer Sosyal Özellikleri Tekman ilçe merkezinde sert karasal iklim, ekonomik şartların zorluğu ve ulaşım imkânlarının gelişmemiş olması gibi nedenlere bağlı olarak halkın sosyal yaşantısı kısıtlanmıştır. Kış mevsiminde tarımsal faaliyetler durmaktadır. İlçeyi Erzurum a bağlayan ve Palandöken Dağı üzerinden geçen yol, kışın kapandığı için Köprüköy ve Pasinler den geçen uzun yolla Erzurum a ulaşılmaktadır. Yaz mevsiminde, yöre insanları, ihtiyaçlarını karşılamak için daha çeşitli ve ucuz malların bulunduğu Erzurum a giderler. Ayrıca 60 km mesafede bulunan, aynı zamanda asfalt yolu olan Hınıs a da gidilmektedir. Yaz mevsiminde, insanlar piknik yapmak için Tatozsuyu Deresi çevresine, Işıklar köyündeki ağaçlık alanlara gitmektedirler. Ayrıca basit yöntemlerle Tatozsuyu Deresi nden balık avlayanlar da vardır. Kış mevsiminde bu işten gelir sağlayanlar olmaktadır. Yörede, 400 metrekare alana sahip Polis Amca Parkı ndan başka park bulunmadığı için bu tür yeşil alanlara ihtiyaç duyulmaktadır. Kış mevsiminde ise belediye tarafından 2009 yılı başında faaliyete geçirilen halı sahadan faydalanılmaktadır. Ayrıca İlçe merkezine 6 km mesafedeki Şuşar Tepesi nde İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü tarafından kayak turnuvası düzenlenmektedir. Yörede halk eğitim müdürlüğü tarafından açılan kurslar dışında, bakırcılık, kilimcilik, dokumacılık gibi geleneksel el sanatlarıyla uğraşan yoktur Nüfus Yoğunluğu ve Dağılışı Tekman ilçe merkezinde 2012 yılı itibariyle matematiksel nüfus yoğunluğu kişi/km² dir. Aynı yıl Türkiye ortalamasının km² ye 98 kişi olduğu düşünülürse, araştırma sahasında matematiksel nüfus yoğunluğunun çok yüksek olduğu ortaya

100 83 çıkmaktadır. Oysaki 4 km mesafedeki Hürriyet Mahallesi ile Vatan Mahallesi arasındaki boş araziler başta olmak üzere yerleşimden yoksun geniş araziler bulunmaktadır. Buna rağmen bu kadar yüksek bir matematiksel nüfus yoğunluğunun olması, araştırma sahasının özellikle belediye sınırları dahilindeki alanda yoğunluğun fazla olduğu yerleri kapsaması sonucu ortaya çıkmaktadır. Nüfusun % 63.3 nün Vatan ve İsmetpaşa Mahalleri nde toplandığı dikkati çeker. Bu durum bu iki mahallenin yerleşim merkezinin ticari faaliyetlerinin en çok yoğunlaştığı Şehit Mehmet Yağmur Caddesi nin her iki tarafında olmalarıyla açıklanabilir. Hatta İsmetpaşa Mahallesi nde nüfus yoğunluğu km² ye kişi ile çok uç bir yoğunluğa ulaşması bu mahallede hiç tarım arazisinin bulunması ve yerleşmenin sadece konutlar ve yollardan ibaret olmasının doğal bir sonucudur. Cihan Mahallesi nde ise geniş tarım arazilerine bağlı olarak aritmetik nüfus yoğunluğu km² ye kişiye kadar düşmektedir. Fotoğraf 2.4. Ticaret Faaliyetlerin Yoğunlaştığı Şehit Mehmet Yağmur Caddesi nden Bir Görünüm

101 84 Tablo Tekman İlçe Merkezindeki Mahallelerin Yüzölçümü, Nüfusu ve Matematiksel Nüfus Yoğunluğu (2012) Mahalle Adı Mahalle Alanı (km²) Mahalle Nüfusu Nüfus Yoğunluğu Kişi/km² Hürriyet Mahallesi Vatan Mahallesi Cihan Mahallesi Aydınlık Mahallesi İsmetpaşa Mahallesi Toplam Kaynak: TÜİK 2012 Nüfus Verileri ve İmar Planı Üzerinden Yapılan Ölçümlerden. Bir başka nüfus yoğunluğu belirleme şekli de, fizyolojik nüfus yoğunluğudur. Bu yoğunluk türü toplam nüfusun tarım arazilerine oranıyla tespit edilmektedir. Tekman ilçe merkezinin fizyolojik nüfus yoğunluğu kişi/ha dır. Bu kadar yüksek bir rakam ilçe merkezinde tarım arazilerinin kuru tarım alanı (20 hektar) ve çayır (10 hektar) ibaret olmasıyla alakalıdır. Tarımın hayvancılıkla eşdeğer olduğu bölgede tarım arazileri yok denecek kadar azdır. Ayrıca fizyolojik nüfus yoğunluğunun hesaplanmasında nüfusun hep tarımla uğraşıyor sayılması da bir diğer yanılgıdır. Tarımla geçimini sağlayan insanların toplam tarım alanlarına bölünmesiyle elde edilen tarımsal nüfus yoğunluğu hektar başına 27.2 kişidir. Toplam tarım arazisinin % 77 si mera alanlarından oluştuğu için ekili ve dikili alanlara sadece % 23 lük kısım kalmaktadır. İleride nüfusun sektörel dağılımı başlığında da değinileceği üzere en önemli ekonomik faaliyetin tarım olduğu kasabada tarımsal nüfusu yoğunluğunun da bu kadar yüksek olması normal olarak değerlendirilebilir Nüfusun Sektörel Dağılımı Araştırma sahasında 2012 yılı itibariyle ekonomik açıdan faal nüfusun (15-65 yaş grubu) sayısı 2527 kişidir. Söz konusu nüfusun ancak % 58.6 sı (1481 kişi) düzenli gelir getiren işe sahiptir. Geriye kalan % 41.4 lük (1046 kişi) kısım ise iş gücüne katılmayan insanlardan oluşmaktadır. Öğrenciler gibi işsiz olarak sayılmayan nüfus çıkartıldığında bile bölgedeki işsizliğin ciddi oranlara ulaştığı görülmektedir. İstihdam probleminin yaşandığı bölgede, göçlerin ana nedeni de böylece ortaya çıkmaktadır.

102 85 Tekman ilçe merkezinde çalışan nüfus içerisindeki en yüksek pay % 55.0 ile tarım sektörüne aittir. Herhangi bir devlet kuruluşunda çalışan ve dışarıdan bölgeye göç etmiş nüfus haricinde, tarım dışı sektörlerde çalışan nüfusun bile kendi ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik basit usullerle tarım ve hayvancılıkla meşgul olduklarını görebilmekteyiz. Araştırma sahasında tarım sektörünü % 41.4 lük bir oranla hizmet sektörü takip eder yılında Hınıs tan ayrılarak bir ilçe haline gelen Tekman da başta belediye örgütü olmak üzere birçok kamu kurumu kurulmuştur. Bu kurumlarda çalışan insan sayısı sürekli artmıştır. Günümüzde hizmet sektöründe çalışan insanların % 57.8 ini (354 kişi) çeşitli devlet dairelerinde çalışan memurlar oluşturmaktadır. Geriye kalan nüfusu ise başta ticaretle uğraşan insanlar ile ulaşım sektörü gibi alanlarda çalışan kişiler oluşturmaktadır. Aktif nüfusun % 2.1 i (31 kişi) sanayi alanında çalışmaktadır. 14 kişinin çalıştığı Tatoz Tuzlası haricinde sanayi sektöründe çalışanlar küçük atölye tipi üretim ve tamirhanelerde çalışan insanlardan oluşmaktadır. Halk arasında Serbest Meslek diye adlandırılan düzenli işi olmayan ve ihtiyaca göre her sektörde çalışabilen insanlardan oluşan grup ise 22 kişi ile % 1.5 lik bir oran oluşturmaktadır. Tablo Tekman İlçe Merkezinde Çalışma Çağı Nüfusun Sektörel Dağılımı (2012). Sektörler Çalışan Nüfus (%) Tarım Hizmet Sanayi Diğer Faaliyetler Toplam Kaynak: Tekman Mal Müdürlüğü, Tekman İlçe Tarım Müdürlüğü verileri ile yörede yapılan anket ve mülakat sonuçlarından hazırlanmıştır. Bir yere şehir diyebilmek için o yerdeki çalışan nüfusun % 50 den fazlasının tarım dışı sektörlerde çalışıyor olması gerekir. 78 Dolayısıyla Tekman ilçe merkezi bir 78 Doğanay, Türkiye Beşeri Coğrafyası, s. 411.

103 86 şehir yerleşmesi değil köy yerleşmesinden şehir yerleşmesine geçişi ifade eden küçük bir Tarım Kasabası olarak kabul edilebilir. Şekil 2.6. Tekman İlçe Merkezindeki Aktif Nüfusun Sektörel Dağılımı (2012) YERLEŞME Yerleşmenin Tarihi Gelişimi Araştırma sahasının da içerisinde yer aldığı Erzurum şehrinin tarihi arkeolojik kazılara göre (Karaz, Pulur, Güzelova, İkiztepe) M.Ö yıllarında başlamaktadır yıllık zaman içerisinde bölge; Hurriler, Urartular, Sakalar (İskitler), Medler, Persler, Partalar ve halefleri, Romalılar, Bizanslılar, Sasaniler, Araplar (Dört Halife Devri), Emeviler, Abbasiler, Selçukiler, Moğollar, İlhanlılar ve halefleri, Karakoyunlular, Timurlular, Akkoyunlular, Safaviler, Osmanlılar ve Türkiye Cumhuriyeti devletlerinin hükümdarlığında kalmıştır. Kısaca isimleri sıralanan devletler zamanında kurulan tali derecedeki ömürleri az küçük devletlerin de şehri geçici olarak istila ettikleri olmuştur Erzurum İl Yıllığı, 1973, Erzurum Valiliği Yayını, s. 25.

104 87 M.Ö. 810 yılına kadar Hurri boylarının hâkim olduğu Erzurum bölgesi, bu tarihten sonra Urartu imparatorluğunun kontrolüne geçmiştir. Saka kabileleri M.Ö yılları arasında bütün İran, Anadolu ve daha güneydeki ülkeleri istila ederek yaylakçı ve kışlakçı hayatı yaşayan göçebe Uruklar halinde Erzurum iline ve komşu bölgelere yerleştiler. M.Ö. 585 te Medler ve Lidyalılar arasında yapılan barışla Doğu Anadolu ve Erzurum Medlerin hâkimiyeti altına girdi. Daha sonra Pers Krallığı nın hakimiyetine giren Erzurum bölgesi, M.Ö. 331 de Persleri yenen Mekedonyalı İskender İmparatorluğu nun sınırlarına katıldı. M.Ö. 3. yüzyılda bir devlet kuran Partlardan atlı göçebeler M.Ö. 120 yıllarında Kars ve Erzurum yörelerine hâkim oldular. M.Ö. 1. yüzyılda Doğu Anadolu yu ele geçiren Romalılarla Partlar arasında devam eden mücadelelerde Erzurum taraflar arasında el değiştirdi. 610 yılında Sasani kontrolüne geçen Erzurum yöresi, 645 yılında Arap orduları tarafından zapt edildi. Araplar Erzurum u 947 yılına kadar merkez edindiler yılında ise bölge yeniden Bizans a geçti. 80 Hazar Türklerinin doğu illerimize yaptıkları akınlardan sonra Horasan ve Nişabur da kuvvetlenen Selçukilerin ilk hükümdarı Sultan Tuğrul, 1054 tarihinde doğu illerimize kuvvetli bir ordu ile gelerek Malazgirt Kasabası nı muhasara altına almıştır. Bu çağdan sonra, Selçukiler ile Bizanslılar arasında doğu illerimizde ardı arkası kesilmeyen savaşlar başlamış ve en son, Selçuk hükümdarı Alparslan 1071 tarihinde Bizans ordusunu Malazgirt te yenmiştir. Bu tarihten sonra Selçuklar, bütün doğu illerimizi ellerine alarak Anadolu ya akmışlardır yılında Selçuk hükümdarı Mugissüddini Keyhüsrev vefat etmiş, doğu illerimiz tamamen Moğolların eline düşmüştür. Doğu illerinden Moğollar, İlhaniler, Ak ve Karakoyunlu Beyler tarafından elden ele geçtiği Hicretin 7. yüzyılının (Miladi 13.yy) sonlarında, Anadolu da oldukça kuvvetli olan bir Osmanlı Devleti kuruluyor ve ülkelerini genişleterek doğu illerimize doğru geliyorlardı. 81 Erzurum bölgesinin Osmanlı idaresine ne zaman geçtiği hakkında ne arşiv vesikaları ve ne de kaynaklarda şimdilik kesin bir kayıt bulunmamaktadır. Ancak, İspir bölgesi ve Aşkale den itibaren Gürcü Boğazı-Köşk Köyü-Geçik Çoban Köprüsü 80 Erzurum İl Yıllığı, 1973, Erzurum Valiliği Yayını, s Mehmet Şerif Fırat, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1981, s

