itü Deprem Kentsel Dönüflüm vakf dergisi

Transkript

1 itü vakf dergisi STANBUL TEKN K ÜN VERS TES VAKFI YAYIN ORGANI [MART-HAZ RAN 2012] SAYI: 59 ISSN: Deprem ve Kentsel Dönüflüm Kensel Dönüflüm / Nilgün Ergun - Handan Türkoğlu Van (2011) Depreminin Ard ndan / Zekai Celep - Kadir Güler Önce Afete Yaklafl m ve Bak fl Aç s De iflmeli / Naci Görür Deprem Yönetmeli i, Yap Sto u ve Kentsel Dönüflüm / M. Hasan Boduroğlu Mizah Mühendisçe Yapmak: fiaka Dergisi / Tuncay Zorlu

2

3

4 6 Kentsel Dönüflüm Prof. Dr. Nilgün Ergun, Prof. Dr. Handan Türko lu MART-HAZ RAN/ 2012 SAYI: Van (2011) Depremlerinin Ard ndan Prof. Dr. Zekâi Celep, Prof. Dr. Kadir Güler Önce Afete Yaklafl m ve Bak fl Aç s De iflmeli Prof. Dr. Naci Görür Deprem Yönetmelikleri, Yap Sto u ve Kentsel Dönüflüm Prof. Dr. Hasan Boduro lu Geleneksel Yap lar ve Mühendislik Müdahaleleri Prof. Dr. Zeynep Ahunbay, Prof. Dr. O uz Müftüo lu, Prof.Dr. K.Kutgün Eyüpgiller, Doç.Dr. Yegan Kahya, Doç.Dr. Deniz Mazlum, Y.Doç.Dr. Gülsün Tanyeli, Y.Doç.Dr. Y ld z Salman, Y.Doç.Dr. Zeynep Eres, Ö r.gör.dr. Nilüfer Yöney, Dr. Umut Almaç Deprem Zirvesi 2012: stanbul Depreme Haz rlan yor! Mu? Erdo an Bayraktar, Prof. Dr. Hasan Boduro lu, Prof. Dr. Mikdat Kad o lu, Semih Turhan, Vedat Gürgen, Faruk Göksu, Aziz Yeniay Daha yi Bir Gelecek çin Mühendislik ENKA n n 55 Y ld r De iflmeyen Hedefi 54 Mizah Mühendisçe Yapmak: fiaka Dergisi Doç. Dr. Tuncay Zorlu 90 Genç Baflar TÜ den Haberler Briç Vak f tan Haberler Atamalar TÜ VAKFI DERG S TÜ VAKFI DERG S mtiyaz Sahibi: TÜ Vakf ad na Prof. Dr. Muhammed fiahin Yaz flleri Müdürü: Hatice Yaz c fiahinli Yay n Kurulu: Prof. Dr. Y ld z Sey (Yay n Kurulu Baflkan ) Y. Müh. Naci Endem Dr. Y. Müh. (Mimar) Do an Hasol Prof. Dr. Mete Tapan Prof. Dr. O uz Müftüo lu Prof. Dr. Tahsin Yomral o lu Prof. Dr. Suat Küçükçiftçi Hatice Yaz c fiahinli Editör: Hatice Yaz c fiahinli Katk da Bulunanlar: Pakize Kaya, Asl Erinç Grafik Uygulama: Murat Ece Yönetim Yeri: TÜ Vakf Merkezi TÜ Maçka Yerleflkesi Teflvikiye - ST. Tel: (0 212) Fax: (0 212) Bask : Cenkler Matbaac l k brahim Karao lano lu Cd. No: 7 / A Seyrantepe - STANBUL Tel: (0212) Yay n Türü: Yayg n, Süreli e-posta: basin@ituvakif.org.tr Bu dergide yay mlanan imzal yaz lar sahiplerinin görüflünü yans tmaktad r. Dergiyi ve Yay n Kurulu nu ba lay c nitelik tafl maz. TÜ Vak f Dergisi'nde yay nlanan yaz ve foto raflardan kaynak belirtmek kofluluyla al nt yap labilir.

5

6 bu say da TÜDeprem ve Kentsel Dönüflüm De erli Okurlar, TÜ lüler için Türkiye deki geliflmeleri bilimsel bilgiler üzerinden izlemek ve de erlendirmek, e itim/ö retim/araflt rma d fl ndaki görevleri için örnek gösterilebilir. Son günlerde kentlerimizin gelece i ve kent kültürümüz aç s ndan önemli bir dönüm noktas na gelmifl bulunuyoruz. Resmi Gazete de 31 May s 2012 Tarihinde yay mlanan 6306 say l Afet Riski Alt ndaki Alanlar n Dönüfltürülmesi Hakk ndaki Kanun un uygulamaya geçmesiyle mevcut kentlerimizin gerek yap sal gerekse kültürel bak mdan yaflayaca dönüflümün her yönüyle de erlendirilmesi gerekti ine inanarak 59. say - m z Kentsel Dönüflüm konusuna ay rd k. Kuflkusuz, amaç Üniversitemizin bilgisini ilgililere sunmak ve düzeyli bir tart flmaya açmakt r. Konuyu de iflik bilim dallar ndan befl makale ile sizlere sunuyoruz. Mimarl k Fakültesi fiehir ve Bölge Planlamas Bölümü ö retim üyeleri Prof. Dr. Nilgün Ergun ve Prof. Dr. Handan Türko lu Kentsel Dönüflüm bafll kl yaz - lar nda konuyu genifl bir bak fl aç s yla ele alarak yeniden yap land rman n sosyal, kültürel ve ekolojik etkilerinin göz ard edilmemesi zorunlulu unu önemle vurguluyorlar. Yönetmelikler ve yap mda dikkat gerektiren hususlar üzerindeki görüfllerini son Van depreminde yapt klar incelemeler üzerinden aç klayan Van (2011) Depremlerinin Ard ndan adl yaz lar yla anlatan, nflaat Fakültesi ö retim üyeleri Prof. Dr. Zekai Celep ve Prof. Dr. Kadir Güler, binalar n y k m nda inflaat sürecinde rol alan herkesin pay oldu unu yaz n n bafl nda özellikle belirtiyor. Maden Fakültesi Ö retim Üyesi Prof. Dr. Naci Görür Önce Afete Yaklafl m ve Bak fl Aç s De iflmeli adl makalesinde bugüne kadarki bak fl aç s n n yetersizli- ini, depreme dayan ks z binalar y k p yerine yeni binalar n yap lmas yla bir sonuca var lamayaca görüflünü savunarak yeni yaklafl mlara iliflkin öneriler yapmaktad r. Yürürlü e giren kanunun itici gücünün kentlerimizin büyük bir kesimini risk alt nda tutan deprem olmas nedeniyle, konuya deprem mühendisli i aç s ndan yaklaflan Türkiye Deprem Vakf Baflkan Prof. Dr. Hasan Boduro lu nun Deprem Yönetmelikleri, Yap Sto u ve Kentsel Dönüflüm konulu yaz s, bu bilim alan n n baflka ülkelerde ve Türkiye deki geliflimini anlatmakta ve özellikle üzerinde durulmas gereken hususlar n alt n çizmektedir. Mimarl k Fakültesi Restorasyon biriminde görevli on ö retim eleman, koruma projelerinde geleneksel yap malzemeleri ve yap m tekniklerinin yap mühendisli i alan nda gerekli ilgiyi ve itinay görmeyerek ihmal edildi ini ve bunun geleneksel yap lar n korunmas nda sorun yaratt n anlatarak ilgililere uyar da bulunuyorlar. Bu say m z n ana konusu olan Kentsel Dönüflüm, 1-7 Mart Ulusal Deprem Haftas içinde Türkiye Deprem Vakf n n düzenledi i Deprem Zirvesi s ras nda ele al nd. Bu toplant da konuflulanlar genifl bir özet olarak sizlere aktar ld. Deprem araflt rmalar konusunda Türkiye-Japonya iflbirli inin 60. y l için TÜ Deprem Mühendisli i ve Afet Yönetimi Enstitüsünce düzenlenen çal fltay ve TÜ mezunlar nca kurulan ENKA n n 55. y l - na ait tan t m yaz lar da özet olarak dergimizde yer ald. Birço umuz, herhalde y llar aras nda Mühendis Mektebi ö rencilerinin fiaka adl bir mizah dergisi yay mlad klar n bilmiyoruz. Fen- Edebiyat Fakültesi nsan ve Toplum Bilimleri Bölümü ö retim üyesi Doç. Dr. Tuncay Zorlu, Mizah Mühendisçe Yapmak: fiaka Dergisi bafll alt nda bu dergiyi bize tan t yor. Her say m zda oldu u gibi bu say m zda da TÜ den ve TÜ Vakf ndan haberler, ö renci baflar lar n n yan s ra mezunlar m zla ilgili atamalar ve aram zdan ayr - lan mezunlar m z yer al yor. 60. say m zda buluflmak üzere, sayg lar - m zla. Prof. Dr. Y ld z Sey Yay n Kurulu Baflkan 4

