İL AFET BİLGİ SİSTEMİ ÇALIŞMASI ( KASTAMONU İLİ ) PROVINCE DISASTER INFORMATION SYSTEM (KASTAMONU)

Transkript

1 İL AFET BİLGİ SİSTEMİ ÇALIŞMASI ( KASTAMONU İLİ ) PROVINCE DISASTER INFORMATION SYSTEM (KASTAMONU) Gülşah Hamzaçebi, Murat Nurlu, Nurcan Koç Ahmet Temiz, Bülent Özmen Afet İşleri Genel Müdürlüğü Deprem Araştırma Dairesi Eskişehir Yolu 12. KM. Lodumlu- Ankara gbilgi@deprem.gov.tr,nurlu@deprem.gov.tr,koc@deprem.gov.tr temiz@deprem.gov.tr, ozmen@deprem.gov.tr ÖZET Türkiye her yıl doğal afetler nedeniyle çok fazla sayıda can ve mal kaybının yaşandığı bir ülkedir. Afet zararlarını en aza indirgemek için çeşitli yöntemler geliştirilmekte ve kullanılmaktadır. Bu yöntemlerin başında o bölgenin afet tehlike durumunu ortaya koymak ve mevcut planları buna göre yapmak gerekir. Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) teknikleri afet zararlarının azaltılmasında güvenilir, hızlı ve kolay kullanımı açısından tercih edilir bir araç olarak görülmektedir. Çalışmanın ana amacı, Kastamonu ilinin Afet Tehlikesi ve Afet Riskini Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) gibi en son teknolojileri ve en güncel verileri kullanarak saptamaktır. Bu ana amaç doğrultusunda çalışma, kentlerin afet tehlike ve risk durumlarının belirlenmesi, afet acil yardım planlarına esas olacak bilgilerin güncellenmesi, bölgesel ve çevre düzeni planlarının düzenlenmesi için plancılara gerekli olabilecek afet ile ilgili bilgilerin hazırlanması, karar verici ve uygulayıcı mekanizmaya doğru, hızlı, güvenilir ve güncel sonuçların aktarılması ve pratik uygulamayı sağlamak için yapılmıştır. Kastamonu ilinin ihtiyaç duyduğu afet önlem ve yapılaşma politikasına ışık tutacak deprem, heyelan, kaya düşmesi ve çığ tehlike haritaları hazırlanmıştır. Ayrıca, Kastamonu Merkezi için Afet Senaryosu yapılmış ve bir afet anında oluşabilecek hasarın büyüklüğü tahmin edilerek olası bir afet olayında nasıl bir durumla karşı karşıya kalınabileceği resmedilmeye çalışılmıştır. Böylece yetkililerin meydana gelebilecek olası bir afetten toplumun en az zarar ve fiziksel kayıpla kurtulabilmesi için gereken teknik, idari ve yasal tüm önlemleri alması amacına yönelik, aynı zamanda da Afet Acil Yardım Planlarının hazırlanmasına esas teşkil edebilecek bilgiler düzenlenmiştir.yapılan çalışmanın sonuçları aynı zamanda internet ortamında aktif web server üzerinde yayınlanmaktadır. ( Anahtar Kelimeler: Afet, Kastamonu, CBS, Tehlike, Risk ABSTRACT Every year in Turkey many people are killed because of natural disaster. There are many methods being developed to minimize disaster losses. The one of the most important is the pre-disaster preparations and mitigation studies. Natural disaster evaluation of many area is revealed and urbanization plans are looked over according to them. Geographic Information System (GIS), are known as favorable for those kinds of studies since they are reliable, quick and easy to use during pre-disaster management applications. The main target of the working in Kastamonu the last technological development using as Geographic Information System, in this main target disaster dangerous of cities and risk positions are specified emergency plans are update. Zonal and environmental plans are established and need informations are given very fast, trust as update and practical to authorized of plan because of providing. The maps of earthquake, landslide, fall down of rock, avalanche had been prepared need of Kastamonu city also disaster scenario has been done for central central of Kastamonu and damage. Size of damage has been estimated so incase of disaster the matter has been thought, so releated authorized has established the less damages of disaster had been specified. All informations had been sent to and website. ( Key Words: Disaster, Kastamonu, GIS, Dangerous, Risk 1