105 88 kuzeyindeki Geçik ve Tuy Köyü-Deve Boynu hattı içinde kalan mıntıka ile Tekman mıntıkasından ibaret olan Erzurum bölgesinin, Yavuz Selim devri sonlarında, 30 Mayıs 1520 tarihinde tamamlanan ve Başbakanlık Arşivi nde bulunan 387 numaralı Karaman- Rum Tahrir Defteri nde tespit edildiği görülmektedir. 82 Gerçekten de 1517 de Yavuz Selim in Mısır seferinden dönüşünden sonra doğuya sevk ettiği kuvvetli bir ordu ile baskı altına aldığı ve bu baskının 1518 yılına kadar devam ettiği, bu arada, İspir Erzurum ve Tekman mıntıkasının Osmanlı sınırlarına katıldığı kabul edilmektedir. 83 Tarihi kaynaklarda Tekman ismi ilk defa, Yavuz Selim devri sonlarında, 30 Mayıs 1520 tarihinde tamamlanan ve Başbakanlık Arşivi nde bulunan 387 numaralı Karaman- Rum Tahrir Defteri nde 84 geçmektedir. Tekman kasabasının da içinde bulunduğu Doğu Anadolu, tarih öncesi devirlerden beri güneyde Mezopotamya, doğuda İran, kuzeydoğuda Kafkasya, batıda Orta Anadolu bozkırları arasında bir geçiş bölgesi teşkil etmektedir. Dört tarafında farklı kültürlerin gelişmesi ve tarihin her devresinde farklı kültürlerin birbirlerine en çok yaklaştıkları bir konum teşkil etmesi nedeniyle, bölgenin önemi artmıştır. Öte yandan Doğu Anadolu yaylalarının, tarih öncesinde yaşayan insanların ihtiyaçlarını karşılayabilmesi, su kaynaklarının ve av hayvanlarının bol olması, bölgenin çevresine göre daha cazip hale gelmesine neden olmuştur yılında İran la imzalanan Amasya antlaşmasından sonra Erzurum Beylerbeyliği nin sancak kademesindeki idari taksimatında 26 sancaktan biri de Tekman dır da Ayn Ali Efendi nin listelerine göre Tekman yine sancak olarak geçmektedir. 87 Evliya Çelebi, 1645 de Erzurum un 12 sancak olduğunu, bunlardan birisinin de Tekman olduğunu belirtir , 1675, yıllarında Tekman sancağı, Erzurum Eyaleti nin idari yapısı içerisinde yer almaktadır Dündar Aydın, Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı Kuruluş ve Gelişme Devri ( ), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1998, s Tahsin Aşıroğlu, Erzurum İlinin Tarihçesi, 50. Yıl Armağanı, Ata. Üniv. Basımevi. Cilt: 1, Erzurum, s Aydın, s Afif Erzen, Doğu Anadolu ve Urartular, Türk Tarih Kurumu Yayınları XX. Dizi Sayı: 8ᵇ, Ankara 1992, s Aydın, s İslam Ansiklopedisi, Erzurum Maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Cilt: 11, s. 328, İstanbul 88 Evliya Çelebi, Seyahatname, İstanbul, s Bilgehan Pamuk, XVII. Yüzyılda Bir Serhad Şehri Erzurum, IQ Kültür Sanat Yay., İstanbul 2006, s. 57.

106 89 Tekman ın da içinde bulunduğu Erzurum bölgesi, 1829, 1878 ve 1916 yıllarında olmak üzere üç defa Rus birlikleri tarafından işgal edilmiştir Mart 1918 tarihinde Türk birliklerinin karşı taarruzu ile Tekman düşman işgalinden kurtarılmıştır. Daha önce Hınıs ilçesinin bir köyü olan Tekman, 1946 yılında ilçe durumuna getirilmiştir nüfus sayımında Taşkesen bucağına bağlı 203 nüfuslu Tatos Köyü ilçe merkezi olarak gelişmiştir. 91 Tarihi kaynaklarda ne manaya geldiği açıklanmayan Tatos, araştırma sahasında yapılan mülakat sonuçlarına göre sulak alan anlamında kullanılmaktadır yılında 4 km mesafedeki Aktuzla Köyü nün (Günümüzdeki Hürriyet Mahallesi) belediye sınırları içine dâhil edilmesiyle, araştırma sahası idari açıdan bugünkü durumuna gelmiştir Tekman Kasabası Geniş bir plato üzerinde kurulmuş olan Tekman ilçe merkezi, beş mahalleden meydana gelmektedir. Doğudaki tepelik alanlarla, batıdaki Tatozsuyu Deresi arasında yayılış gösteren kasaba, dokusal şekil özellikleri bakımından toplu yerleşme özelliği taşımaktadır. Özellikle Şehit Mehmet Yağmur Caddesi çevresinde yoğunluk kazanan konutlar, merkezden uzaklaşıldıkça birbirinden uzaklaşmakta ve kısmen dağınık bir özellik kazanmaktadır. Vatan Mahallesi ile Hürriyet Mahallesi arasında kalan bölgelerde bu durum çok daha belirgin hale gelmektedir. Söz konusu mahallelerde yerleşen ve hayvancılıkla uğraşan insanların hemen yanı başlarında yer alan otlaklardan faydalanmak için buralara yerleştikleri görülmektedir. Vatan Mahallesi ile İsmetpaşa Mahallesi ni birbirinden ayıran Şehit Mehmet Yağmur Caddesi yerleşmenin en çok yoğunlaştığı alandır. Başta Belediye binası olmak üzere hükümet konağı, ilçe tarım müdürlüğü, ilçe nüfus müdürlüğü gibi bir çok kamu kuruluşu da burada toplanmıştır. Tekman ilçe merkezinin kuzey ve güneyinden fay hatları geçtiği için 1. Derece deprem bölgesi içerisinde yer alır. Bölge 1966 yılında Muş İli nin Varto İlçesi nde meydana gelen depremden etkilenmiştir. Araştırma sahasında sel ve taşkınlarda yaşanabilmektedir. En son 2013 yılında sağanak yağışlara bağlı olarak sel felaketi yaşanmış, Yuvaklı Köyü nde 5 ev ve çok sayıda ahır selden zarar görmüştür. 90 Aşıroğlu, s Türk Ansiklopedisi, Tekman Maddesi, M.E.B. Devlet Kitapları Basımevi, Cilt: 31, Ankara, s. 49.

107 90 Fotoğraf te Belediye Sınırlarına Katılan Hürriyet Mahallesi nden Bir Görünüm Araştırma sahasında yerleşmenin gelişimi daha çok yatay yönde gerçekleşmektedir. İlçe merkezindeki 1069 konutun 940 ı tek katlı binalardan meydana gelir. Kasabadaki çok katlı yapılar daha çok 2000 li yıllarda inşa edilmiştir. Son yıllarda binaların genelde 2-3 veya daha fazla katlı olarak yapılması dikkati çeker. Doğudaki tepelik alanlarla batıdaki Tatozsuyu dersi arasında sıkışmış bulunan kasabanın yatay yönlü gelişimi de doğal olarak kuzey-güney yönlü olmaktadır. İlçe merkezine 4 km mesafede bulunan ve sonradan merkeze bağlanan Hürriyet Mahallesi ile Vatan Mahallesi arasında kalan ve Erzurum-Tekman karayolunun hemen doğusundaki bu araziler hem aile konutu olarak hem de başta okul olmak üzere devlet daireleri için yeni yerleşim alanlarını oluşturmaktadır. Çok değişik sosyal, ekonomik ve kültürel fonksiyonlarıyla köy yerleşmelerinden ayrıldığı kabul edilen kentler, bugün beşerî eserlerin en görkemlilerinden biri olarak göze çarparlar. Köy ve kent yerleşmelerini

108 91 ayırdığı kabul edilen, bazı kriterler veya determinantların ortak amacı, köyün nerede bittiği ve kentin nerede başladığı sorusuna cevap bulmaktır Mart 1924 tarih 442 sayılı Köy Kanunu; nüfusu 2000 e kadar olan yerleşmelere köy, 2000 ile arasında olanlara kasaba, 20 binden fazla olanlara şehir denir, hükmünü koymuştur. Köy ve kent ayrımında nüfus kriterini kullanan TÜMERTEKİN (1973) 93 ve EMİROĞLU (1975) nüfus miktarını aşan yerleşmeleri şehir olarak kabul etmektedirler. ÖZÇAĞLAR (1996) 95 ise Türkiye nin az nüfusa sahip olduğu dönemlerde haklı olarak belirlenen miktarının günümüz şartlarında genelde nin üzerinde nüfusa sahip yerleşmelerde şehir özelliğinin görülebildiğini belirtmektedir. DOĞANAY (1194) bu konuda göz önünde tutulan nüfus miktarının ülkeden ülkeye büyük değişiklikler gösterdiğini ve nüfusun alt ve üst limitleri hakkında belli bir limit değeri ileri sürmenin çoğu kez yanıltıcı olduğunu belirtir. Çalışan nüfusun % 50 den fazlası tarım dışı sektörlerde çalışıyorsa, bu grup yerleşmelerin kent sayılması gerektiğini ortaya koyar. 96 TÜİK nüfuslarına ve fonksiyonlarına bakmaksızın bütün il ve ilçe merkezlerini şehir, köy ve beldeleri de kır olarak kabul etmektedirler. ÖZÇAĞLAR (1996) bu mantığın asla kabul edilemeyeceğini, bilimsel yaklaşımdan uzak bu türlü tasniflere devam edildiği sürece gerçeklerin göz ardı edileceğini ve kamuoyunun yanılgılara sürükleneceğini belirtir. Bu konuda Kilis ilinin Musabeyli ilçesi merkezini (1996 yılında 668 kişilik nüfusa sahip olan bu ilçe merkezimiz 2012 yılı itibariyle 999 kişilik nüfusu sahip) örnek verir. O halde şu gerçeği bilmemiz gerekir ki, Türkiye deki ilçe merkezlerimizden bazıları fonksiyonel bakımdan köylerdeki devamlı kır yerleşmelerinden farklı bir karakterde olmayıp, bazıları kasaba bazıları da şehir özellikli yerleşmelerdir Doğanay, s Erol Tümertekin, Türkiye de Şehirleşme ve Şehirsel Fonksiyonlar, İstanbul Üniv. Yay. No: 1840, Coğrafya Enstitüsü Yay. No:72, İstanbul 1973, s Murat Emiroğlu, Türkiye Coğrafi Bölgelerine Göre Şehir Yerleşmeleri ve Şehirli Nüfus, Ankara Üniv. D.T.C.F. Coğrafya Araş. Dergisi, Sayı:7, Ankara 1975, s Ali Özçağlar, Türkiye nin İdari Coğrafyası Bakımından Köy, Bucak, İlçe, İl ve Belde Kavramları Üzerine Düşünceler, Ankara Üniv. D.T.C.F. Coğrafya Araş. Dergisi, Sayı:6, Ankara 1996, s Doğanay, s Özçağlar, Türkiye nin İdari Coğrafyası Bakımından Köy, Bucak, İlçe, İl ve Belde Kavramları Üzerine Düşünceler, s. 17.