7

8 Deprem ve Kentsel Dönüflüm itü vakf dergisi Küreselleflmenin Fiziksel Mekândaki Yans malar Kentsel Dönüflüm Kentsel dönüflüm, faaliyet alan ve do as gere i, mevcut kentlerin yap s ve birçok insan n fiziksel, sosyal ve ekonomik gelece i üzerinde büyük etki yapmaktad r. Bir kentte yaflayanlar ve faaliyetlerini etkiledi i kadar flehrin bütün geleneklerini de etkiler. Genellikle mekân organize eden ve yeni geliflme perspektifleri sunan fiziksel müdahaleler içerse de mevcut sosyal ve ekonomik dokuyu da etkilemekte ve kentsel çevrenin fiziksel biçimini iyilefltirirken, ayn zamanda insanlarla kentsel mekan aras ndaki psikolojik ve duygusal iliflkileri de de ifltirmektedir. Prof.Dr. Nilgün Ergun Prof.Dr. Handan Türko lu TÜ Mimarl k Fakültesi fiehir ve Bölge Planlamas Bölümü Küresel yeniden yap lanma sürecindeki ekonomik de iflimler, ulusal ölçeklerde ele al nan politikalar n da yönünü belirlemifltir. Günümüzde kentler, küreselleflmenin rekabet gerektiren süreçlerinde dünya kentleri içindeki konumlar n kazanabilmek için varl klar n ekonomik, sosyal ve politik güçlerle birlikte sürdürmek zorunda ve küresel dönüflüme ayak uydurmak durumunda kalm fllard r. Bu nedenle kentsel alanlar, sa l kl bir çevre oluflturmak ve toplumsal ç karlar amac yla yeniden planlanmakta ve yeniden infla edilmektedir. Kentsel dönüflüm, genel olarak, kentlerin eskiyen, y pranan ve çöküntü alanlar haline gelen bölgelerinin y k p yeniden yapma, canland rma, sa l klaflt rma yoluyla yeniden kimlik kazanmas ve küresel de iflimlere ayak uydurmas için bir araç olarak tan mlanmaktad r. Kentsel dönüflüm, kent parçalar n n kullan m biçimine toplumsal, ekonomik, kültürel ve politik amaçlarla d flar dan bir müdahale sonucunda gerçekleflmektedir. Kentsel dönüflüme konu olan alanlar olarak yasad fl yap laflma nedeniyle oluflan sa l ks z gecekondu bölgeleri, kaçak binalar n bulundu u alanlar, do al afet riski yüksek alanlar, tarihi yap sto unun yo un oldu u kent merkezinde bak ms zl k nedeni ile eskiyen alanlar, ifllevini yitiren kent merkezleri, terk edilmifl ya da boflalt lm fl fabrika, liman gibi ekonomik ömrünü doldurmufl olan kent bölümleridir. Kentsel dönüflüm ile, yap laflm fl mekâna daha iyi bir kullan m getirmek amaçlan r. Yeni, yaflanabilir kent merkezleri yarat - l r, tarihi binalar fiziksel ve ekonomik yaflanabilirlik için restore edilir, kullan labilir konutlar, fiyat ve ekonomik s n f olarak de er kazan rken bazen de tarihi binalar kaybolur, konutlar ve mahalleler yok edilir, insanlar yerlerinden edilir. Kentsel dönüflüm, faaliyet alan ve do as gere i, mevcut kentlerin yap s ve birçok insan n fiziksel, sosyal ve ekonomik gelece i üzerinde büyük etki yapmaktad r. Bir kentte yaflayanlar ve faaliyetlerini etkiledi i kadar flehrin bütün geleneklerini de etkiler. Genellikle mekân organize eden ve yeni geliflme perspektifleri sunan fiziksel müdahaleler içerse de mevcut sosyal ve ekonomik dokuyu da etkilemekte ve kentsel çevrenin fiziksel biçimini iyilefltirirken, ayn zamanda insanlarla kentsel mekân aras ndaki psikolojik ve duygusal iliflkileri de de ifltirmektedir. 6

9 Nilgün Ergun - Handan Türko lu itü vakf dergisi Kentsel dönüflüm, genellikle alan n üzerindeki nüfusun, flehrin baflka bir k sm na yeniden yerlefltirilmesini içermektedir. Yeniden yerlefltirme; genellikle kent merkezinden uzakta, izole çevrelerde infla edilmifl, e itim ve sa l k gibi donat lara eriflimin s n rl oldu u, büyük ölçekli konut projelerine olmakta ve ifl olanaklar n azaltarak burada yaflayanlar n fakirli- ini de artt rmaktad r. Nüfus için yer de- ifltirme sadece maddi maliyet de il, ayn zamanda sosyal ve duygusal maliyet de getirmekte, alan n yeniden yap lanmas ndan sonra insanlar ayn alanda yeniden konutland r lsalar bile mahallenin dönüflümünün sosyal yap üzerinde kaç - n lmaz bir psikolojik etkisi olmaktad r. Özellikle çocuklar ve yafll lar gibi nüfusun en hassas kesiminde ciddi psikolojik travmaya yol açabilecek uzun süreli bir al flma dönemine ihtiyaç duyulmaktad r. Yönetimler insanlar n yer de ifltirmesinin ekonomik maliyetlerini karfl layabilmekte, psikolojik maliyetler ise genellikle göz ard edilmektedir. Bu nedenle yeniden yerlefltirme, kentsel dönüflüm sürecinin en önemli bileflenidir ve özel bir önemi vard r. Kentsel dönüflüm süreci içindeki di er bir kritik konu, özgün kent kültürünün korunmas d r. Kent kültürü, yap laflm fl çevre ve sosyal yap aras ndaki iliflkinin geliflimi ile yak ndan iliflkilidir. Bir özgün kültürün fiziksel ve sosyal izlerinin kayb, bir kültürün yok olmas na yol açar. Kentsel dönüflümle kentin do al, sosyal ve yap laflm fl çevresine getirilen de ifliklikler, kent kültürünün üzerinde ciddi bir etki yapabilir. Yerel kültürün korunmas için çevrenin ve toplumun daha fazla korunmas n n öneminin yan nda, kültür de çevrenin ve toplumun geliflmesi için gereklidir. Bu nedenle dönüflüm sürecinde yerel kültürü tahrip etmemek, kentsel çevrenin bilinçli bir dönüflümüyle gelifltirmeyi sa lamak önemli olmaktad r. Fiziksel, sosyal ve ekonomik olarak çevre verilerinin belirlenmesi ve bu verilere fiekil: stanbul da 5366 say l kanun kapsam nda belirlenen yenileme alanlar. Yönetimler insanlar n yer de ifltirmesinin ekonomik maliyetlerini karfl layabilmekte, psikolojik maliyetler ise genellikle göz ard edilmektedir. Bu nedenle yeniden yerlefltirme, kentsel dönüflüm sürecinin en önemli bileflenidir ve özel bir önemi vard r. göre kentsel dönüflümde kararlar al nmas gereklili i, kentsel dönüflümün alana özgünlü ünü vurgulamaktad r. Görüldü ü gibi kentsel dönüflüm, sadece fiziksel ve finansal bir olgu de il, ayn zamanda sosyolojik, kültürel, ekonomik, yasal ve politik bir konu da olan çok boyutlu ve karmafl k bir süreçtir. Müdahale edilen kent parças n n, kenti ve kent çevresini büyük ölçeklerde etkilemesinden dolay büyük önem tafl maktad r. Kentsel dönüflümün ba l oldu u kriterlerin çok fazla olmas, stratejilerin zamana ve mekâna göre farkl laflmas n, pek çok bilim dal ndan beslenmesini gerektirmektedir. Politikac lar n ve tasar mc lar n birleflmesini, sosyologlar, ekonomistler, mühendisler, mimarlar, planc lar ve peyzaj mimarlar gibi uzmanlar n birlikte çal flmas n gerekli k lmaktad r. Avrupa da özellikle AB politikalar çerçevesinde 1990 l y llarda kamu sektörü, özel sektör ve halk kat l m ortakl n n söz konusu oldu u yönetiflim formülüyle beraber kat l mc l k kavram ortaya ç km flt r. Aktörlerin planlamaya ve proje sürecine kat l m, yeni ortakl klar, projelerin yönlendirilmesi, kaynak sa lanmas, örgütlenme, organizasyon, halk n e itimi ve bilinçlendirilmesi önem kazanm flt r. Günümüzde, bu aktörlerden halk kat l m n n, sürecin bir parças olarak önemli oldu u vurgulanmaktad r. Yerel halk n sorunlar n n-ihtiyaçlar n n bilinmesi ve buna göre çözüm önerileri 7