2 ÇALIŞMANIN AMACI Çalışmanın ana amacı; Türkiye nin genel olarak afet durumunu ortaya koymak amacıyla pilot bir çalışma yaparak bunu ülke geneline yaymak, Kastamonu bölgesinde meydana gelen bütün afet türlerini (Deprem, heyelan, kaya düşmesi, çığ) araştırarak afet tehlike haritalarını hazırlamak, Proje sahası için afet yönetimine esas teşkil edecek senaryoları hazırlamak, Kastamonu ilinin herhangi bir afete karşı hazırlık durumunu araştırmak ve eksik konulara ilişkin tavsiyelerde bulunmak. Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS/GIS) tekniklerinin bu tür çalışmalarda kullanılabilirliğini ortaya koymak. ÇALIŞMADA GIS KULLANIMI Türkiye son yüzyılda (özelliklede 1999 İzmit ve Düzce depremleri sonucunda) doğal afetler sonucu çok sayıda can ve mal kaybına uğramıştır. Afet zararlarını en aza indirgemek için çeşitli yöntemler geliştirilmektedir. Bu yöntemlerin en önemlilerinden biriside afete önceden hazırlık çalışmalarıdır ki bu çalışmaların başında o bölgenin afet tehlike durumunu ortaya koymak ve mevcut planları buna göre yapmak gelir. Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) teknikleri -afet zararlarının azaltılmasında güvenilir, -hızlı ve kolay kullanımı açısından tercih edilir bir araç olarak görülmektedir. CBS tekniklerini kullanarak yapılan bu çalışmada Kastamonu ilinin deprem, heyelan, çığ ve kaya düşmesi gibi değişik afet türleri mevcut afet modelleri kullanılarak değerlendirilmiştir. KULLANILAN YÖNTEMLER Bu çalışmanın gerçekleştirilmesinde ağırlıklı olarak bilgisayar teknolojisinin getirdiği kolaylıklardan faydalanılmıştır. Aşağıda detayları anlatılacağı gibi, özellikle Kastamonu iline ait veri tabanının oluşturulmasında, harita ortamına aktarılmasında, verilerin sorgulanmasında ve analizinde, sunuma hazır hale getirilmesinde Coğrafi Bilgi Sistemi tekniklerinden faydalanılmıştır. Bu teknikle beraber Uzaktan Algılama teknikleri de kullanılmıştır. CBS; kullanıcıların daha doğru karar vermesi, veri üretimini artırması amacıyla çok sayıdaki verinin (harita, istatistik, formül vs) toplanması, saklanması, sorgulanması, analizi ve sunulması için bir araya getirilmiş bilgisayar yazılımı, donanımı ve teknik elemanlarından oluşan bir bütün olarak tanımlanabilir. Proje çalışmasında CBS programı olarak lisanslı Arc-Info ürünleri kullanılmıştır. Bu ürünler Arc-Info 4.02, Arc Tin, Pc-ArcInfo, Arc-View, Arc-View 3D Analyst, Arc-View Spatial Analyst dır. Ayrıca uydu görüntüleri ve hava fotoğraflarının analizinde ise Imagine uzaktan algılama programı kullanılmıştır.özellikle heyelan çalışmalarında araziden elde edilen verilerin değerlendirilmesinde slope stability türünde jeoteknik bilgisayar paket programlarıda kullanılmıştır. Arc-Info CBS yazılımları ESRI Şirketinin ürünü olup lisanslı olarak kullanılmaktadır. Imagine uzaktan algılama programı ERDAS şirketinin ürünü olup lisanslı olarak kullanılmaktadır. 2