109 92 Kentin önemli idarî niteliklerinden birinin de, orada mutlaka belediye hizmetleri verilmesi gerektiği gerçeğidir. Belediye teşkilatı olmayan ve nüfusuna bu hizmetlerin verilmediği bir yerleşme, kent sayılamaz. Bununla birlikte, ayrıca belirtmek gerekir ki, bir yerleşmenin kent sayılması için tek başına belediye teşkilatının varlığı, yani sadece belediye teşkilatının kurulmuş bulunması yeterli değildir. Bu takdirde, belediye teşkilatı kurulmuş köylerin de, kent sayılması gerekir ki, bu mümkün değildir. 98 Bu bilgiler ışığında, Tekman ilçe merkezi, 3595 kişilik nüfusu ile bir kasaba yerleşmesidir. Yine çalışan nüfusun % 55 nin tarım sektöründe çalışıyor olması DOĞANAY ın kriterlerine göre araştırma sahasının kasaba yerleşmesi olduğunu ortaya koymaktadır. ÖZÇAĞLAR ın yapmış olduğu analize göre de nüfusu itibariyle küçük kasabalar grubundadır. 99 ÖZGÜR ün araştırmasına göre çalışan nüfusun ekonomik faaliyet kollarına dağılımı bakımından tarım/hizmet kasabası grubundadır. 100 Gerçekten de araştırma sahasında faal nüfusun % 96.4 ü tarım ve hizmetler sektöründe çalışmaktadır. Sonuç olarak; tarım ve hayvancılık bölgesi olarak bilinen Doğu Anadolu daki il ve ilçe merkezlerinin büyük bir çoğunluğunda olduğu gibi, Tekman ilçe merkezi de bir tarım kasabasıdır. Ancak, bunların birer idarî merkez olmaları sebebiyle, hizmet fonksiyonu hakim ekonomik faaliyetlerinden biri olarak yansımaktadır. Dolayısıyla, bu merkezlerin gelişmelerinde kamuya ait yatırımların ve yönetim birimlerinin son derece etkili olduğu ortaya çıkmaktadır Tekman Kasabasında Arazi Kullanılışı Tekman ilçe merkezinin imar planı, belediye hizmet alanını kapsamaktadır. Bu plan Hürriyet mahallesini de içine alır. Ancak bu mahallenin belediye hizmetlerinden yeterince faydalandığını söylemek mümkün değildir. Nitekim yerleşme ilçe merkezine yakın bir köy yerleşmesi görünümündedir. Diğer taraftan Tekman kasabasında 98 Doğanay, s Ali Özçağlar, 1995 Yılında Türkiye deki Belediye Örgütlü Yerleşmelerin Coğrafi Dağılışı, Ankara Üniv. D.T.C.F. Coğrafya Araş. Dergisi, Sayı: 6, Ankara 1997, s Murat Özgür, İl ve İlçe Merkezlerimizin, Faal Nüfusunun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı Bakımından Sınıflandırılması, Ankara Üniv. D.T.C.F. Coğrafya Araştırmaları Der., Sayı:5, Ankara 1996, s A. Yiğit, S. Hayli, E. Karakaş, Doğu Anadolu Bölgesindeki İl ve İlçe Merkezlerinin Fonksiyonel Özellikleri, Fırat Üniv. Sosyal Bilimler Dergisi, 7(1-2), Elazığ 1995, s

110 93 fonksiyon alanları genel olarak iç içe yer almakla beraber bir ayrıma gitmek mümkündür Konut Fonksiyon Alanları Barınak, insan ihtiyaçları arasında en üst sıralarda yer alır. Bütün dünyada en soğuk bölgelerden en sıcak olanlarına, en yağışlı yerlerden çöllere kadar insanlar günlük yaşamlarının odak noktasını oluşturan konutlar yapmışlardır. Bu konutların birden çok fonksiyonu olmuştur; soğuğa, rüzgâra, yağışa karşı korunma bunlardan yalnızca bir tanesidir. Konut ortamında insanlar mahremiyet, belli bir ölçüde konfor, kendisine ait birikmiş şeyleri saklayacağı yer ve hatta değerlerini ve başarılarını sergileme olanağı bulurlar. Halkın coğrafi görünümü biçimlendirme yolu yalnızca onların etnik kökenlerini değil, aynı zamanda da teknolojik düzeyleri ve ekonomik durumlarını da yansıtır. 102 Tablo Tekman İlçe Merkezinde Konutların Fonksiyonlarına Göre Dağılımı (2012). Fonksiyonlarına Göre Konutlar Konut Sayısı (%) Aile Konutları Ticari Amaçlı Konutlar Sosyal Amaçlı Konutlar Diğerleri Toplam Kaynak: TÜİK verileri (2000) ve yerinde yapılan gözlemlerden hazırlanmıştır. TÜİK 2000 yılı bina kat sayısı verilerinin değerlendirilmesi ve yerinde yapılan gözlemler sonucunda, araştırma sahasındaki konutların 913 adeti aile konutudur. Bu konutlar toplam konutların % 85.4 nü oluşturmaktadır. Aydınlık Mahallesi, Cihan Mahallesi ve Hürriyet Mahallesi ndeki konutların tamamına yakını aile konutlarından oluşmaktadır. 102 Erol Tümertekin, Nazmiye Özgüç, Beşeri Coğrafya İnsan Kültür Mekan, Çantay Kitabevi, İstanbul 1998, s. 379.

111 94 Fotoğraf 2.6. Deprem Konutlarından Bir Görünüm Şekil 2.7. Tekman İlçe Merkezinde Konutların Fonksiyonlarına Göre Dağılımı (2012)

112 Ticaret ve Sanayi Fonksiyon Alanları Tekman ilçe merkezinde ticaret çok gelişmemiştir. Günümüzde ticari işyerlerinin Şehit Mehmet Yağmur Caddesi nin her iki tarafında yoğunlaştığı görülmektedir. Bu cadde ise İsmetpaşa Mahallesi ile Vatan Mahallesi ni birbirinden ayırmaktadır. Yani ticaret faaliyetlerinin tamamına yakını bu iki mahallede yapılmaktadır. Her iki mahallede toplam 102 işyeri bulunmaktadır. Bu rakam ilçe merkezindeki ticarethanelerinin yaklaşık % 90 lık kısmına denk gelmektedir. Modern manada bir işyerinin bulunmadığı sahada, ticarethaneler küçük işletmeler halindedir. Bu işletmelerde özellikle kırsal kesimden gelen müşterilerin ihtiyacına cevap verebilmek için birbirleriyle alakası olmayan birçok farklı ürünün aynı yerde tüketime sunulduğu yerlerdir. Tablo Tekman İlçe Merkezinde Bulunan Ticari İşyerlerinin Türlerine Göre Dağılımı (2012) İşyeri Türü Sayısı İşyeri Türü Sayısı Bakkal-Market 23 Demir Döküm 2 Kahvehane 11 Kırtasiye 2 Manifatura-Konfeksiyon 8 Fotoğrafçı 2 Manav 5 Mobilyacı 2 Kasap 5 Marangoz 2 Yem-un Satıcısı 5 Fırın 2 Lokanta 4 Avukat 2 Plastik ve Züccaciye Satıcısı 4 Arzuhalci 2 Tüpçü 4 Veteriner 2 İnşaat Malzemesi Satıcısı 4 Terzi 1 Berber 3 Telefoncu 1 İnternet Kafe 3 Dişçi 1 Pastane 3 Petrol Ofisi 1 Oto Tamir ve Lastikçi 3 Noter 1 Eczane 2 Otel 1 Eloktronik Eşya Tamircisi TOPLAM 2 Banka Kaynak: Belediye İşyeri Ruhsat Defteri ve Yerinde Yapılan Gözlemler.

113 96 İlçe merkezindeki 114 kayıtlı ticarethanenin 5 i Cihan Mahallesi nde, 6 sı ise Aydınlık Mahallesi nde yer alır. Zaten araştırma sahasından kopuk bir görüntüye sahip olan Hürriyet Mahallesi nde faal ticarethane sadece Tatoz Tuzlası dır. Üretim dönemlerinde perakende olarak tuz satımının yapıldığı bu tesis haricinde ticarethane bulunmamaktadır. Bu mahallenin insanları ihtiyaçlarını diğer mahallelerdeki ticarethanelerden sağlamaktadırlar. Şehit Mehmet Yağmur Caddesi çevresinde yoğunlaşan iş yerleri genelde iki katlıdır. Alt katında ticarethanenin bulunduğu bu konutların üst katı ya yine işyerinin devamı şeklinde veya aile konutu olarak kullanılmaktadır. Herhangi bir Pazar yerinin bulunmadığı ilçe merkezinde Vatan Mahallesi nde zaman zaman kaldırım üzerine kurulan tezgahlardan ibaret basit ticari faaliyetler de yapılmaktadır. Fotoğraf 2.7. İlçe Merkezindeki Marangozhaneden Bir Görünüm Tatos Tuzlası haricinde kalan basit atölye tarzındaki sanayi amaçlı konutların tamamı Vatan ve İsmetpaşa Mahallesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Sonuç olarak sadece yerel ihtiyaçlara cevap verebilecek ticari işyerleri ve sanayi tesislerinin bulunduğu bölgede, ticari faaliyetler göç eden nüfusun tatilini geçirmek için döndüğü yaz mevsiminde artmaktadır.

114 97 Fotoğraf 2.8. İlçe Merkezindeki Demir Atölyesinden Bir Görünüm Fotoğraf 2.9. Tatoz Tuzlası ndan Bir Görünüm

115 Yönetim Fonksiyon Alanları Tekman yönetim bakımından Erzurum iline bağlı bir ilçedir yılına kadar Hınıs ilçesine bağlı bir köy iken 1946 yılında çıkarılan bir kararnameyle ilçe statüsüne kavuşmuş, ve aynı yıl belediye örgütü kurulmuştur. Tekman ilçesi yönetim sınırları içerisinde 2012 yılı itibariyle 5 mahalle, 66 köy ve bu köylere bağlı 53 mezra bulunmaktadır. Daha önce ilçeye bağlı bulunan Bayındır, Hatunan ve Çimenözü köyleri, coğrafi konumları nedeniyle Çat ilçesine, Erduran ve Dibekli köyleri Hınıs ilçesine bağlanmıştır. Daha önce Karayazı ilçesine bağlı bulunan Akdağ köyü ise Tekman ilçesine bağlanmıştır. Araştırma sahasının yönetim bölge sınırları içerisinde yüzölçümü 2197 km² dir yılı sonunda nüfusu kişidir. Bu nüfusun 3595 i araştırmamıza konu olan ilçe merkezinde yaşamaktadır. İlçe merkezindeki resmi kuruluşların bir kısmı Hükümet Konağı binası içerisinde yer alırken, bir kısmı da kendilerine ait hizmet binalarında faaliyetlerini devam ettirmektedirler. Hükümet Konağı içerisinde Kaymakamlık, Adliye, Mal Müdürlüğü, Vergi Dairesi Müdürlüğü kurumları bulunmaktadır. Belediye Hizmet binası, ilçe merkezinin en işlek yeri olan Şehit Mehmet Yağmur Caddesi kenarında yer almaktadır. Tapu Sicil Müdürlüğü de belediye binasında hizmet vermektedir. Nüfus Müdürlüğü, İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü, İlçe Emniyet Müdürlüğü, İlçe Tarım Müdürlüğü, İlçe Müftülüğü, PTT Müdürlüğü, İlçe Jandarma, Devlet Hastanesi ve Karayolu Bakım Şefliği kurumlarının kendilerine ait hizmet binaları bulunmaktadır. Tarım ilçe Müdürlüğü ile İlçe Nüfus müdürlüğü İsmetpaşa Mahallesi sınırları içerisinde yer alırlar. Geriye kalan tüm kurumlar Vatan Mahallesi sınırları içerisinde toplanmışlardır.