10 Nilgün Ergun - Handan Türko lu tore ederek soylulaflt rmas ve kent merkezlerindeki veya çeperindeki çöküntü alanlar n n yerel yönetimler eliyle özel yasal kolaylaflt rmalar yard m yla yenilemesi gibi uygulamalar görülmektedir li y llarda ise inflaat flirketlerinin uluslararas pazara aç lmas ve inflaat sanayinin geliflmesi ile kentsel dönüflüm yasalarda yer almaya bafllam flt r y l nda ç kar lan 4966 say l yasa ile, 2985 say l Toplu Konut Kanununda önemli de iflikler yap lm fl, bu yasayla Toplu Konut daresi ne (TOK ) konut sektörü ile ilgili flirketler kurmak veya kuitü vakf dergisi getirilmesi özel sektör riskinin azalt lmas nda da etkili olabilmektedir. Kamu ve özel sektörün yan nda gönüllü kurulufllar, sivil toplum örgütleri, farkl toplumsal kesimler yer alm fl, tarihi ve kültürel miras ile ekonomik geliflme aras ndaki ba n önemi anlafl lm fl, kentsel dönüflümde kentsel koruma kavram da ön plana ç kmaya bafllam flt r. Türkiye deki Uygulamalar Kentsel dönüflüm, Türkiye'de 1980'lerin sonunda küreselleflmenin etkilerinin giderek güçlenmesi, biçim de ifltirmesi ve bunun fiziksel mekândaki yans malar ile yerel yönetimlerin gündeminde yer almaya bafllam flt r lar n sonlar ndan itibaren dönüflüm projeleri önem kazanm fl, terk edilen sanayi alanlar ve ifllevini yitirmifl liman alanlar gibi büyük alanlar n dönüflümü gündeme gelmifltir. Bu alanlar n dönüflüm projelerinin elde edilmesi Kent kültürü, yap laflm fl çevre ve sosyal yap aras ndaki iliflkinin geliflimi ile yak ndan iliflkilidir. Bir özgün kültürün fiziksel ve sosyal izlerinin kayb, bir kültürün yok olmas na yol açar. Kentsel dönüflümle kentin do al, sosyal ve yap laflm fl çevresine getirilen de ifliklikler, kent kültürünün üzerinde ciddi bir etki yapabilir. amac ile yar flmalar aç lm fl, ancak bu projeler ve yar flmalar, ço unlukla kentsel tasar m projesi ad alt nda, salt fiziksel mekân n düzenlenmesi ve yeni bir ifllevin verilmesi amac n tafl yan yaklafl mlar içermifltir. Son y llara kadar eski merkezlerin yeniden canland r lmas, rehabilite edilerek flehre yeniden kazand r lmas yerine, yeni yerleflimler daha çok desteklenirken, daha önceki dönemlerde yasallaflan kentsel alanlar n ve eski kent merkezlerinin yenilenme ihtiyac daha ön plana ç km flt r. Bu dönemde kent çeperlerinde ana arterler boyunca geliflmifl gecekondu mahallelerinin veya kaçak yap laflmalar n belediyeler taraf ndan y k larak yenilenmesi, orta ve alt orta gelir grubunun kent içi apartmanlar n n mal sahipleri taraf ndan iyilefltirilmesi, üst gelir kesimin kent merkezindeki tarihi veya eskimeye yüz tutmufl konutlar sat n alarak ve res- BB nin planlad Stratejik Kentsel Dönüflüm alanlar ndan Kartal için ünlü mimar Zaha Hadid e yapt r lan proje. 8

11 Nilgün Ergun - Handan Türko lu itü vakf dergisi Tarihi Miras n Korunmas na Yönelik Kentsel Dönüflüm: Haydarpafla Yenileme Alan rulmufl flirketlere ifltirak etmek, yurtiçi ve yurtd fl ndaki konut d fl nda do rudan veya ifltirakleri arac l yla proje gelifltirmek, alt yap ve sosyal uygulamalar yapmak veya yapt rmak, idareye kaynak sa lanmas n teminen kar amaçl projelerle uygulamalar yapmak veya yapt rmak gibi görevler ve yetkiler verilmifltir. Yine bu yasayla TOK ye ferdi ve toplu krediler vermek, köy mimarisinin geliflmesine, gecekondu alanlar n n dönüflümüne, tarihi doku ve yöresel mimarinin korunup yenilenmesine yönelik projeleri kredilendirmek gibi görev ve yetkiler de verilmifltir. Bu görev ve yetkilerle Toplu Konut daresi (TOK ), gerek kentin çeflitli alanlar ndaki konut projeleri ve gerekse kentsel dönüflüm yenileme projelerindeki planlay c, uygulay c rolü ile konut üretimi politikalar içinde önemli bir yere ulaflm flt r. Kentsel dönüflüm; de erlenen gecekondu alanlar nda yaflayanlar n, kentin d fl nda bulunan, rant daha düflük, kentle iliflkisi daha az olan yerlere do rudan ya da dolayl olarak gitmelerini sa layarak, çok önemli bir araç olarak kullan lmaktad r tarihli 5216 say l Büyükflehir Belediyeleri Kanunu nun 69. maddesinde, Belediye; düzenli kentleflmeyi sa lamak, beldenin konut, sanayi ve ticaret alan ihtiyac n karfl lamak amac yla belediye ve mücavir alan s n rlar içinde, özel kanunlar na göre korunmas gerekli yerler ile tar m arazileri hariç, imarl ve alt yap l arsalar üretmek; konut, toplu konut yapmak, satmak, kiralamak ve bu amaçlarla arazi sat n almak, kamulaflt rma yapmak, bu arsalar trampa etmek, bu konuda ilgili di er kamu kurum ve kurulufllar ve bankalarla ifl birli i yapmak ve gerekti inde onlarla ortak projeler gerçeklefltirmek yetkisine sahiptir denilmekte, 73. maddesinde ise Belediye, Büyükflehir belediyeleri kentin geliflimine uygun olarak eskiyen kent k - s mlar n yeniden infla ve restore etmek; konut alanlar, sanayi ve ticaret alanlar, teknoloji parklar ve sosyal donat lar oluflturmak, deprem riskine kars tedbirler almak veya kentin tarihî ve kültürel dokusunu korumak amac yla kentsel dönüflüm ve geliflim projeleri uygulamakla görevlendirilmektedir say l Büyükflehir Belediyesi Kanunu, 5393 say l Belediye Kanunu ve 5301 say l l Özel daresi Kanunu, yerel yönetimlerin yerel aktörlerin kat l m yla mekânsal ve Kentsel dönüflümün ba l oldu u kriterlerin çok fazla olmas, stratejilerin zamana ve mekâna göre farkl laflmas n, pek çok bilim dal ndan beslenmesini gerektirmektedir. Politikac lar n ve tasar mc lar n birleflmesini, sosyologlar, ekonomistler, mühendisler, mimarlar, planc lar ve peyzaj mimarlar gibi uzmanlar n birlikte çal flmas n gerekli k lmaktad r. kurumsal stratejik planlar üretmesini flart koflmaktad r y l nda ç kar lan 5273 say l kanun ile toplu konut kanununda yine önemli de ifliklikler yap lm fl, TOK, Gecekondu dönüflüm projesi uygulayaca alanlarda veya mülkiyeti kendisine ait arsa ve arazilerden konut uygulama alan olarak belirledi i alanlarda veya valiliklerce toplu konut iskân sahas olarak belirlenen alanlarda; her tür ve ölçekteki imar planlar n yapmaya, yapt rmaya ve tadil etmeye yetkili k l nm flt r y l nda ç kar lan 5366 say l Y pranan Tarihi Ve Kültürel Tafl nmaz Varl klar n Yenilenerek Korunmas ve Yaflat larak Kullan lmas Hakk nda Kanun ile y pranan ve özelli ini kaybetmeye yüz tutmufl; kültür ve tabiat varl klar n koruma kurullar nca sit alan olarak tescil ve ilan edilen bölgeler ile bu bölgelere ait koruma alanlar n n, bölgenin geliflimine uygun olarak yeniden infla ve restore edilerek, bu bölgelerde konut, ticaret, kültür, turizm ve sosyal donat alanlar oluflturulmas, tabiî afet risklerine karfl tedbirler al nmas, tarihi ve kültürel tafl nmaz varl klar n yenilenerek korunmas ve yaflat larak kullan lmas amaçlanmaktad r. Bu yasayla sadece sit alanlar nda, il özel idarelerinde il genel meclisi, belediyeler- 9