3 KULLANILAN VERİ TABANI Kastamonu iline ait sayısal ortamda farklı kurumlarca üretilen verilerin kullanılmasının bu çalışmada büyük faydası olmuştur. Bu sayısal veriler Kastamonu Belediyesinden alınan sayısal imar planı, MTA Genel Müdürlüğünden alınan 1/ ölçekli sayısal jeoloji haritaları, HGK dan alınan 1/ ölçekli sayısal topoğrafik harita ve 1/ ölçekli kağıt ortamında hava fotoğrafları, OGM den alınan 1/ ölçekli infrared kağıt ortamında hava fotoğrafları, DMİ Genel Müdürlüğünden alınan meteorolojik veriler ve bölgeye ait daha önceden proje grubunda mevcut olan uydu görüntüleridir. Ayrıca yapılan çalışmada çeşitli kuruluşların bölgeye ait çalışmaları da gözden geçirilmiştir.(şekil 1) CBS teknikleri, inceleme alanına ait bilgilerin toplanıp bir araya getirilmesinde önemli bir rol oynamıştır. Gerek araziden toplanan veriler gerekse Kastamonu iline ait satın alınan sayısal veriler öncelikle koordinatlı olarak aynı harita üzerine taşınmıştır. Bundan sonra proje grubunca, afet türlerine göre, amaç doğrultusunda bu veriler değerlendirilmiş ve elde edilen sonuçlar afet yönetimi ve acil durum planları için kullanışlı hale getirilmiştir. SAYISAL VE ANOLOG VERİLER Kastamonu Belediyesi (İmar Planı) MTA (Jeoloji Haritası) OGM (Hava Fotoğrafı) Kastamonu Valiliği (İlgili Veriler) Diğer Kuruluşlar (İlgili Veriler) Arazi Çalışmaları (İlgili Veriler) HGK (Hava fotoğrafı, Topoğrafik Harita) DMİ (Meteorolojik Veri) DİE (Nüfus, Konut Sayısı, vd.) CBS İLE VERİ DÜZENLEMESİ VE ANALİZ Deprem Tehlike Haritası Heyelan Tehlike Haritası Çığ Tehlike Haritası Kaya Düşmesi Tehlike Haritası Kastamonu İline Ait Bilgiler RİSK ANALİZLERİ VE PLANLAMA Deprem Riski Heyelan Riski Çığ Riski AFET YÖNETİMİ AFET ACİL YARDIM PLANI Şekil 1 : Genelleştirilmiş Veri İşlem Şeması. Figure 1 : Generalyized data processing scheme. 3

4 AFET TÜRLERİ VE CBS DEPREM Depremler meydana gelmeden önce deprem sonraı yapılacak işlerin ve alınacak önlemlerin planlanması gerekmektedir. Bu planlama çalışmalarının iyi bir şekilde yapılabilmesi için gelecekte ne kadar büyüklükte bir depremin oluşabileceği ve yerleşim merkezlerinin bu depremden nasıl etkilenebileceği sağlıklı bir şekilde tahmin edilmelidir. Bilindiği gibi ülkemizin en önemli fay sistemlerinden biriside Kuzey Anadolu Fay zonudur. Bu zonun bir bölümü Kastamonu ilinin güney kesimlerinden geçmektedir. KAFZ nun Orta Segmentini 30 km çevreleyecek şekilde çizilen bölge içine düşen M 4 olan 91 depremden yararlanarak kaynak bölgenin magnitüd-frekans ilişkisi ve depremlerin gelecekte gerçekleşme olasılıkları bulunmuştur.(şekil 2) Çalışmada Kastamonu merkez için deprem senaryosu yapılmıştır. Buradaki amaç afet acil yardım planlarına temel olacak altlık bilgilerin verilmesidir. Özellikle bu alanda meydana gelebilecek afetlerde Karaçomak barajı ve kent içi/kent dışı ulaşım sisteminin büyük ölçüde etkilenebileceği belirlenmiştir. Şekil 2 Figure 2 Şekil 3 : Deterministik yöntemle yapılan Kastamonu ili eşşiddet haritası (AİGM, 2001). Figure 3: Isoseismic map of Kastamonu province using by deterministique study (AİGM,2001). Elde edilen bulgulara göre kaynak bölge içinde magnitüdü Ms 7.5 olan bir depremin 100 yıl içinde gerçekleşme olasılığı % 86 olarak bulunmuştur. 4