116 99 Harita 2.2. Tekman İlçesi nin Yönetim Bölgesi Haritası (2012).

117 100 Fotoğraf Tekman Hükümet Konağı ndan Bir Görünüm Sosyal ve Kültürel Fonksiyon Alanları Sosyal ve kültürel hizmet alanları din, eğitim ve sağlık hizmetleri olarak 3 grupta toplanmıştır. Bu grup içerisinde eğitim en önemli yeri işgal eder. Tekman ilçe merkezinde eğitim seviyesi istenilen seviyede değildir. Ancak gün geçtikçe de gelişme göstermektedir. Araştırma sahasındaki eğitim kurumları Vatan Mahallesi ile Hürriyet Mahallesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Eğitim kurumlarında 100 öğretmen hizmet vermektedir. Değişik mesleklere ve sanatlara yönelik kurslar düzenleyen Halk Eğitim Merkezi, başta ilk ve orta öğretim öğrencileri olmak özere yöre halkına hizmet veren İlçe Kütüphanesi ile aynı binada faaliyetlerini devam ettiren Toplum Merkezi ni de eğitim fonksiyon alanları içerisinde değerlendirmemiz gerekmektedir. Sosyo-kültürel fonksiyonlar arasında yer alan dinî hizmetler, Müftülük tarafından koordine edilmektedir yılı itibariyle ilçe merkezinde 3 cami ve 1 mescit bulunmaktadır. Merkez Cami ile Yeni Cami, Vatan Mahallesi sınırları içerisinde yer almaktadır. YİBO mescidi ile Hürriyet Mahallesi Camisi aynı isimle anılan mahalle sınırları içerinde bulunmaktadırlar. Sağlık hizmetleri Vatan Mahallesi nde bulunan

118 101 Tekman İlçe Hastanesi nde yürütülmektedir. Yine Aile Sağlığı Merkezi ve Toplum Sağlığı Merkezi de aynı bina içerisinde bulunmaktadır yılında hizmete giren hastanede günümüzde 7 uzman doktor ve 7 hemşire-ebe hizmet vermektedir. Özel sağlık kuruluşunun bulunmamaktadır. Fotoğraf Tekman Toplum Merkezi ndeki Toplantı salonu Diğer Fonksiyon Alanları Spor faaliyetleri için sadece bir halı saha faaliyet göstermektedir. Vatan Mahallesi ndeki 400 m² alana sahip Polis Amca Parkı haricinde park bulunmamaktadır. İlçe merkezindeki yeşil alanların kamu kuruluşlarının ve eski evlerinin bahçelerinden ibarettir.

119 102 Fotoğraf Kapalı Halı Sahadan Bir Görünüm Fotoğraf Polis Amca Parkı ndan Bir Görünüm

120 103 Otoparkın bulunmadığı araştırma sahasında caddeler ve ara sokaklar otopark alanı olarak kullanılmaktadır. Belediyeye ait 50 kişilik, kaymakamlığa ait 70 kişilik toplantı salonları vardır. Aydınlık, Vatan ve Hürriyet Mahallesi nde mezarlıklar bulunmaktadır. Fonksiyon alanları ile alakalı vermiş olduğumuz bilgiler ve toplam nüfus miktarı değerlendirildiğinde, Tekman ilçe merkezinin fonksiyonları açısından bir kasaba yerleşmesi olarak nitelendirmek doğru olur.

121 104 Harita 2.3. Tekman Kasabası nın Yerleşim Planı (2012).

122 Meskenler Coğrafi Çevre Şartları ve Meskenler Meskenler, bunları yapan veya yaptıran insanlar gibi kısa ömürlüdür. Nitekim, inşa edildikten bir müddet sonra eskir yıkılır ve yerine yenileri yapılır. Bununla birlikte diğer beşeri olaylara göre daha fazla devamlılık, değişmeyen bir takım şekiller görülür. İşte değişmeyen bu şekiller coğrafi faktörlerin evler üzerindeki etkisidir. Bunu açıkça kır yerleşmelerinde görmek mümkündür. Zira şehir evleri, çevre şartlarından tamamıyla olmasa bile kısmen sıyrılmıştır. Bu açıdan yerleşme coğrafyasının konusu olan evler, köy veya kasaba evleri olup, bulunulan yerin coğrafi yerleşim üniteleridir. 103 Ülkemizin kırsal kesiminde meskenlerin inşası ve şekil almasında iklim faktörü büyük ölçüde etki yapar; ancak, yakın çevreden temin edilen malzeme ile onları kullanacak insanların sosyal yapısı, zevki ve ekonomik durumların da büyük payı vardır. 104 Mesken denilince, sadece ailelerin içerisinde oturduğu evler değil; ticari, dini, kültürel, eğlence, sanayi ve askeri ihtiyaçları karşılamak için yapılmış bütün binalar kastedilmektedir. 105 Tekman ilçe merkezinde de konutların yapı malzemesinin seçiminde iklim, litolojik ve jeolojik yapı etkili olmuştur. Araştırma sahası yıkıcı sarsıntıların olduğu birinci derecede deprem bölgeleri içerisinde yer almaktadır. Dolayısıyla özellikle eski tip konutlar tek katlı ve geniş bahçeli olarak yapılmışlardır. Ticaretin yoğun olarak yapıldığı İsmetpaşa Mahallesi dışında kalan mahallelerde genelde evler bu şekildedir. Yapı malzemesi olarak, çevrede yaygın olarak bulunan bazalt taşlarından faydalanılmıştır Varto depreminden etkilenen bölgede, deprem nedeniyle yıkılan evlerin yerine yapılan iki katlı 16 adet deprem konutu ancak 2005 yılında teslim edilebilmiştir. Son yıllarda yapı malzemesi olarak tuğla ve bazı yerlerde de briket kullanılmaktadır. 6 katlı 4, 5 katlı 1, 4 katlı 4 binanın bulunduğu Tekman ilçe merkezinde binalar genelde 1 ve 2 katlıdır. 3 ve 4 katlı binalar da daha çok kamu binalarından oluşmaktadır. Bu binalarda İsmetpaşa ve Vatan mahallesinde yer 103 Ersin Güngördü, Eğitim Fakülteleri İçin Türkiye nin Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 2001, s Necdet Tunçdilek, Türkiye İskan Coğrafyası Kır İskanı, İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Yayın No:1283, Coğrafya Enst. Yayın No:49, İstanbul 1967, s Bedriye Tolon Denker, Yerleşme Coğrafyası Kır Yerleşmeleri, İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Yayın No:2275, Coğrafya Enstitüsü Yayın No:72, İstanbul 1977, s. 59.

123 106 almaktadır. Eskiden 60 cm gibi çok kalın bir şekilde yapılan duvarların yerini, yeni binalarda izolasyonlu duvarlar almıştır. Daha çok İsmetpaşa mahallesinde yoğunlaşan iki katlı binaların alt katı işyeri olarak kullanılmakta, ikinci kat ise aile konutu şeklinde değerlendirilmektedir. Azda olsa her iki katın ticarethane olarak kullanıldığı konutlarda vardır. İlçe merkezine yaklaşık 4 km mesafede bulunan ve tam olarak merkezle bütünleşmemiş olan Hürriyet mahallesinde konutların yaklaşık % 80 nin çatısı bulunmamaktadır. Ancak merkezde yer alan dört mahallede hemen hemen bütün konutlar sac kaplama çatıya sahiptir. Kışın kar yağışının yoğun olduğu bölgede, çatı eğimleri de fazladır. Konutların tavan kısımları ahşaptan yapılmış ve üzeri toprakla örtülmüştür. Böylece soğuğa karşı tedbir alınmaktadır. Araştırma sahasında tamamen ahşaptan yapılmış konut bulunmamaktadır. Bina taşıyıcı sistem olarak daha çok yığma bina tercih edilmektedir. Araştırma sahasındaki mevcut 1040 binanın 775 i (% 74.5) yığma taş binadır. İskelet tarzı yapılan binalarda kullanılan yapı malzemesi olarak en çok (120 bina) tuğla tercih edilmektedir. Ayrıca tuğla yığma (44), taş-kerpiç (17), briket (11), beton blok (7) ve kerpiç (2) binalarda bulunmaktadır. Kasabada, 1972 yılında yapılan hamam, henüz hizmete sokulamamıştır. Bunun dışında motorlu araç tamiri yapan bir ailenin özel olarak yüksek tavanlı ve geniş bir şekilde yaptığı binanın dışında ticari amaca yönelik konut yoktur. Gelir seviyesinin yükselmesine bağlı olarak insanlar ya eski evlerini restore etmektedir (pencereleri PVC türü malzeme ile değişmek gibi), ya da yeni tarzda tuğla ve betondan yapılmış binalara taşınmaktadır. Dolayısıyla özellikle Cihan, Aydınlık ve Hürriyet mahallelerinde birçok yıkık konut bulunmaktadır. Yeni konutların bir kısmında, ekonomik olduğu için yine yapı malzemesi olarak taş tercih edilmektedir. Konutlar 4 oda bir salon ve mutfaktan oluşacak şekilde büyüktür. Bunda, aile büyüklüğünün 5.82 gibi çok büyük bir oranda olması ile baba ve evlenen çocukların birlikte yaşaması etkili olmuştur.

124 Mesken Tipleri Geleneksel Yapı Tarzı Araştırma bölgesindeki eski tip konutlar genellikle tek katlıdır ve geniş bir bahçeye sahiptir. Yapı malzemesi olarak doğal çevrede bolca bulunan bazalt taşları tercih edilmiştir. Kış soğuklarından korunmak için dış duvarların kalınlığı 60 cm gibi çok geniş bir şekilde yapılmıştır. Günümüzde bir kısmı yıkılmış olan bu konutlar çoğunlukla tamirden geçirilerek ve günümüzün ihtiyaçlarına göre düzenlenerek kullanılmaktadır. Örneğin pencereler PVC ile değiştirilmiş, bazı odalar elden geçirilerek dışarıdaki WC ev içerisine alınmış, kış soğuklarının etkisini azaltmak için giriş kısımlara yeni bölmeler eklenmiştir. Özellikle Aydınlık Mahallesinde terk edilmesi nedeniyle bakımsızlıktan harabe haline gelmiş birçok eski konutta bulunmaktadır. Bu durum bölgedeki göç gerçeğinin acı bir sonucudur. Fotoğraf Tekman Kasabası ndaki Eski Tip Meskenlerden Bir Görünüm

125 108 Eski konutlarda temel çok fazla derin değildir. Genelde yarım metre ile 1 metre arasında değişmektedir. Nemden korunmak için konutlar birkaç merdivenle çıkılacak şekilde yüksek yapılmıştır. Giriş kısmına küçük bir bölme daha eklenerek soğuktan korunmaya çalışılmıştır. Eski tip konutların birçoğunda banyo için özel bir yer ayrılmamıştır. Bazılarında ise duvarda küçük bir bölüm ayrılarak bu ihtiyaç giderilmeye çalışılmıştır. Daha öncede bahsedildiği gibi, halen bu konutlarda kalan aileler bir odayı WC ve banyo şeklinde kullanmak için değiştirmişlerdir. Giriş kısmında büyük bir salon bulunmaktadır. Burada genelde misafirler karşılandığı gibi aileler değişik amaçla da kullanmaktadırlar. Salondan her odaya kapı açılmaktadır. Kenarlarda mutfak, oturma odası, misafir odası, yatak odaları bulunmaktadır. Yatak odalarında genelde bir dolap veya perdeyle odadan ayrılmış yüklük bulunmaktadır. Soğuktan korunmak için pencereler küçük olarak yapılmıştır. Konutun tavan kısmı ahşaptan yapılmıştır ve yine soğuktan korunmak için toprakla örtülmüştür. Şekil 2.8. Tekman İlçe Merkezinde Eski Tip Konut Planı