12 Nilgün Ergun - Handan Türko lu Afet Riski ve Kentsel Dönüflüm Türkiye de büyük kentlerdeki kaçak yap laflman n büyük boyutlara ulaflmas ve ülkenin büyük bir k sm n n deprem riski alt nda bulunmas kentsel dönüflüm projelerini h zland rm flt r y l nda meydana gelen Büyük Marmara depremi, kentlerin yenilenmesi gereklili ini bir kez daha ortaya koyarken kentsel dönüflüm de daha çok konuflulmaya, tart fl lmaya bafllanm flt r. 19 milyon yap n n bulundu u ülkemizde, bu yap lar n %67 sinin ruhsats z, %60 n n 20 yafl ndan yukar, %40 n n güçlendirme gerektirdi i düflünülürse yap sal önlemlerin önemi anlafl labilir y l nda ç kan Yap Denetim Yasas, yap denetimi alan nda önemli bir aflama olarak kabul edilebilir. Risk azaltma hedeflerine yaklaflan bir giriflim olarak Yap Denetimi Yasas ve bu yasa çerçevesinde oluflturulan düzenlemeleri bu iflleyiflin, denetçilerin do rudan iflveren taraf ndan ücretlendirilmeleri nedeniyle, yeterince güçlü bir önlem oluflturamad yak nmalar yayg nd r. Öncelikle oluflturulan yeminli teknik bürolar n iflleyifli ile ilgili sorunlar n varl, yasan n önce sadece 19 ili kapsamas ve nihayet TOK nin yap sal denetimden muaf olmas, yasaitü vakf dergisi Deprem Master Plan ndan sonra pilot bölge seçilen Zeytinburnu dönüflüm projesinin kat l mc bir süreç olarak tasarlanmas ve halk n bafl ndan beri sürecin içinde yer almas projeyi di erlerinden daha avantajl bir duruma tafl m flt r. TOK, son derece genifl yetkilerle donan p ülkenin her köflesinde her alanda söz sahibi olurken, TOK uygulamalar ; kent plan ndan ba ms z plan yapma yetkisi, yap denetiminden muaf olmas, yüksek bloklar fleklinde her yere ayn tip yerleflme tasar m ile yaklafl lmas, baz durumlarda ekolojik yönden hassas veya riskli alanlara yap laflma kararlar ile elefltirilere u ram flt r. de belediye meclisi taraf ndan belirlenecek ve bakanlar kurulu taraf ndan kabul edilecek yenileme alanlar n n yenilenmesini amaçlamaktad r say l kanun ile kendinden önce ve sonra haz rlanan kanun tasar lar asl nda tek bir ortak amaca hizmet etmektedir. Bu amaç, özel olarak belirlenecek kentsel alanlar n fiziksel, sosyal ve ekonomik anlamda yenilenmesidir. Bugün özellikle tarihi nitelikli alanlarda gerçeklefltirilen kentsel yenileme uygulamalar 5366 say l kanunun yasal bünyesinde flekillendirilmektedir y l nda yap lan de iflikliklerle 5609 say l kanunda Bay nd rl k Bakanl n n yetkisinde olan, Belediye s n rlar içindeki alanlarda gecekondu slah bölgeleri, gecekondu tasfiye bölgeleri, gecekondu önleme bölgelerinin s n r onay n n yap lmas yetkisi TOK ye verilmifl, mar ve Islah Planlar n n, TOK denetiminde belediyelerce haz rlanmas sa lanm flt r. TOKI kentsel dönüflüm sürecinde belediyelerin önemli bir paydafl olarak ortaya ç km flt r ve gerek kendi yasas ve gerekse kentsel yenileme ile ilgili di er yasalardan gelen yetki ve güç ile kentsel yenileme konusunda kentsel rant n yarat lmas ve bölüfltürülmesi ile ilgili çok önemli bir aktör konumuna getirilmifltir ten 2003 e kadar hazine arazileri üzerinde 43,000 konut birimi üreten TOK, 2003 den 2010 a kadar 430,000 konut birimi üretmifl olup, gelecek y llar içinde 500,000 konut birimi daha üretmeyi hedeflemektedir. TOK nin uygulamalar n n %14 ü kentsel dönüflüm, %3 ü afet konutlar, %1 i k rsal konut kapsam alt nda gerçeklefltirilmifltir. TOK, son derece genifl yetkilerle donan p ülkenin her köflesinde her alanda söz sahibi olurken, TOK uygulamalar ; kent plan ndan ba ms z plan yapma yetkisi, yap denetiminden muaf olmas, yüksek bloklar fleklinde her yere ayn tip yerleflme tasar m ile yaklafl lmas, baz durumlarda ekolojik yönden hassas veya riskli alanlara yap laflma kararlar sebebiyle elefltirilere u ram flt r. Ayr ca tüm dönüflüm projeleri de iflik seviyelerde toplumsal reaksiyona hedef olmufltur. Baflakflehir de ev sahipleri, evlerin küçüklü ünden ve yerleflmenin izole konumundan yak nm fllar, belediye, sosyal programlar düzenlemek zorunda kalm flt r. Sulukule örne indeki gibi bölgede yaflayan romanlar bölgeden uzaklaflt r p oturduklar bir bölgenin yok edilmesi, bir k sm n n da kültürlerinin çok d - fl nda yüksek bloklar n bulundu u flehir d fl bir alana tafl nmak zorunda kalmalar toplumsal tepkilere yol açm flt r. 10