5 (Şekil 3) e göre Kuzey Anadolu Fay zonu üzerinde oluşacak 7.5 büyüklüğündeki bir deprem, Kastamonu kent merkezinde 7 şiddetinde bir etki yaratacaktır. HEYELAN Çalışma alanını oluşturan Kastamonu ili yakın geçmişte heyelan potansiyelinin çok yüksek olduğu bölgelerimizden biridir. Özellikle 1985 ve 1998 yıllarında yoğun ve bölgesel ölçekli heyelan olayları meydana gelmiştir. Söz konusu heyelanlar günümüzde de etkinliklerini sürdürmektedirler. Yerleşim birimlerinin heyelandan etkilenmesinin yanında; heyelanlar Kastamonu ilinde özellikle bir çok ulaşım hatlarını tahrip ederek ekonomik kayıplara da neden olmaktadır. Bölgede görülen heyelanların büyük bir çoğunluğu eski heyelan kütlelerinin yeniden aktivite kazanmaları şeklindedir. Oluşturulan heyelan modelinin (Şekil 4) tüm sahaya yayılmasından sonra heyelan duyarlılık haritası oluşturulmuştur (Şekil 5). Söz konusu harita heyelan potansiyeline işaret eden 3 adet göreceli zona ayrılmıştır. Veri Tabanlarının oluşturulması Temel Haritaların Koordinesi Tematik Haritaların Üretimi o (Eğim, Bakı, Yamaca Paralel o Tabakalanma, Fay Zonlama, o Yola ve Akarsuya Uzaklık) Arazi Çalışmaları Hava Fotoğrafı Çalışması Veri Tabanlarının Üretilmesi Heyelan Envanter Haritasının Hazırlanması FAKTÖR HARİTALAR Jeoloji Topografik Eğim Fay Yol Akarsu Yamaca Paralel Tabakalanma Harita Çakıştırma Mekansal Analiz - İstatistik Heyelanla ilgili faktörlere ait Ağırlıkların hesaplanması Model Oluşturma Yeniden Sınıflama Heyelan Duyarlılık Haritası Şekil 4 : Heyelan Modeli (AİGM, 2001). Figure 4: Landslide model (AİGM, 2001). Ayrıca Kastamonu ilinin potansiyel heyelan alanlarının belirlenmesinin yanısıra afet acil yardım planına temel olacak heyelan senaryosu da Kastamonu ilinin İnebolu ilçesi için 5

6 gerçekleştirilmiştir. İnebolu ilçesi ve civarı bölgenin heyelan potansiyelinin en yüksek olduğu alanlardan biridir. İlçe merkezinin özellikle Camikebir mahallesi ve güney yamaçları heyelan potansiyeli açısından dikkate alınmalıdır. Şekil 5 : İnceleme alanına ait heyelan duyarlılık haritası (AİGM, 2001) Figure 5: Landslide successibility map of investigation area (AİGM, 2001) KAYA DÜŞMESİ Çalışmada Kastamonu il sınırında meydana gelen kaya düşmesi olayları araştırılmış, Kastamonu il merkezi için kaya düşmesi meydana gelen ve gelmesi muhtemel bölgeler belirlenmiştir. Kastamonu ilinde toplam 14 yerleşim biriminde kaya düşmesi olayı gözlenmiş olup etkili, etkisiz ve önlem önerilen konutların hepsi dahil olmak üzere etkilenen konut sayısı 203 tür. Kastamonu il genelinde kaya düşmesi olaylarının gözlendiği yerleşim birimlerinde yapılan çalışmalarda bu tür olayları 25 0 den büyük eğimlerde ve ana kaya türü zeminlerde meydana geldiği Coğrafi Bilgi Sistemi tekniklerini kullanarak yapılan analizlerde ortaya çıkmıştır. Kastamonu il merkezinde de eğim değeri arasında değişmektedir. Kastamonu kalesinin bulunduğu mevkii dışında büyük ölçekli kaya düşme tehlikesi olan alan gözlenmemiş olsa da kumtaşlarının olduğu ve eğim değerinin de 25 0 den yüksek olduğu alanlarda münferit nitelikte olayların gözlenme ihtimali bulunmaktadır. Yapılan çalışmada senaryo gereği KAF zonu üzerinde meydana gelmesi öngörülen 7.5 büyüklüğündeki bir depremin yaratacağı şiddet dağılımı ve diğer parametreler dikkate alındığında bu büyüklükteki bir depremin Kastamonu kent merkezinde hazırlanan haritada (Şekil 6) gözlenen alanlarda kaya düşmelerini tetikleyebileceği düşünülmektedir.senaryo gereği yaratılan 7.5 büyüklüğündeki bir depreme karşı bölgenin kaya düşme potansiyeli YÜKSEK olarak bulunmuştur. 6