126 109 Eski tip konutların büyük bir kısmı m² alan kaplamaktadır. Bahçeyle birlikte düşünüldüğünde, m² arasında değişen geniş bir alan ortaya çıkar. Bahçenin bir köşesinde tulumba bulunur. Ön kısımda ise yaklaşık 2-3 m² alana sahip WC yer alır. Binaya bitişik bir şekilde ahırlar vardır. Bazı ahırlarda küçükbaş büyükbaş hayvanların yanında kümes hayvanları da barınır. Samanların konulduğu merek denilen ayrı yerler bulunmaktadır. Ancak, hayvanların kışlık ihtiyacını karşılamak için hazırlanan kuru ot genelde dışarıda yığılarak bekletilir. Bu ot yığıntılarına taya adı verilmektedir. Bahçenin bir köşesinde tandırhane bulunur. Burada tandırda ekmek pişirildiği gibi, hemen tandırın yayınında kurulmuş sobada yemek yapılmaktadır. Bir kenarda da gıdalar saklanır. Bahçenin hemen kenar kısımlarında kavak ağaçları yükselir. Bahçe duvarları, taştan ve ev evin mahremiyetinin korunması için yüksek yapılmıştır. Fotoğraf Aşhane den Bir Görünüm

127 Yeni Tip Meskenler Yeni tip konutlarda, taşın yerini, kum, tuğla, briket, saç ve demir almıştır. Artık tek kat hâkimiyeti de kaybolmuş, 3, 4 hatta 5, 6 katlı binalar yapılmıştır. Ancak ekonomik durumu iyi olanlar bir bahçe içerisinde kendilerine ait 2 katlı birleşik konutlar yapmayı tercih ederler. Tekman ilçe merkezi yıkıcı sarsıntıların olduğu 1. derecede deprem bölgesinde kaldığı için 5 ve daha fazla katlı binalar çok tercih edilmemektedir. 2 katlı dubleks evlerde bahçe duvarları genelde eski konutlara göre daha incedir. Bunun sebebi de artık taş yerine briketin kullanılıyor olmasıdır. Yeni konutları eskilerinden ayıran bir diğer özellikte, çok katlı oldukları için artık temeller 3-5 metre gibi daha derin olarak atılmaktadır. Genellikle m² arasında alana sahip modern konutlarda, pencereler PVC ve çift camlı olarak yapılır. Bazı geniş aileler 200 m² gibi çok geniş ev yapmaktadırlar. Ekonomik durumu iyi olan aileler yeni konutların çevresini izolasyonlu olarak yaparlar. Böylece kış şartlarının çok ağır geçtiği bölgede tasarruf sağlanmış olur. Fotoğraf Tekman Kasabası ndaki Yeni Tip Meskenden Bir Görünüm

128 111 Modern konutlarda banyo için ayrı bir kısım oluşturulmuş ve WC de konutun içerisine alınmıştır. Yeni meskenler, genellikle 3 oda, 1 salon, mutfak, banyo ve WC den oluşmaktadır. Zemin katın haricinde 1 veya 2 adet balkon yapılmaktadır. Kamu binalarında kalorifer tesisatı mevcuttur. Ancak kişilere ait özel konutlarda genelde kat kaloriferi kullanılır. Artık yakacak olarak tezeğin yerini kömür almıştır. Yeni konutların hemen hepsinde televizyon ve çanak anten bulunmaktadır. çoğunda buzdolabı ve çamaşır makinesi de vardır. Modern konutlarda ahır, tandırhane gibi eklentiler yer almamaktadır. Şekil 2.9. Tekman İlçe Merkezindeki Modern Konut Planı

129 112 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM EKONOMİK COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ 3.1. GİRİŞ Ekonomik Coğrafya, insanın üretim, değiştirme ve tüketim faaliyetlerinin yeryüzündeki mekânsal farklılıklarının incelenmesidir. Başka sözcüklerle Ekonomik Coğrafya, insanın yaşamını kazanma faaliyetlerinin yer yer gösterdiği benzerlik ve ayrılıkların nedenlerini araştıran bir bilimdir. 106 Bir yerin ekonomik coğrafya özellikleri, doğal ve beşeri şartların karşılıklı etkileşimi sonucu ortaya çıkar. Buna bağlı olarak da o yerde ekonomik faaliyetlerin nasıl ortaya çıktığı, geliştiği ve özellikleri hakkında bilgi sahibi olmak mümkündür. Başka bir ifadeyle doğal ve beşeri şartlar makro (ulusal, bölgesel veya küresel) ve mikro (yerel) ölçekte, ekonominin yapısını ve özelliklerini belirleyen temel unsurlardır. 107 Tekman ilçe merkezinin ekonomisi de doğal ve beşeri şartlara bağlı olarak şekillenmiştir. Yöredeki ekonomik faaliyetleri tarım, hayvancılık, sanayi, ticaret, ulaşım ve turizm başlıkları altında toplayabiliriz. Sahanın doğal şartlarına bağlı olarak gelişmiş en yaygın ekonomik faaliyet hayvancılıktır. Tarım faaliyetleri de genelde hayvanların yem ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik yonca, korunga, fiğ gibi ürünlerin ekiminden ibarettir. Bölgede kamu kuruluşlarında çalışanların dışında, hemen her ailenin kendi ihtiyacını karşılamaya yönelik bir veya daha çok hayvanı vardır. Tatozsuyu Deresi çevresindeki alüvyal topraklar, çayır ve otlakların bulunduğu, tarımsal faaliyetlerin yoğunlaştığı alanlardır. Tekman ilçe merkezinde ektansif tarım metotları kullanılmaktadır. TÜİK 2011 verilerine göre ilçe genelinde büyükbaş ve küçükbaş hayvan bulunmaktadır. Bu sayılarla ilçe küçükbaş hayvan sayısında Erzurum un ilçeleri arasında birinci, büyükbaş hayvan sayısında da Şenkaya ilçesinden (61665) sonra ikinci sırada yer almaktadır. Büyükbaş hayvanların gübresi, kışın çok soğuk geçmesine bağlı olarak yakacak olarak kullanılmaktadır. Suni gübre kullanımı yaygın değildir. 106 Erol Tümertekin, Nazmiye Özgüç, Ekonomik Coğrafya, Çantay Kitabevi, İstanbul 1995, s Servet Karabağ, Salih Şahin, Türkiye Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara 2003, s.142.

130 113 İlçe Tarım Müdürlüğü verilerine göre 2012 yılı itibariyle ilçe merkezinde 154 çiftçi bulunmaktadır. Aynı yıl çiftçilere TL mazot ve gübre desteği verilmiş, TL de yem bitkileri için destek sağlanmıştır. İlçe Tarım Müdürlüğü tarafından yonca, fiğ, korunga ekimini artırmak ve hayvan bakımı ve besleme imkânlarını geliştirmek için çiftçilere yönelik eğitim çalışmaları yapılmıştır. Bölgede tarımın gelişmesini engelleyen unsurların başında ekolojik şartların müsait olmaması gelmektedir. Çiftçilerin eğitimsizliği ve devlet tarafından arazi, hayvan başına yapılan destekleme yardımlarının tarımla uğraşan insanları rehavete sevk etmesi de tarımın gelişmesini engelleyen diğer nedenlerdir. Araştırma sahasında kültür balıkçılığı yapılmamaktadır. Bununla beraber yazın insanlar basit ağlar ve oltalarla Tatozsuyu Deresi nden balık avlamaktadır. Kışın ise balık yakalayarak satan ve ekonomik gelir sağlayan insanlar bulunmaktadır TARIM Genel Arazi Kullanılışı Kar örtüsü ancak Nisan da kalkan, kış şartları ekimde başlayan bir yerde tarımsal faaliyetler zorunlu olarak sınırlanır. Bu tür alanlarda, ancak çok seyrek nüfusu besleyebilecek kadar tarım yapılır ve üretim de buğdaya, arpaya ve çavdara, patatese, şeker pancarıyla sınırlı kalır. Kabak ve salatalık gibi bazı sebzeler yetişse bile, domates vesaire söz konusu olamaz. Burada ekim az olmakla beraber, buğday taneleri ve patatesler, iriliğiyle meşhurdur. 108 Tekman ilçe merkezinde, en önemli ekonomik faaliyet tarımdır. Tarımsal faaliyetler içerisinde de, hayvancılık ön plana çıkmaktadır. Zaten ekilen ürünlere baktığımız zaman; yonca, korunga ve fiğ gibi hayvan yemi olarak kullanılan tarımsal ürünlerden meydana geldiği görülmektedir. Ticaretle uğraşan insanların bile, evinin süt, peynir, yağ gibi ihtiyaçlarını karşılamak için genelde bir veya birkaç büyükbaş hayvan beslemektedirler. Toplam 130 hektar olan tarım arazilerinin, 100 hektarı yani %77 si mera olarak kullanılmaktadır. Geriye kalan tarım arazilerinin de 10 hektarı (% 8) çayır alanlarına 108 Saraçoğlu, s. 254.

131 114 ayrılmıştır. Kuru tarımın yapıldığı 20 hektarlık alanın 10 hektarında kendiliğinden yetişen çayır otu, 4 hektarında yonca, korunga ve fiğ vardır. Sadece 6 hektarlık kısımda buğday ve çavdarın ekildiği ve çok az ekilen arpanın 2012 yılında hiç ekilmediği düşünülürse hayvancılığın, bölgede tarımsal faaliyetlerin temel kaynağını oluşturduğunu söyleyebiliriz. Fotoğraf 3.1. Tatozsuyu Deresi Kenarındaki Çayırlardan Bir Görünüm Tarımsal faaliyetlerde daha çok Tatozsuyu Deresi çevresindeki verimli alüvyal topraklarda yoğunlaşmaktadır. Buralardaki araziler eğimin hemen hemen hiç olmadığı, işlemesi kolay yerlerdir. Tatozsuyu Deresi çevresindeki % eğime sahip arazilerinde bir kısmında tarım yapılmaktadır. Diğer araziler mera olarak kullanılır. İklim şarlarına bağlı olarak ağaçların çiçek verdikleri dönemde sıcaklık değerlerinin çok düşük olması nedeniyle dikili alan bulunmamaktadır. Araştırma sahasında Tatozsuyu Deresi nin çevresindeki yeşillik alanlar dışında, belediyenin yaptırmış olduğu 400 m² alana sahip olan Polis Amca Parkı bulunmaktadır.

132 115 Tablo 3.1. Tekman İlçe Merkezindeki Arazi Varlığının Yararlanma Bakımından Bölünüşü (2012). Kullanılan Arazi Alan (ha) Mera Alanı 100 Kuru Tarım Alanı 20 Çayır Alanı 10 Tarım Dışı Alanlar (Kasba Yerleşmesi, Kayalık vb) 907 Toplam 1037 Kaynak: İlçe Tarım Müdürlüğü Kayıtlarından Alınmıştır. Sebze ve meyve tarımının yapılmadığı bölgede, sulu tarımın yapıldığı alan da yoktur. Yaklaşık 3.5 hektar alan nadasa bırakılmaktadır. Bölgede halkın basit çayır biçme makinelerinin yanında, 16 adet traktör ve bunların römorkları ile 7 tane patos vardır Genel Tarım Sayımı istatistikî sonuçlarına göre, Tekman ilçesinde toplam dekar ekili alana karşılık, 250 traktör bulunmaktadır. Sayım döneminde Erzurum da bulunan 19 ilçe içerisinde, traktör sayısı bakımından Tekman 14. sırada yer almaktadır. Ancak, ilçedeki mevcut traktör varlığı, ekilen alanların % 81 ne yanıt verebilmektedir. 109 Bunu da ilçe yüzölçümünün fazla olmasına karşılık, ekili alanların az olmasına bağlayabiliriz Arazi Mülkiyet Durumu Tekman ilçe merkezinde çiftçilerin hemen hepsinin az veya çok arazisi bulunmaktadır. Zaten yerleşim yerlerinin hemen yanı başındaki boş araziler, hayvanların otlatılması için kullanılmaktadır. Bölgede çok ciddi boyutlarda göç yaşandığı için göç eden aileler arazilerini kiraya vermektedirler. Genelde araziler hisselidir. Kiracılık, ortakçılık olan araziler, toplam arazilerin ancak % 5 ine denk gelmektedir. Aile başına düşen ortalama arazi büyüklüğü 8.5 dekar kadardır. 109 Cihat Yıldız, İ., Öztürk, Y., Erkmen, TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemleri Kongresi 30 Ekim-02 Kasım 2007, KTÜ, Trabzon 2007.