13 Nilgün Ergun - Handan Türko lu itü vakf dergisi Yaln zca afet risklerinin azalt lmas fleklinde bir yaklafl m yeterli olamaz. Öte yandan, afet risklerinin azalt lmas ve kentsel dayan kl l n art r lmas da sadece yap lar n yenilenmesi ve yap sal çevreye odaklanan bir konu de ildir. Elbette yap sal güvenlik önemlidir. Ancak afetlere karfl direncimiz art r lmaya çal fl l rken do aya, tarihe ve topluma karfl yeni bir afet riski oluflturmamaya gayret göstermemiz gerekir. n n sadece yap n n strüktürüne odaklanmas, yasaya iliflkin yak nmalar aras nda yer almaktad r y l nda mar Yasas kapsam nda da afet yönetimi ve risk azaltma konusu gündeme gelmifltir ve her ölçekteki imar plan nda jeolojik ve mikro bölgeleme verilerinin kullan lmas n flart koflmaktad r. Dönüflüm alanlar ndan bir di eri, Fikirtepe. mar planlar n n haz rlanmas nda tehlikelerin göz önüne al nmas, risk azaltma hedeflerine her yönüyle yan t verecek biçimde olmal d r. Oysa yürürlükteki imar yasas, bu düzenlemelere karfl n yaln zca yerbilimsel aç dan tehlikeli görülen bölgelerin çizimlerde hangi teknikle gösterilece ine iliflkin birkaç yönetmelik tan m ile s n rl kalm flt r. Örne in risk azaltma ile ilgili önemli bir konu olan deprem s ras nda ve sonras nda önemli tehlike içeren tehlikeli maddelerin yer seçimi konusunda henüz tehlikeli madde depolama ile ilgili net bir standart getirilememifltir. Afet risklerinin azalt lmas konusunda önemli bir araç olarak görülen kentsel dönüflüm çabalar, uzun bir süredir ülke gündemindedir y l ndan beri üzerinde çal fl lan yasa tasar s n n amac, eskiyen ve özelli ini kaybetmifl kent bölgelerinin kentin geliflimine uygun olarak yeniden infla ve restore edilmesi, konut alanlar, ticaret alanlar, turizm ve kültür alanlar sosyal donat alanlar oluflturulmas ; deprem risklerine karfl tedbirler al nmas veya kentin tarihi ve kültürel dokusunun korunarak yenilenmesidir. Bu tasar, kanun yap c lar n as l amac n n tüm kentsel alanlarda özel yenileme bölgesi belirlemek oldu unu göstermektedir. Tasar da ba ms z olarak ele al nm fl görünen kentsel dönüflüm konusunda deprem tehlikesi bir gerekçe olarak gösterilmifl olmakla birlikte, riskli alanlar n belirlenmesi, toplu yenileme ve yerel topluluklar n örgütlenerek ortakl klar kurabilmesi, bu sürece uygun finansal yöntemler ve planlama araçlar, özendirici sosyal projeler gibi tamamlay c mekanizmalar gelifltirilebilmifl de ildir. Bu dönemde baflta büyükflehir belediyeleri olmak üzere birçok belediye, de iflik ölçeklerde kentsel dönüflüm projelerini uygulamaya koymufltur. stanbul Büyükflehir Belediyesi, planlad - kentsel dönüflüm uygulamalar n üç grupta toplam flt r: - Stratejik Kentsel Dönüflüm: Kartal (330 Ha), Maltepe-Dragos (31,5 Ha), Cendere-Silikon Vadisi (230 Ha),Ayamama Bas n Aks (230 Ha), Küçükçekmece Kumsal (180 Ha), - Tarihi Miras n Korunmas na Yönelik Kentsel Dönüflüm Haydarpafla Yenileme Alan (129 Ha), Beyo lu- Perflembe Pazar (8,5 Ha), Süleymaniye (93,9 Ha), Beyo lu -Tarlabafl (2 ha). - Deprem Odakl Kentsel Dönüflüm: Fikirtepe (131 Ha), Okmeydan (175,5 Ha), Bayrampafla (11,3 Ha), Zeytinburnu Sümer Mahallesi: (1700 KB-17,1 Ha Konut, 4,6 Ha Ticaret). TOK projelerinin %40 n stanbul daki dönüflüm projeleri oluflturmaktad r. Bu projeler, Belediyelerle yap lan anlaflmalar sonucunda yerinde dönüflüm veya bofl bir alanda sosyal donat ve yeflil alan ilavesi ile gerçeklefltirilmifltir. Bunlar aras nda kitelli-baflakflehir, Bafl büyük-maltepe, Oruç Reis-Esenler, Kayabafl -Küçükçekmece, Ayazma/Tepeüstü-Küçükçekmece, Bezirgan Bahçe-Küçükçekmece uydu kentler fleklinde, Baflakflehir ise (5100 KB) ise afet risklerinin azalt lmas amac yla infla edilen konut alanlar d r y l nda, 2005 tarihli Belediye Yasas n n 73. maddesi geniflletilerek beledi- 11

14 Nilgün Ergun - Handan Türko lu Sonuç Türkiye de kentsel yenileme süreci, çeflitli siyasi ve ekonomik de iflimlerden etkilenerek günümüze gelmifltir. Dünyadaki uygulamalar n gerisinde seyreden bu süreç, dünyadaki örneklerden kendiitü vakf dergisi Kentsel dönüflüm uygulamas n n bafllad Tarlabafl dan beri önemli ad mlar n at ld ülkemizde, uygulamada özellikle mahalle ölçe inde sorunlar yaflanmaktad r. Afet risklerinin azalt lmas nda arazi kullan m kararlar n n verilmesi hayati önem tafl maktad r. Arazi kullan m kararlar n n pazar n yönlendirdi i bir kararlar zinciri olarak de il, sürdürülebilirlik ve risk azaltma çerçevesinde oluflturulmas gerekmektedir. yelerin kentsel dönüflüm konusunda yetkileri art r lm flt r. Yerel yönetimler aç s ndan bak ld nda, olas afet zararlar n n azalt lmas na yönelik faaliyetlerinin bafl nda, imar planlar n haz rlamak, yap denetimi yapmak, can ve mal güvenli ini koruyacak di er önlemleri almak ve uygulamak gelmektedir. Olas afet zararlar n azaltmaya yönelik flehirsel çevre ile ilgili stratejilerin risk analizi sonucunda ortaya ç kan bulgulara göre gelifltirilmesi önemlidir. Risk azaltma faaliyetleri, ayn zamanda toplumun deste ini ve kat l m n gerektirir. Yerel yönetim yasalar, planlama kapsam nda afet zararlar - n n azalt lmas ile ilgili ilkeler yan nda, planlama sürecinde kat l mla da ilgili ilkeler öngörmektedir. Yeni yerel yönetim kanunlar, her ne kadar karar verme süreçlerine tam kat l m ile ilgili belirsiz ifadeler içeriyor olsa da yerel yönetim süreçlerine kat l m bir flekilde somut yapt r mlarla öngörmektedir. Deprem Master Plan ndan sonra Zeytinburnu, Küçükçekmece ve Fatih ilçeleri incelenmifl ve sismik olarak en hassas ve yap sto u en hassas bölgelerden biri ve arazi de eri aç s ndan de- erli bir bölge olarak Zeytinburnu kentsel dönüflüm için öncelikli alan olarak belirlenmifltir. Zeytinburnu, Fatih, Küçükçekmece, Bayrampafla, Ba c lar, Güngören, Bahçelievler bölgelerinde yaklafl k bina araflt r larak 1/3 ünün riskli oldu u saptanm flt r. Zeytinburnu Sümer ve Merkez Efendi mahallelerinin Deprem Master Plan ndan sonra pilot bölge seçilmesi, Büyükflehir ve Zeytinburnu Belediyesi nin kat - l mc bir süreç olarak tasarlanmas ve halk n bafl ndan beri sürecin içinde yer almas, projeyi di erlerinden daha avantajl bir duruma tafl m flt r. Kentlerimizdeki riskler, yaln zca kaçak ve dayan ks z yap laflmadan kaynaklanmamaktad r. Yetersiz aç k alanlar, gelifligüzel altyap flebekeleri, düzensiz yap laflma biçimi ve yüksek yo unluklar, tehlikeli komfluluklar, acil durumlarda baflvurulacak tesislerin dayan ks zl ve yanl fl konumland r lmalar, denetimsiz sanayi kurulufllar, vb. do rudan fiziki düzenlemeleri ilgilendiren yönlerdir. Bunlara yönetsel yetersizlikler de eklenebilir. Çevre kirlili i, ekosisteme duyars zl klar n getirdi i sel felaketleri, ormanlar n, sulak alanlar n ve k y lar n do al yap lar n n kaybedilmesi, gelifligüzel verilmifl planlama kararlar ile ekosistemlerini h zla kaybetmektedir. Son günlerde Türkiye nin gündemine giren Afet Riski Alt ndaki Alanlar n Dönüfltürülmesi Hakk nda Kanun tasla tart fl lmaktad r. Her fleyden önce kentlerin dönüflümü konusunun a rl kl olarak afet riskli alanlar n dönüflümü fleklinde düzenlenmesi dar kapsaml bir yaklafl md r. Kentlerin yenilenmesi çok yönlü bir yaklafl m gerektirir. Kentler yenilenirken içinde bulunduklar dönemin fiziksel ve sosyo-ekonomik koflullar ve kentte yaflayanlar n sorunlar ele al nmal d r. Yaln zca afet risklerinin azalt lmas fleklinde bir yaklafl m yeterli olamaz. Öte yandan, afet risklerinin azalt lmas ve kentsel dayan kl l n art r lmas da sadece yap lar n yenilenmesi ve yap sal çevreye odaklanan bir konu de ildir. Elbette yap sal güvenlik önemlidir. Ancak afetlere karfl direncimiz art r lmaya çal - fl l rken do aya, tarihe ve topluma karfl yeni bir afet riski oluflturmamaya gayret göstermemiz gerekir. Yasa tasla n n bu anlamda do ay, tarihi ve toplumu koruyan tüm yasalar (madde 9), bu sürecin olmazsa olmaz kat l mc l, plan bütünlü ünü devre d fl b rakmaya çal flarak daha bafllang çta pek çok sorun bar nd rd görülmektedir. 12