7 Kaya Düşme Pot. Olan Alanlar Şekil 6 : Kastamonu kent merkezinde kaya düşmesi potansiyel alanları (AİGM, 2001). Figure 6: Rockfall potential area at Kastamonu city center (AİGM, 2001). ÇIĞ Kastamonu ili, meteorolojik olarak bulunduğu konum, bitki örtüsü ve topografik yükseltiler açısından çığ oluşmaya müsait bir bölgede yer almaktadır. Arazi ve hava fotoğrafı çalışması yapılan yerler içerisinde halen en yüksek çığ olma riskini taşıyan Küre ilçesi Topçu köyü Kayaarkası mahallesi, Bozkurt ilçesi Şeyhoğlu köyü Dereyolu mahallesi ile Kastamonu-Küre karayolu Yaralıgöz mevkii vardır. Bu 3 adet çığ noktası için özel çalışma yapılmıştır. Bu 3 nokta için Coğrafi Bilgi Sistemi teknikleri kullanılarak elde edilen bazı topoğrafik bulgular ve arazi verileri 2 boyutlu çığ modellemesinde kullanılmış ve çığlara ait fiziksel boyutlandırmalar tahmin edilmiştir. SONUÇ : KASTAMONU İLİ BÜTÜNLEŞİK AFET TEHLİKE HARİTASI Kastamonu il sınırları dahilinde yapılan afet (deprem, heyelan, kaya düşmesi ve çığ) tehlike haritaları sonuçta Coğrafi Bilgi Sistemi teknikleri kullanılarak bir araya getirilmiş ve ile ait bütünleşik afet tehlike haritası oluşturulmuştur (Şekil 7). 7

8 Bu haritanın oluşturulmasında yukarıda da bahsedildiği gibi CBS teknikleri kullanılmıştır. Çığ ve Kaya düşmesi afetleri yerel ölçekte bir afet olarak bulundukları için il geneline yayılamamış, ancak tehlike gösterdikleri noktalar ve daha önce meydana gelmiş yerleri itibarıyle haritada gösterilmektedir. Bütünleşik afet tehlike haritasının oluşturulmasında CBS tekniklerini kullanırken herhangibir ağırlık faktörü belirlenmemiştir. Deprem açısından şiddet değerleri X ile VI arasında değişmektedir, Kuzey Anadolu Fay zonu üzerindeki alanların deprem açısından Karadeniz kıyılarına göre daha tehlikeli oldukları görülmektedir. Aynı şekilde heyelan tehlikesi incelendiğinde üç zona ayrılmış olan bölgede kuzey kesimlerin güney kesimlere oranla heyelan açısından daha tehlikeli olduğu görülmektedir. Kastamonu ilinin güney kesimlerinde bazı veriler mevcut olmadığından özellikle heyelan açısından bir değerlendirme yapılamamıştır. Haritada kaya düşmesi ve çığ gözlemlenen yerler işaretlenmiştir. Bu yerler herzaman bu afet türleri için potansiyel tehlike oluşturmaktadırlar. Deprem ve heyelan kendi oluşum mekanizmasına uygun olarak il sınırları içinde dağılım göstermektedir. Haritaya bakıldığında; Kastamonunun kuzey kesimlerindeki (İnebolu gibi) ilçelerin heyelan ağırlıklı, güney kesimlerinin (Tosya ilçesi gibi) deprem ağırlıklı, orta kesimlerdeki ilçelerin ise (Kastamonu merkez gibi) ağırlıklı deprem olmak üzere tüm afet türleri için afet senaryolarının hazırlanması ve afet acil yardım planlarını buna göre düzenlemeleri gerekmektedir. Şekil 7: Kastamonu ili nin bütünleşik afet (deprem, heyelan, kaya düşmesi ve çığ afetleri için) tehlike haritası. Figure 7: Multi-hazard map of Kastamonu Region (including earthquake, landslide, snow avalanvhe and rockfall hazards). KAYNAKLAR 1. AİGM, 2001, Kastamonu İli nin Afet Tehlikesi ve Riskinin Saptanması, Afet bilgi toplama ve değerlendirme grubu raporu, Cilt I-II, yayınlanmamış. 8