133 Tarımsal Ürünlerin Ekiliş Sahaları ve Üretim Durumları Ekili Alanlar Tekman ilçe merkezindeki beş mahallede, toplam 20 hektar ekili-dikili alan bulunmaktadır. Bu alanın da, yarısı yani 10 hektarlık kısmı kendiliğinden yetişen çayır alanlarından oluşmaktadır. Geriye kalan alanlar içerisinde ise en çok tahıl ekimi yapılmaktadır. Tahılların, farklı iklim özelliklerine adaptasyonlarının (uyum sağlamaları) diğer tarım ürünlerine göre daha yüksek olması, ilaçlanıp, depolanmak sureti ile uzun yıllar saklanabilir olması, tarımı en kolay ürünler olması ve diğer tarım ürünlerine göre tarım makinelerinin, bunların tarımına en yoğun bir biçimde uygulanabilir olması etkili olmuştur. 110 Buğday 5 hektarlık alan ile tahıl grubunun en çok ekilen türüdür. Ancak ektansif yöntemlerle tarımının yapılması, sulu tarım yapılmadığı için üretim miktarının iklim şartlarına bağlı olarak değişmesi ve çiftçilerin tarım konusunda yeterince bilinçli olmaması nedeniyle buğday verimi oldukça düşüktür. Ayrıca Erzurum ve bağlı ilçelerinde en yüksek yabancı ot tohumu karışma oranı sayısal olarak % ile Tekman da olması da 111 üretimi olumsuz olarak etkilediği bir gerçektir. Araştırma sahasında buğday ekimi genellikle kışlık olarak yapılmaktadır. Ekim alanları da daha çok Tatozsuyu Deresi çevresindeki verimli alanlarda yoğunlaşmıştır. Ekim-Kasım döneminde ekilen ürünler, Temmuz-Ağustos döneminde de hasat edilmektedir. Eski usullere göre hasat edilen ürün, ekonomik gelir getirmekten çok çiftçilerin kışlık ihtiyaçlarını karşılamaları için kullanılmaktadır. Bölgede arpa ekimi çok az olarak yapılmaktadır. Tarım İlçe Müdürlüğü nden alınan verilere göre, 2012 yılında hiç arpa üretimi yapılmamıştır. Tahıl grubundan çavdarın ekimi de yapılmaktadır. Ancak toplam çavdar alanı ancak 1 hektarlık alandan oluşmaktadır. Tahıllar dışında hayvan yemi olarak kullanılmak üzere, yonca, korunga ve fiğ üretimi yapılmaktadır. Yörede tarımın temel taşını oluşturan hayvancılığa bağlı olarak 110 Hayati Doğanay, Türkiye Ekonomik Coğrafyası, Çizgi Kitabevi, Erzurum 1998, s Hüseyin Zengin, Erzurum ve İlçelerinde Yazlık Buğday Ürününe Karışan Yabancı Ot Tohumları ve Yoğunlukları Üzerine Araştırmalar, Ata. Üniv. Zir. Fak. Derg., 27(3), Erzurum 1996, s. 419.

134 hektar korunga, 1.5 hektar yonca ve 0.6 hektar fiğ ekimi yapılmaktadır. Çayır otu, yonca, korunga, fiğ ve çavdar genelde çayır biçme makineleriyle biçilip patosla işlenmektedir. Tekman merkezinde değirmen bulunmamaktadır. Tablo 3.2. Tekman İlçe Merkezinde Ekili Allanların Ürün Türüne Göre Dağılımı ve Üretim Miktarları (2012) Ekilen Ürün Ekilen Alan (dekar) Üretim (ton) Verim (kg/dekar) Buğday Çavdar Korunga Yonca Fiğ Toplam Kaynak: İlçe Tarım Müdürlüğü Kayıtlarından Derlenmiştir. İklim şartlarının müsait olmadığı bölgede, bazı ailelerin kendi ihtiyaçlarını karşılamak için bahçelerinde ektiklerinin haricinde, sebze tarımı yapılmamaktadır. Son birkaç yıldır aileler kendi ihtiyaçlarını karşılamak için salatalık, marul, maydanoz, tere, soğan ekmeye başlamışlardır. Ancak soğuk ve dolu yağışından dolayı verim alınamamaktadır. Bölgede kaliteli tohum kullanımı pek yoktur. Çok ağırlıklı olmasa da gübre kullanımı vardır. Dekara ortalama 10 kg olmak üzere yıllık yaklaşık ton kimyevi gübre kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra, hayvan gübresi de kullanılır Dikili Alanlar Tekman ilçe merkezinde sert karasal iklim görülmektedir. Buna bağlı olarak, dikli alan mevcut değildir. Çünkü kış mevsiminin çok uzun ve soğuk geçmektedir. Ayrıca ilkbahar sonlarında sıklıkla görülen don olayları, çiçek verme dönemindeki ağaçları olumsuz olarak etkilemektedir. Son olarak İlçe Tarım Müdürlüğü tarafından dikilen 40 adet elma, vişne, erik, armut, kaysı fidanlarından da verim alınamamıştır. Sadece bazı ailelerin bahçelerinde tek tük bulunan, kendi ihtiyaçlarını karşıladıkları meyve ağaçları vardır.

135 HAYVANCILIK TÜİK nun 2011 verilerine göre, Tekman geneli, Erzurum un 20 ilçesi arasında, büyükbaş hayvan ile 2. ve küçükbaş hayvan ile 1. Sırada bulunmaktadır. Hayvan sayısının bu kadar çok olmasına rağmen hayvancılığa bağlı sanayi ve ticaret faaliyetleri çok gelişmemiştir. Gezginci mandıralar bölgenin sütünü toplayıp götürmektedirler. Mandıra kurulması için çalışılmış, ancak laktasyon (süt verme devresi) 3-4 ay gibi kısa bir dönemi kapsadığı için verim alınamamıştır. Fotoğraf 3.2. Hayvanların Kışlık İhtiyaçları İçin Biriktirilen Otlar Tekman ilçe merkezinde, ilçe genelinin aksine büyükbaş hayvan sayısı daha fazladır küçükbaş hayvana karşılık, 1400 sığır bulunmaktadır. Bu durum KODAY ın Hınıs ilçe merkezindeki aynı durum için yapmış olduğu İlçe merkezinde ekme-biçme faaliyetlerinin daha fazla olması ve küçükbaş hayvanların ekili alanlara

136 119 zarar verdiklerinden sayılarının ilçenin diğer kesimlerine oranla azaltılmış olması 112 yorumu ile açıklanabilir Yetiştirilen Hayvan Türleri Büyükbaş Hayvancılık Hayvancılık, araştırma sahasında en önemli tarımsal faaliyettir ve yöreye ciddi ekonomik katkılar sağlamaktadır. Toplam 1400 büyükbaş hayvan vardır. Doğu Anadolu Bölgesi nin genelinde yaygın olduğu gibi araştırma sahasında da mera hayvancılığı yapılmaktadır. İlkbahar mevsiminde meralara çıkarılan hayvanlar, sonbahar mevsiminde tekrar ahırlara getirilmektedir. Meralar Tekman merkezine çok yakında bulunmaktadır. Bölgedeki hayvanların bir kısmı topluca otlatılırken, bir kısım aileler de hayvanlarını otlamaları için yerleşim yerlerinin hemen yanı başındaki arazilere bırakmaktadırlar. Masrafları artıracağı için bölgede modern çiftlikler tercih edilmemektedir. En çok montafon, montafon melezi ve yerli kara türleri ile doğu Anadolu kırmızısı türleri beslenmektedir. Ortalama 170 kg olan sığırlardan günlük 7 kg süt alınabilmektedir. Oysa, modern besicilik yapılsa, kaliteli yem kullanılsa bu rakam çok daha fazla olacaktır. Halkın genellikle kendi ihtiyaçlarını gidermek için hayvancılık yapmasına bağlı olarak bölgede mandıra yoktur. Süt döneminin 3-4 ay gibi çok kısa olması nedeniyle mandıracılığa pek uygun değildir. Gezginci mandıracılar, arabalarla gelip bölgenin sütünü toplayarak götürmektedirler. Mandıra yapılması için yapılan çalışmalar, halktan yeterli destek alınamayınca sonuçsuz kalmıştır. Hayvan hastalıkları, ilkel yöntemlerin uygulanıyor olması, meraların aşırı ve erken otlatılması, mandıra olmaması nedeniyle üretilen süte pazar bulunamaması, hayvancılıkla uğraşan insanların eğitimsiz olması bölgedeki hayvancılığın en önemli sorunlarıdır. Türkiye nin ekseri kısımlarında hüküm süren kurak iklim şartları altında mera ıslahı yavaş ve güç bir iştir. Herhangi bir mera ıslahı işine başlamadan önce, aşırı otlatmanın önüne geçmek lazımdır. Meralar ıslah edilmeden hayvan kalitesini düzeltmek imkânsızdır. Fakat bugün yapıldığı şekilde meraların haddinden fazla 112 Saliha Koday, Hınıs İlçesi nde Kom Yerleşmeleri Üzerine Bir Araştırma, Türk Coğrafya Dergisi, İstanbul 1999, s. 366.

137 120 otlatılmasına devam edildiği takdirde bu işi başarmak mümkün olmaz. Aynı şekilde bu şartlar altında yapılan hayvan parazitleri ile mücadele işi tam ve müessir bir netice vermez. Potansiyel bakımdan Türkiye de karlı bir hayvancılık endüstrisi kurmak için toprak ve arazi kaynakları mevcuttur. Bilgili çalışılırsa yüksek kalite hayvanı ve hayvan mahsulleri elde etmek mümkün olur. 113 Sığır yetiştiriciliğimizde en köklü sorunlardan biri de kültür soyu sığırlarımızın, toplam sayı içindeki payının henüz az oluşudur. Oysa kara sığır, boz step ırkı, doğu kırmızısı, yerli güney sarısı gibi ırkların et ve süt verimleri birkaç kat düşük olur. 114 Büyükbaş hayvanlarda Şap (solunum yolu ile bulaşan ve hayvanların ağız, burun, tırnaklarında yara meydana getiren hastalık), Yanıkara (bakteri ve özellikle patates tarlalarından bulaşan ve hayvanın herhangi bir yerini simsiyah yapan hastalık), Asidos (yem hastalığı), Primer Timpanos (taze yonca yiyen hayvanların şişmesi ile ortaya çıkan hastalık), doğum felci, brusella (yavru atması) en çok görülen hastalılardır. Bunların çoğusu, zamanında yapılacak aşılarla önlenebilecek hastalıklardır. İlçe genelinde ortalama işletme başına düşen büyükbaş hayvan sayısı, olup, 7.77 si inek, 2.27 si tosun, 1.61 i dana, 1.16 sı düve, 0.33 ü buzağı ve 0.06 sı boğa varlığından oluşmaktadır. İşletme büyüklük gruplarında hayvan varlığı ekonomik büyüklük arttıkça hem büyükbaş hem de küçükbaş hayvan varlığının arttığı görülmektedir. Büyükbaş hayvan ırkında, işletme büyüklüğü arttıkça yerli hayvan sayısının azaldığı, melez ve kültür ırkı hayvan sayısının arttığı belirlenmiştir. İşletmelerin tiplendirmesinde en çok % lik oranla ihtisaslaşmış süt sığırcılığı ortaya çıkmıştır. AB muhasebe sistemine göre yapılan sınıflandırmada, araştırma alanında bulunan hayvancılık işletmelerinin ekonomik büyüklük gruplarının AB ortalamasına göre oldukça küçük olduğu belirlenmiştir Oakes, s Doğanay, 1998, s Murat Külekçi, Erzurum İli Hayvancılık İşletmelerinin AB Muhasebe Sistemine (FADN) Göre Sınıflandırılması ve Değerlendirilmesi; Karayazı, Tekman ve Çat İlçesi Örneği, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniv. Fen Bilimleri Enst., Erzurum 2006, s