15 C M Y CM MY CY CMY K

16 Nilgün Ergun - Handan Türko lu itü vakf dergisi ne ders almay baflaramadan, günlük ekonomik politikalar n etkisinde kalm flt r. Kentsel dönüflüm mekânsal ve sosyal bir gerekliliktir. Ancak kent planlamas nda bütüncül bak fl önemlidir. Dönüflüm projelerine odaklanmak, planlamay ihmal etti i ve parçac bir yaklafl m sergiledi i için riskli yönleri bulundurmaktad r. Kentsel dönüflüm projelerinde; fiziksel mekân n dönüfltürülmesinin yan nda problemin sosyal ve kültürel boyutlar - n n da dikkate al nmas, alan n özelliklerine göre farkl problemlere farkl çözümler üretilmesi gerekmektedir dan beri önemli ad mlar n at ld ülkemizde, uygulamada özellikle mahalle ölçe inde sorunlar yaflanmaktad r. Afet risklerinin azalt lmas nda arazi kullan m kararlar n n verilmesi hayati önem tafl maktad r. Arazi kullan m kararlar n n pazar n yönlendirdi i bir kararlar zinciri olarak de il, sürdürülebilirlik ve risk azaltma çerçevesinde oluflturulmas gerekmektedir. Öte yandan, bu süreçte kamu kurumlar n n ve belediyelerin risk azaltmay kapsayan bir planlama anlay fl n benimsemeleri önem kazanmaktad r. Günümüzde stanbul baflta olmak üzere, Türkiye nin birçok kentinde farkl alanlarda birçok proje, farkl yaklafl mlarla ortaya at lmaya devam etmektedir. Kentsel dönüflüm yap lacak alanda sosyokültürel ve sosyoekonomik yap s na göre alternatif modellerin üretilmesi gerekirken ço u zaman, kentin en çok rant getirecek alanlar seçilmektedir. Belediyelerin kamu yarar düflüncesi ve gerçekten ihtiyaç olmas ndan daha çok, kaynak yaratmak ve ekonomik kayg lar nedeniyle kentsel dönüflüm projelerini uygulamak istedikleri görülmektedir. Çok büyük yat r mlar n gerçekleflti i ve gerçekleflece i bu alandaki uygulamalar, rant kavgas riski ile karfl karfl yad r. Oysa bir kentsel dönüflüm program n n baflar s, bu programlar n kentsel alan n genel plan yla tamamen uyum sa lamas - na ba l d r. Kentsel dönüflümün bütünsel bir planlama anlay fl ile demokratik ve kat l mc, eflitlikçi, finansman sa lanm fl, istihdam yarat c, tarihi ve do al çevreyi koruyan, çevre kirlili ini minimize eden, sa l kl, sürdürülebilir, do al ve di er afetlere karfl güvenli, dezavantajl gruplar gözeten, e itim-sa l k hizmetleri ile yeterli aç k alanlar n sa land, nüfus ve yap laflma kontrolü olan, kimli ini koruyan, içinde yaflayanlar n sosyal iliflkilerini güçlendiren bir çevrenin yarat lmas nda bir araç olarak kullan lmas gerekmektedir. Kentsel dönüflüm çerçevesinde sosyal planlama önem kazanmaktad r. TOK planl konut stoku aç s ndan çaba sarf e- derken politika ve strateji aç s ndan sosyal planlama anlay fl, sadece yoksullara ev sa lamak olarak görülmemelidir. Sosyal planlaman n en önemli boyutu olan kat l ml planlama süreci, bu durumda bir araç olarak ortaya ç kmaktad r. Kent konseyleri ve di er sosyal örgütlenmeler kat l ml planlama ve yönetim için araç olarak kullan labilir. Özellikle mahalle ölçe inde oluflturulacak örgütlenmeler önem kazanmal d r. Sonuç olarak kentsel dönüflümün; bütünsel bir planlama anlay fl ile demokratik ve kat l mc, eflitlikçi, finansman sa lanm fl, istihdam yarat c, tarihi ve do al çevreyi koruyan, çevre kirlili ini minimize eden, sa l kl, sürdürülebilir, do al ve di er afetlere karfl güvenli, dezavantajl gruplar gözeten, e itim-sa l k hizmetleri ile yeterli aç k alanlar n sa land, nüfus ve yap laflma kontrolü olan, kimli ini koruyan, içinde yaflayanlar n sosyal iliflkilerini güçlendiren bir çevrenin yarat lmas nda bir araç olarak kullan lmas gerekmektedir. Bu anlamda gündemde olan yasa tasar s n n net ve yeterli bir altyap sa layamad anlafl lmaktad r. KAYNAKLAR Ataöv, A., ve Osmay, S., 2007, Türkiye de Kentsel Dönüflüme Yöntemsel Bir Yaklafl m, ODTÜ Mimarl k Fakültesi Dergisi, Ankara. Balamir, M. (2006) Afet Politikalar nda Yükselen Paradigma: Sak n m; Depremler Ülkesi Türkiye de Tutumlar ve stanbul Tart flmalar. "Cumhuriyet Bilim Teknik", 20, (2006), s.18-19, Couch, C., Fraser, C., ve Percy, S., 2003, Urban Regeneration In Europe, Blackwell Publishing, Iowa. Ergun, N.; (2008), Kentsel Dönüflüm, 'Kentsel Dönüflüm' Paneli, Mimarlar Odas Samsun fiubesi, 22 Kas m 2008, Samsun. Özden, P.P., (2002), Yasal Ve Yönetsel Çerçevesiyle fiehir Yenileme Planlamas Ve Uygulamas : Türkiye Örne i, TÜ Fen Bilimleri Enstitüsü,Doktora Tezi, stanbul. Özden, P.P., ve Kubat, A.S., 2003, Türkiye de fiehir Yenilemenin Uygulanabilirli i Üzerinde Düflünceler, TÜ Dergisi, stanbul. Roberts, P., ve Sykes, H., 2000, Urban Regeneration A Hand Book, SAGE Publications, Londra. Teaford, J.C., 2000, Urban Renewal and Its Aftermath, Fannie Mae Foundation, Housing Policy Debate,Volume 11,Issue 2. TOK Raporu, 2008, Mimarlar Odas Antalya fiubesi, Antalya. Yönder, A. ve Türko lu H. (2011) Post 1999 developments in Disaster Management in Turkey: The regulatory frameworks and implementation of land use planning for disaster risk reduction in Istanbul. Case study prepared for ISDR Global Assessment Report

17 Deprem ve Kentsel Dönüflüm itü vakf dergisi Eksiklik ve kusurdan binay yapanlar n tümü sorumludur VAN (2011) Depremlerinin Ard ndan Van depremlerinde (2011) deprem ivmesinin en büyük de erinin Van da 0.20g ~ 0.25g ve Ercifl te 0.10g ~ 020g aras nda bulundu u kabul edilirse, bu de erin üçüncü deprem bölgeleri için öngörülen A o =0.3 ten daha küçük oldu u anlafl l r. Ayr ca, yönetmelikte öngörülen de erin ortalama bir de er olarak kabul edildi i göz önüne al n rsa, aradaki fark n daha da büyük oldu u anlafl l r. Bu karfl laflt rma, genel kabul edilen çerçevesinde Deprem Yönetmeli i kurallar n n uygulanmas durumunda gözlenen boyutta hasar n ortaya ç kmamas gerekti ine iflaret eder... Prof. Dr.Zekai Celep Prof. Dr. Kadir Güler stanbul Teknik Üniversitesi, nflaat Fakültesi Ö retim Üyeleri 1. Girifl Geçen y l Van ilinde Tabanl merkezli (23 Ekim 2011 M L =6.9, M w =7.1) ve Erdemit merkezli (9 Kas m 2011 M L =5.6) iki deprem yaflad k. Depremden hemen sonra stanbul Teknik Üniversitesi, Deprem Mühendisli i ve Afet Yönetimi Enstitüsü, nflaat Fakültesi ve Maden Fakültesi taraf ndan oluflturulan ve deprem mühendisli i, inflaat mühendisli i ve yer bilimleri konusunda uzmanlardan oluflan genifl kat l ml bir ekip sahada, okullarda ve daha sonra konutlarda incelemeler yapm fl, sonuçlar n de iflik ortamlarda yöneticiler ve medya ile paylaflm flt r. Afla da bu bilgiler özetlendikten sonra, yurdumuzdaki mevcut binalar n deprem güvenli inin belirlenmesi, bu konuda yap lan faaliyetler ve güncel olarak tart fl lan deprem odakl kentsel dönüflüm konular nda yazarlar görüfllerini aç klam fllard r. 2. Van Depremleri Tabanl merkezli (23 Ekim 2011 M L =6.9 M w =7.1) deprem için ancak Muradiye istasyonunda bir kay t elde edilmifltir. Bu kay tta ölçülen en büyük yer ivmesi, yatayda 0.18g (KG), 0.17 (DB) ve düfleyde 0.08g dir. Erdemit merkezli (9 Kas m 2011 M L =5.6) deprem için ise, Van istasyonunda ivme de erleri yatayda 0.15g (KG), 0.25g (DB) ve düfleyde 0.15g de erleri ölçülmüfltür. Bu ivmelerin Van ve Ercifl te oluflturduklar hasar n de erlendirilmesinde, kay t al nan istasyonlar ile baz yerleflim merkezleri aras ndaki uzakl k önemlidir. Bu amaçla Tabanl -Muradiye 31 km, Tabanl -Van 15 km, Tabanl -Ercifl 27 km ve Edremit-Van 9 km, Edremit-Ercifl 47 km oldu u göz önüne al nmal d r. Tabanl merkezli depremden Van li nde 60, köylerinde 66, Ercifl lçesi nde ise 476 can kayb ve Edremit merkezli depremde Van ilinde 40 can kayb n n oldu u bildirilmifltir. Her iki depremde en büyük hasar Van ve Ercifl yerleflim merkezlerinde ve köylerinde meydana gelmifltir. Van ve Ercifl te a rl kl olarak betonarme bina hasarlar ve köylerinde y ma bina hasarlar yayg n biçimde gözlenmifltir. Yukar da verilen ivme de erleri ve mesafeler göz önüne al narak, Van da Tabanl Depremi nden 0.20g ve Edremit Depremi nden 0.25g, Ercifl te ise Tabanl Depremi nden 0.20g ve Edremit Depremi nden 0.10g lik bir etki meydana geldi i kabul edilebilir. Bu de erler, her iki merkezde meydana gelen hasar n de erlendirilmesinde önemlidir. 3. Deprem Yönetmeli i Yurdumuzda depreme dayan kl bina tasar m nda öngörülen kurallar, Deprem Yönetmeli i taraf ndan düzenlenmektedir. Uyulmas zorunlu olan bu yönetmelik, en son olarak 1968, 1975, 1998 ve 2007 de de ifltirilerek yenilenmifltir. Özellikle 1998 Deprem Yönetmeli i, kapsaml de ifliklikleri ve baz yeni kavramlar içermektedir. Genel olarak bu de ifliklikler, deprem mühendisli inde meydana gelen geliflmelerin uygulamaya yans t lmas yan nda, betonarme ve çelik yap lar n tasar m nda ortaya ç kan yeniliklerin kullan lmas olarak kabul edilebilir. Bunun yan nda, meydana gelen deprem hasarlar n n de erlendirilmesinde elde edilen bilgilerin yans mas fleklinde kabul edilebilir. De ifliklikler, genel olarak tasar ma esas al nan eflde er deprem kuvvetinin artt r lmas yan nda, baflta süneklik ve elastik ötesi davran - fl n vurgulanmas na dayanan kapasite tasar m gibi ek kavramlar, yap sal düzensizlikler ve konstrüktif kurallar n n eklenmesi olarak görülebilir. Deprem Yönetmeli i nin 1998 ve 2007 kurallar aras nda yeni yap lacak binalar n tasar m n ilgilendiren kurallar aras nda önemli bir fark bulunmamaktad r. Yeni yay mlanan yönetmelik esas olarak mevcut binalar n deprem güvenliklerinin belirlenmesi ve bunlar n güçlendirilmesi konusunda kurallar içermektedir. Deprem bölgeleri haritas na göre mevcut durumda Van l merkezi, ikinci deprem bölgesinde (A o =0.3) ve Ercifl lçesi ise birinci deprem bölgesinde (A o =0.4) bulunmaktad r. Bu durumda yüksek süneklikte infla edilmesi beklenen konut binalar nda karfl lanmas gereken eflde er deprem kuvvetinin deprem bölgesine ba l olarak bina a rl n n s ras yla 0.3x2.5/8=0.094 ve 0.4x2.5/8=0.125 kat oldu u kabul edilebilir. Burada 15