138 Küçükbaş Hayvancılık Tekman ilçe merkezinde 2012 yılı itibariyle 950 koyun ve 120 adet kıl keçisi mevcuttur (Tablo 3.3, Şekil 3.1). İlçe genelindeki küçükbaş hayvan varlığının sadece % 0.8 lik kısmı merkezde yer alır. Bölgede daha çok mor karaman türü koyun beslenilir. Küçükbaş hayvancılık daha çok büyükbaş hayvancılığın yanında ikincil bir uğraş olarak yapılmaktadır. Büyükbaş hayvancılıkta olduğu gibi, karların erimesiyle ilkbaharda meralara çıkartılan hayvanlar, kar yağıncaya kadar buralarda beslenmektedir. Sonbaharda kar yağışıyla birlikte ahırlarda tekrar kuru otla beslenme yöntemine geçilmektedir. Tablo 3.3. Tekman İlçe Merkezinde Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Sayısı ve Oranları (2012) Hayvan Hayvan Sayısı Oranı (%) Sığır Koyun Kıl keçisi Toplam Kaynak: İlçe Tarım Müdürlüğü Kayıtlarından Alınmıştır. Şekil 3.1. Tekman İlçe Merkezinde Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Oranları (2012)

139 122 Orman oranının sıfır olduğu bir bölgede, keçi yetiştiriciliği için uygun ortam olmasına rağmen pek tercih edilmez. Canlı ağırlığı ortalama 40 kg olan koyunlardan, günlük 300 gr süt alınabilmektedir. Yine canlı ağırlığı ortalama 38 kg olan keçilerden, günlük 300 gr süt almak mümkündür. Ticari boyutu olmayan, sadece yöredeki insanların kendi ihtiyaçlarını karşılamak için koyun başına yıllık ortalama 0.5 kg yapağı alınmaktadır. Modern tarım metotlarının uygulanması, daha verimli türlerin tercih edilmesi ve aşırı otlatmanın önüne geçilmesi küçükbaş hayvancılığın verimini artıracaktır. Fotoğraf 3.3. Mahallelerin Yanı başında Otlayan Keçilerden Bir Görünüm Yük ve Çeki Hayvanları Tekman kasabasındaki yük ve çeki hayvanları at ve eşeklerden oluşmaktadır. Araştırma sahasında katır bulunmamaktadır. Bu gruptaki hayvanların % 66.2 lik (45 tane) kısmını eşek oluştururken, % 33.8 i (23 tane) ise atlardan meydana gelmektedir.

140 Kümes Hayvancılığı Tekman ilçe merkezinde modern anlamda tavuk çiftliği bulunmamaktadır yılında kuş gribi nedeniyle yöredeki kümes hayvanlarının hepsi itlaf edilmiştir. Hastalık tehlikesinin geçmesinden sonra, etinden ve özellikle yumurtasından faydalanmak için tekrar kümes hayvanı yetiştirilmeye başlanmıştır. Ancak burada ticari bir amaç güdülmemektedir. İlçe Tarım Müdürlüğü verilerine göre 2012 yılında araştırma sahasında, kümes hayvanlarından 330 tavuk, 120 kaz ve 70 hindi bulunmaktadır. Ancak bunlar yörenin kendi ihtiyacını bile karşılamaktan uzaktır. Bölgenin beyaz et ve yumurta ihtiyacını Erzurum dan gelen büyük firmaların bayileri karşılamaktadır. Evlerin yanındaki kümeslerde veya ahırlarda diğer hayvanlarla barınan hayvanlar, çevredeki boş arazide de yemlenmektedirler Arıcılık Çeşitli çiçeklerden oluşan zengin bir floraya sahip olmasına rağmen, Tekman ilçe merkezinde arıcılık yapılmamaktadır. Kış mevsiminin uzun sürmesi, halkın arcılık konusunda bilinçsiz olması ve ekonomik bakımdan gelir getireceğine inanılmaması nedeniyle arıcılık yapılmamaktadır döneminde İlçe Halk Eğitim Müdürlüğü tarafından, Gökoğlan köyünde arıcılık kursu açılmış ve 15 kursiyere belge verilmiştir. Ancak son yıllarda halktan talep gelmeyince arıcılık kursu açılmamaktadır. Oysa, özellikle Doğu Karadeniz Bölgesi arıcıları yaz aylarında kovanlarını büyük çoğunlukla Erzurum, Kars, Bingöl, Bitlis ve Ardahan illerine getirmektedir. 116 Özellikle Ordu ilinden sezonluk olarak gelen gezginci arıcılar vardır. Genelde Haziran ortasından başlayıp, Temmuz ortasına kadar gelen bu arıcılar, Eylül ayı sonunda yöreyi terk ederler. İlçe Tarım Müdürlüğü verilerine göre 2012 yılı itibariyle ilçe geneline izinli olarak 34 arıcı gelmiştir. Ancak bu sayı yıldan yıla değişebilmektedir. Arıcılıktan alınan verim de yıldan yıla değişmektedir. Bölgede toplam 850 kovan bulunmaktadır. Kovan başına ortalama 30 kg bal alınabildiği düşünülürse, yaklaşık olarak 25 ton bal üretiminin olacağı tahmin edilmektedir. 116 Zeki Koday, Hopa İlçesi nin Coğrafyası, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 1995, s. 259.

141 124 Fotoğraf 3.4. Kasaba Yakınlarındaki Arıcılık Faaliyetlerinden Bir Görünüm 3.4. SANAYİ Tekman ilçe merkezinde sermaye yetersizliği, ulaşımın gelişmemiş olması ve hammadde kaynaklarının fazla olmaması nedeniyle sanayi gelişmemiştir. İlçe merkezinde daha çok az sermaye gerektiren atölye tipi sanayi tesisleri vardır. Tablo 3.4. Tekman İlçe Merkezinde Sanayi İşletmeleri ve Çalışan İşgücü (2012). İşyeri Türü Sayısı Çalışan Nüfus Sıcak-Soğuk Demir İşleri 2 5 Oto Tamirhane ve Lastikçi 3 6 Marangozhane 1 1 Mobilya İmalatçısı 1 2 Elektrikli Ev Aletleri Tamircisi 2 3 Tatos Tuzlası 1 14 Toplam Kaynak: Belediye İşyeri Ruhsat Defteri ve Yerinde Yapılan Gözlemler.

142 125 Araştırma sahasında Tatos Tuzlası nı ayrı tutulursa 9 atölye tipi işyerinin bulunduğu görülür. Tarıma yönelik tırpan gibi basit aletlerin tamirinin yanında, hemen birçok çiftçide bulunan küçük çayır biçme makinelerinin tamiri de yapılmaktadır. Ayrıca evler için cam korkulukları, demir kapılar ve bunların tamiri işleri de yapılmaktadır. Yöredeki tek marangoz aynı işi yıllardır yapan bir kişi tarafından işletilir. Daha çok ahşap kapı, pencere, döşeme işleri yapılan bu işletme, işyeri sahibinin emekli olması durumunda kapanma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Ayrıca bir de basit mobilyaların yapıldığı işyeri mevcuttur. İlçe merkezindeki oto tamirhanelerinde basit tamir işleri yapılmaktadır. Bu işyerlerinde otomobillerin yanı sıra traktör ve diğer motorlu taşıt tamiri de gerçekleştirilir. Araştırma sahasında iki adet elektrikli ev aletleri tamiri yapan işletme de bulunmaktadır. Tatos Tuzlası Tekman ilçe merkezinin en önemli üretim tesisidir yılında yürürlüğe giren 3078 sayılı tuz kanununa bağlı olarak uzun yıllar üretim yapan tuzla, 1965 yılından itibaren amirlik statüsünde faaliyet göstermeye başlamıştır. Tuzladaki üretim kısaca şu şekilde gerçekleşmektedir. Hareket halindeki yeraltı sularının, kaya tuzu yataklarından geçmesi sırasında bir miktar tuzu eritip, iyon halinde bünyesine alarak farklı formasyonlarda yeryüzüne çımasıyla tuzlu su kaynakları oluşmaktadır. Tuzlu su, ya kendiliğinden yeryüzüne çıkarak akmakta ya da basınçla belirli bir seviyeye çıkan tuzlu su, kuyu açılarak motopomp pompa ve çıkrıkla yeryüzüne çıkarılmaktadır. 120 lt/dk. Ve 18 bome tuzluluktaki kaynak suyu plastik borularla havuzlara alınıp, 2-3 gün bekletilerek, tuzluluk 25 bomeye çıkarılır. Sonra kristalize havuzlarına alınarak burada da 3-4 gün bekletildikten sonra, havuz tabanına çökmüş olan 2-3 cm kalınlıktaki tuz insan gücü ile havuz kenarlarına alınır. 1 gün havuz kenarında dinlenerek suyu süzülen tuz, 2. günde stok yerine taşınır. Tütün, Tütün Mamulleri, Tuz ve Alkol İşletmeleri Genel Müdürlüğü (TEKEL) bünyesinde iken tuzlada, 4-5 kişi kadrolu ve 40 kişi mevsimlik olmak üzere yılda 45 kişi civarında işçi çalışmaktaydı yılı üretimi 2084 ton olup yıllık ortalama üretimi 2050 ton idi. Burada üretilen tuz, gıda tüketimi ve hayvancılığa yönelik olarak yöre halkına satılmaktadır.

143 126 Kaynaklarda bu şekilde gerçekleşen üretim, tamamen tuzlu su ve hava şartlarına bağlı bulunmaktadır. Yağışın olmadığı dönemlerde Haziran ayının sinde başlayan tuz üretimi, yaklaşık 4 ay sürmektedir. Yağışlar 15 gün arayla iki defa gerçekleşirse zaten o ay tuz üretimi olmamaktadır. DOĞANAY ın da Aşkale Tuzlası için belirttiği tuz havuzlarının bulunduğu alana yapılacak, cam sera etkili olabilir. Böylelikle de tüm yıl boyunca tuz üretimine devam edilmesi mümkün olacaktır. Ancak böyle bir çözümün oldukça maliyetli olması, bunun uygulanabilirliğini şimdilik azaltmaktadır. 117 Kaynak Tuzlaları Doğu Anadolu'da payı çok düşük, üretim maliyetleri ise çok yüksek olan verimsiz tuzlalardır. Bunlar genellikle yerleşim alanlarının dışında bulunmakta olup, ulaşım imkânlarının zorluğu yanında bölge itibariyle ağır doğa koşulları içerisinde bulunmaktadır. Tuzla 3078 sayılı Tuz Kanunu hükümlerine göre İşletilmekte iken tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayınlanan 4373 sayılı Tuz Kanununda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun ile Kaya ve Kaynak Tuzlalarında devlet tekeline son verilmiştir. Tekel Tuz Sanayi Müessesesi bünyesinde iken kapatılan veya atıl durumda bulunan tuz kaynaklarının ekonomiye kazandırılması amacıyla gerçek veya tüzel kişilerce işletilmesi yasallaşmıştır tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayınlan Kaya ve Kaynak Tuzlalarının Gerçek ve Tüzel Kişiler Tarafından İşletilmelerine İlişkin Usul ve Esaslar Yönetmeliği çerçevesinde Bakanlar Kurulu kararı ile Gerçek ve Tüzel Kişilere İşletme izni verilmesine 1999 yılında başlanmıştır. Bu bağlamda TTA (TEKEL) tatarından uzun yıllar işletilen Tatos Kaynak Tuzlası karlılık ve verimlilik ilkelerine göre ekonomik olmaması nedeniyle şirketin Yönetim Kurulunun tarih ve 648 sayılı kararı ve Yüksek Planlama Kurulunun tarih 2000/T-33 sayılı kararı ile Tekel tarafından yürütülen faaliyetine son verilmiş ve ihalesi yapılarak yılında kira sözleşmesi yapılmıştır. 118 Günümüzde tuzlanın işletmesini Musa Seyitoğlu Tuz İşletmeleri yürütmektedir. Bu dönemde tuzlada 14 işçi faal olarak çalışmaktadır. Üretim döneminde eğer yağmur yağmazsa yaklaşık ton tuz üretimi gerçekleştirilir yılında 1200 ton tuz üretimi gerçekleştirilmiştir yılında aşırı yağış nedeniyle hiç üretim yapılamamıştır yılında ise tuz üretim havuzlarının tabanına branda gerilerek tuzlu 117 Serkan Doğanay, Kaynak Tuzlalarına Bir Örnek: Aşkale Tuzlası, Doğu Coğr. Derg., 11(15), Ata. Üniv. Kazım Karabekir Eğ. Fak. Basımevi, Erzurum 2006, s TTA (Tekel) Genel Müdürlüğü verileri.

144 127 su kaybı önlenmeye çalışılmıştır. Modern yöntemlerin uygulanması halinde tuzladan alınacak verim ve çalışacak insan sayısı artacaktır. Ne yazık ki temel geçim kaynağı hayvancılık olan bölgede mandıra bulunmamaktadır. Kırsal kesime ait arazilere güneydeki illerden gelen gezici mandıracılar üretilen sütleri satın almaktadır. Her ne kadar mandıra yapılmamasının nedeni süt döneminin 3-4 aylık kısa bir zamanı kapsamasına bağlansa da yörede yapılacak modern bir mandıranın üretimi artıracağı ve bölge ekonomisine ciddi faydalar sağlayacağı kesindir. İlçe Halk Eğitim Müdürlüğü nün halı şirketleriyle anlaşarak, Bursa dan getirilen özel iplerle ipek halı yapılmasına yönelik kursları da basit sanayi faaliyetlerindendir. Anlaşma gereği kursiyerlere şirketler tarafından ücret ödenmektedir. Ticaret konusunda da değinildiği gibi bölgede en fazla bulunan işyerleri içerisinde kahvehaneler ikinci sıradadır. Bu da bize bölgedeki işsizliğin boyutunu gösterir. Halıcılık faaliyeti modern makinelerle desteklenirse; üretimin artmasının yanında, bölgedeki işsizliğe bir çözüm olabilir TİCARET Geniş anlamı ile ticaret, mal ve emek karşılığının alış-verişi halindeki işler topluluğudur. Ticaretin, ürün elde etme işinden ayrı olan yönü, ekonomik değeri olan eşyanın dağıtılmasıdır. Ticaret bir geçim kaynağıdır. Bu işle uğraşanlar, malı ve ürünleri, bir yerden alır ve bir başka yere satarlar. Ticaret ya toptan olur, ya da perakende olur. 119 Tekman ilçe merkezinde tarım kadar ticarette önemli bir ekonomik faaliyettir. Toplam 114 işyerinin bulunduğu araştırma sahasında, genelde ilçe dışından getirilen gıda malları, dayanıklı ve dayanıksız tüketim mallarının ticareti yapılmaktadır. İlçe üretilen hayvansal ürünler az miktarda da olsa, ticareti yapılan mallardandır. İlçe merkezine Pazartesi ve Cuma günleri yoğunlaşmak üzere kırsal kesimden gelenler olmaktadır. Bunlara yönelik olarak da perakende satışlar yapılmaktadır. Bölgede genel manada toptancı bulunmamaktadır. Çünkü toptancılık yapanlar, aynı zamanda perakende olarak da satış yapmaktadırlar. Büyük alışveriş merkezlerinin olmadığı bölgede, aynı anda birçok farklı ürünü satan küçük işletmeler hâkimdir. Konfeksiyon 119 İzbırak, s.829.

145 128 ürünleri satan bir yerde gıda maddeleri, plastik ürünler, tüp vb. bulmak mümkündür. Ticari manada ihtisaslaşmanın bulunmamasını, sermayenin yetersiz olması ve genelde kırsal kesimden gelen müşterilerin her ihtiyacına cevap verebilme isteğine bağlayabiliriz. Fotoğraf 3.5. PTT Binası Önünde Düzensiz Olarak Yapılan Bir Ticari Faaliyetten Bir Görünüm İlçede haftalık pazar kurulmamaktadır. Bazı zamanlarda, özellikle postanenin çevresinde birkaç işportacıdan oluşan pazar benzeri alışveriş yerleri kurulmaktadır. Ticaretin zaman zaman postanenin çevresinde yoğunlaşması, çocukları eğitim gören ailelerin çocuk yardımlarını buradan almaları ve sonrasında hemen ihtiyaçlarını karşılamaya çalışmalarıyla açıklayabiliriz. Oysa tarımın birinci derecede önemli olduğu araştırma sahasında, İspir ilçesinde olduğu yılın belli zamanlarında panayırlar düzenlenerek bu ürünlerin hem tanıtımı yapılır hem de satışı gerçekleştirilerek ekonomik gelir sağlanabilir.

146 129 Tekman ilçe merkezinde ticaret daha çok Erzurum ile yapılmaktadır. Birçok gıda ve sanayi ürünü buradan getirilmektedir. Ancak özellikle kışın 151 km uzunluğunda yolun kullanılmak zorunda kalınmasına bağlı olarak daha kısa mesafedeki (62 km) Hınıs ilçe merkezi araştırma sahasını etkisi altına almaktadır. 120 Aynı zamanda Elazığ daki üretim tesislerinden toptan içecek türleri getirilmektedir. Muş ve Varto dan gelip ölçü alarak PVC işleri yapan esnaflar da vardır. Bölgedeki manavlar bazı zamanlar beraber bir kamyon tutarak Osmaniye den toptan sebze ve meyve getirmektedirler. Bölgedeki işyerlerinin tamamına yakın kısmı İsmet Paşa Mahallesi sınırları içerisinde kalmaktadır. Hürriyet Mahallesi nde bulunan Tatos Tuzlası hem ilçe merkezine hem de dışarıya yıllık ortalama 1200 ton tuz satışı gerçekleştirilmektedir. Yağışlı dönemlerde üretim miktarı ciddi olarak düşen tuzla, modern olarak işletilirse bölgenin tuz ticaret merkezi haline gelebilir. Tekman ilçe merkezinde kayıtlı olarak taksicilik yapan yoktur. Ancak insanlar sivil arabalarıyla, hem ilçe merkezinde hem de Erzurum, Hınıs ve kırsal kesime yönelik ulaşım yapabilmektedirler. Kırsal kesimden ilçe merkezine yolcu taşıyan minibüsler, ilçe merkezinden de yolcu alarak Erzurum a yolcu taşımaktadırlar ULAŞIM VE HABERLEŞME Bir ülkenin ekonomik kaynakları çok fazla olabilir. Ancak ulaşım sistemleri gelişmemiş ise ekonomik gücü az olur. Dolayısıyla ulaşım, bir ülke ekonomisinin en önemli unsurudur. Yolları, bir insan vücudundaki kan damarlarına benzetebiliriz. Kan damarları hasta olan bir insan nasıl hastalanıyorsa, yolları olmayan veya bozuk olan bir ülkenin ekonomisi de bozuk demektir. Türkiye nin yeryüzü şekilleri ve iklimi, ulaşımını etkilemekte ve yönlendirmektedir. Özellikle dağların doğu-batı doğrultusunda birbirine paralel olarak uzanmış olması, güney-kuzey yönlü yolların yapılmasını güçleştirmiş ve güçlükten dolayı, Türkiye yolları genelde dağların uzanış yönü olan doğu-batı yönlü olmuştur. Nitekim geçmişte olduğu gibi bugün yollar; dağ sıralarının engelinden dolayı, çöküntü havzalarını ve akarsu vadilerini takip etmektedir. Bu uzanış özelliği, bugün mevcut olan gerek karayolu ve gerekse demiryolu ağına bakıldığında açıkça görülür Hadimli, s Ramazan Özey, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği, Aktif Yayınevi, İstanbul 2002, s.100.

147 130 Fotoğraf 3.6. Palandöken Dağı Üzerinden Ulaşım Sağlayan Ham Yol Gerçekten de Erzurum il merkezinin kuş uçuşu olarak yaklaşık 40 km güneyinde bulunan Tekman ilçe merkezine ulaşmak doğu-batı doğrultulu uzanan Palandöken Dağları nedeniyle kolay olmamaktadır. Günümüzde Palandöken Dağları nın üzerinden geçen bir yol bulunmaktadır. Ancak bu yol işlenmemiş ham toprak yoldur. Bakımı İl Özel İdaresi ne ait olan bu yol ağır vasıtaların geçmesine uygun değildir metre rakıma sahip Ejder Tepesi yakınlarından geçen bu yol, karların eridiği ilkbahar mevsimi sonu ve yaz başlarında ulaşıma açılıp, Ekim ayında kar yağmasıyla birlikte tekrar ulaşıma kapanmaktadır. Hatta bazı dönemlerde karın erken yağması nedeniyle bu yol Eylül ayında bile ulaşıma kapanmaktadır. Zaten bu yol karayolları 2A standardına (Maksimum eğim % 92 den az olmalı, Minimum kurp yarıçapı 30 metreden az olmamalı, proje km hızında olmalı, mevcut sanat yapıları bulunmamalı) uygun değildir. Eğim çok fazla olduğu için çok az bir yağışla birlikte kayganlaşan yolda ulaşım yapılamaktadır. Bu yüzden bu güzergâh, yeni yapılan yol için de tercih edilmemiştir.

148 131 Harita 3.1. Tekman İlçesi nin Ulaşım Haritası Araştırma bölgesine ulaşan diğer bir yol 151 km uzunluğa sahiptir. Erzurum dan doğuya doğru Pasinler ve Köprüköy ilçelerinden geçen bu yol buradan itibaren güneye döner. Aras nehri vadisini takip ederek Hacıömer Köyü yakınlarından tekrar doğuya dönerek Tekman ilçe merkezine ulaşır. Palandöken Dağları nedeniyle uzayan bu yol yaz mevsiminde pek tercih edilmemektedir. Kışın dağ yolunun kapandığı dönemde kullanılmaktadır. Kendi özel arabalarıyla bölgeye giden insanlar, Palandöken Dağları ndan geçen yolun çok bozuk olması nedeniyle yaz kış bu yolu kullanmaktadırlar.

149 132 Fotoğraf 3.7. Tekman İlçe Merkezine Ulaşım İçin Yürütülen Yol Çalışmalarından Bir Görünüm Bu zorluklar nedeniyle de yeni yol ihalesi yapılmış ve yapım çalışmaları de başlamıştır. Erzurum-Horasan-Kars devlet yolunun 10. km sinde Nenehatun köyü güneyinden başlayan bu yol Yıkılgan ve Çeperli köyleri, Ejder Tepesi etekleri, Hollo Tepe (2873 m), Hasanağa komu, Taşkesen köyünden geçerek mevcut yola oturur ve genişletmeler şeklinde devam eder. Buradan Hürriyet Mahallesi ve Tekman Yatılı Bölge İlköğretim Okulunun üzerinden Tekman ilçe merkezine ulaşır. Yapım güçlüğü çok ve heyelan riski fazla olan bu yol, ihalesi yapıldığında tarihinde bitirilmesi düşünülmüş, ancak 2012 sonu itibariyle % 70 fiziki gerçekleşme sağlanmıştır. 46 km lik kısmı bitirilmiş ve asfaltlanmış olup 20 km sinde hiç ulaşım yoktur. 24. ve 35. km lerden yayla yollarına sapılarak ilçe merkezine ulaşılmaktadır. Çalışmalar devam etmekte olup, bölge heyelanlı olduğu için güçlükle devam etmektedir. Eğer gerekli ödenek sağlanırsa yolun 2015 yılı sonuna bitirilmesi planlanmaktadır Karayolları 12. Bölge Müdürlüğü (Erzurum) verileri.