18 Zekai Celep, Kadir Güler itü vakf dergisi spektrum katsay s n n en büyük de- eri 2.5 ve deprem yükü azaltma katsay s için yüksek sünek betonarme çerçeve binalar için öngörülen 8 de- eri kullan lm flt r Deprem Yönetmeli i nde bu de erler, 0.08 ve 0.10 olarak verilmifltir. Bu tür, do rudan k yaslama, çok do ru olmasa da, karfl lanmas gereken eflde er deprem kuvvetinde %17-25 aras nda bir art fla iflaret etmektedir. Van depreminden hemen sonra TÜ, Deprem Mühendisli i ve Afet Yönetimi Enstitüsü, nflaat Fakültesi ve Maden Fakültesi taraf ndan oluflturulan ve deprem mühendisli i, inflaat mühendisli i ve yer bilimleri konusunda uzmanlardan oluflan genifl kat l ml bir ekip, sahada, okullarda ve daha sonra konutlarda incelemeler yapm fl, sonuçlar n de iflik ortamlarda yöneticiler ve medya ile paylaflm flt r. 4. Hasar Sebepleri Van depremlerinde (2011) deprem ivmesinin en büyük de erinin Van da 0.20g ~ 0.25g, Ercifl te ise 0.10g ~ 020g aras nda bulundu u kabul edilirse, bu de erin üçüncü deprem bölgeleri için öngörülen A o =0.3 ten daha küçük oldu u anlafl l r. Ayr ca, yönetmelikte öngörülen de erin ortalama bir de er olarak kabul edildi i gözönüne al n rsa, aradaki fark n daha da büyük oldu u anlafl l r. Bu karfl laflt rma, genel kabul edilen çerçevesinde Deprem Yönetmeli i kurallar n n uygulanmas durumunda gözlenen boyutta hasar n ortaya ç kmamas gerekti ine iflaret eder. Deprem Yönetmeli i kurallar na uyulmamas olarak bildirilebilecek genel hasar sebepleri, betonarme binalar için afla daki gibi s n fland r labilir: a. Beton kalitesinin düflük olmas : TÜ Deprem Mühendisli i ve Afet Yönetimi Enstitüsü nün çal flmalar, binalarda beton kalitesinin çok genifl bir aral kta de iflti ini göstermifltir. Çok say daki binada beton dayan mlar n n 10MPa ~ 15MPa aral nda ve önemli k sm n n da 8MPa ~ 20MPa aras nda bulundu u ortaya ç km flt r. Ancak, bunlar n yan nda 5MPa de erine inen ve ender de olsa 30MPa de erine yaklaflan beton dayan mlar na da rastlan lm flt r. b. Donat düzenindeki eksiklikler: 1975 Deprem Yönetmeli i nden itibaren kirifl ve kolonlar n uç bölgelerinde öngörülen etriye s klaflt r lmas n n yap lmamas veya Deprem Yönetmeli i (2007) nin ifadesiyle sarg etriyesinin kullan lmamas, kirifl ve kolon orta bölgelerinde etriye aral klar n n seyrek olmas, etriye uçlar nda kenetlenme boyunun yetersiz olmas, kesiti genifl kolonlarda sadece kesitin çevresinde etriye bulunmas ve orta bölümde bu etriyenin kollar n birbirine ba layan enine donat bulunmamas, bu tür eksiklikler olarak say labilir. Kolonlar n boyuna donat s n n kat geçifllerindeki kenetlenme boyunun yetersiz olmas da bir di er önemli hasar sebebi kabul edilebilir. Kolon kirifl birleflim bölgesinde enine donat n n eksikli i de, baflka bir önemli kusur olarak say lmal d r. c. Yumuflak/zay f kat bulunmas : Özellikle zemin katlar n ticari hacim olarak kullan lmas, bu katlarda kat yüksekli inin büyük olmas, bölme duvarlar n n önemli derecede azalt lmas, bu tür eksiklikler olarak say labilir. d. Kal p, donat ve beton iflçili indeki özenin düflük olmas : Özellikle donat üzerindeki beton örtüsü kal nl n n yetersiz olmas, temelkolon, döfleme-kolon, kirifl-kolon birleflim bölgelerinde donat düzenin özensiz oluflturulmas n n bu tür eksikliklerin bafl nda geldi i belirtilebilir. Resim 1: Yeterli güvenlik sergileyen y ma bina Yukar da belirtilen hasar sebepleri, ana hatlar benzer kalmak üzere, daha da çeflitlendirilebilir. Ayr ca, bu hasar sebeplerinin yeni olmad ve daha önce haz rlanan deprem raporlar nda bu sebeplere iflaret edildi i kolayca anlafl labilir. Baflka bir ifade ile yaz lan sebepler, bilinenin tekrar olarak görülebilir. Bu hasar sebepleri, binalarda baflta duvar çatlaklar ve hasarlar, kolon-kirifl birleflim bölgelerinde beton dökülmeleri fleklinde meydana gelmifltir. Yatay yük kapasitesi çok düflük olan binalarda toptan göçmeye götüren hasarlar gözlenmifltir. Yukardaki kusurlar n olumsuz etkileri bina yüksekli i artt kça, daha belirgin hale gelmektedir. Bu sebeple, genellikle gözlemler hasar n binan n kat adedi ile artt n göstermifltir. Ancak, ço unlukla bina yüksekli i artt kça inflaat n daha seçkin ve tecrübeli inflaat müteahhitleri taraf ndan yap ld, dolay s yla yönetmeliklere uyma ve mühendislik hizmeti alma ihtimali artt için, yüksek katl binalarda hasar n azald - söylenebilir. Bu durum, hasar n en çok 4-6 katl binalarda gözlenme- 16

19 Zekai Celep, Kadir Güler 5. Depreme Dayan kl Bina Tan m ve Belirlenmesi Yurdumuzda gözlenen deprem hasarlar n n sebepleri benzer olup her depremde tekrar gözlenmekte ve uzun y llard r uygulamada yap lan eksikliklerin sonucudur. Özellikle büyük flehirlerimizde deprem güvenli i yetersiz çok say da bina bulunmaktad r. Bu durum, yüksek nüfus art fl yan nda, h zl flehirleflmenin sonucu olarak da meydana gelmifltir. Binalaitü vakf dergisi Resim 2: Kal n y ma duvarlarda orta bölümün moloz tafllarla doldurulmas n n ve düflük dayan ml harc n sebep oldu u duvar hasar Mevcut binalar n depreme dayan kl duruma getirilmesi, günümüzün önemli bir toplumsal problemi olarak ortaya ç km flt r. Çözümün k sa zamanda gerçeklefltirilemeyece i ve kolay bir tedbirin ve çözümün olmad aç kt r. Eksiklik ve kusurlardan sadece bir meslek veya yönetici grubu sorumlu tutulamayaca gibi, zincirin halkalar gibi sorumlulu un paylafl lmas sözkonusudur. sinin sebebini aç klamaktad r. Özellikle Van ve Ercifl in köylerinde y ma binalar, yayg n biçimde bulunmaktad r. Bu binalarda da hasar sebepleri benzer flekilde s n fland r - labilir: a. Y ma duvarlar n yetersiz olmas : Y ma duvar birimlerin yetersiz kalitede bulunmas ve bunlar n derzlerinde yetersiz dayan ma sahip harç kullan larak ba lanmas en önemli hasar sebebi olarak say labilir. Y ma duvarlarda genellikle boflluklu tu la veya beton briketler kullan lm flt r. Her ikisinin de mukavemeti düflük olup özelikle boflluklu tu la çok gevrektir. Bunun yan nda, bu birimler aras nda derzlerde yetersiz harç veya çamur harç kullan lmas hasar artt ran bir durum olmufltur. b. Y ma duvarlarda düfley ve yatay hat llar n kullan lmamas : Y ma binalarda betonarme döflemelerin yatay hat l ile duvarlara mesnetlendirilmesi ve en az ndan bina köflelerinde düfley hat llar n bulunmas, duvar n beraber çal flmas n sa larken, düzlem d fl kolayca da lmas n önler. c. Y ma duvarlar n düzeninde eksiklik bulunmas : Özellikle k rsal kesimde depo veya hayvan a l olarak kullan lan y ma binalar, tek katl ve planda bir do rultuda uzundur. ki k sa kenarda büyük kap boflluklar bulunurken, uzun kenarlarda küçük pencere boflluklar yeral r. Boyuna duvarlar enine do rultuda ba layan bir iç duvar n bulunmamas ve çat n n rijit diyafram kabulünden çok uzak davranmas, hasar n önemli bir sebebi olarak görülebilir. Hem betonarme ve hem de y ma binalarda oluflan toptan göçme veya benzeri önemli hasarlar n tek bir eksiklik veya kusurun ortaya ç kmas ndan çok, birkaç n n beraber bulunmas sonucu olaca unutulmamal d r. Resim 3: Kirifl-kolon birleflim bölgesinde betonun yetersiz yerleflimi sonucu ortaya ç kan hasar Resim 4: Dayan m yetersiz betonun, donat düzeninin kolon döflemeye birleflen kesitinde oluflturdu u hasar. 17

20 Zekai Celep, Kadir Güler itü vakf dergisi Resim 5: Dayan m yetersiz betonun, donat düzeninin kolon döflemeye birleflen kesitinde oluflturdu u hasar (kal n s va). Resim 6: Gedikbulak ilkö etim okulunda a r hasar r n deprem güvenliklerinin belirlenmesinde önemli bir husus, deprem güvenli i tan m d r. Deprem Yönetmeli i nde deprem güvenli i, konut binalar nda tasar m depremi etkisinde can güvenli inin sa lanmas fleklinde tan mlanm flt r. Yurdumuzdaki deprem yönetmeli inin geliflmesinde, güvenlik tan m n n sürekli daha belirgin hale getirildi i ve güvenlik seviyesinin yükseltildi i görülür. Deprem Yönetmeli i ne göre yeterli deprem güvenli i ne sahip olmayan binan n, daima tasar m depreminin etkisinde toptan göçebilece ini söylemek yerinde de ildir. Deprem Yönetmeli i nde can güvenli- i kavram na ek olarak, toptan göçmeyi önleme güvenli i tan m da bulunmaktad r. Bu aç klamadan, e er mevcut eski bir bina Deprem Yönetmeli i ne göre can güvenli- i ni sa lam yorsa, ancak toptan göçmeyi önleme güvenli i ni sa l - yorsa, y k lmas na karar verilebilece- i gibi, s n rl zaman için kullan m na da karar verilebilir. Mevcut binalar n depreme dayan kl duruma getirilmesi, günümüzün önemli bir toplumsal problemi olarak ortaya ç km flt r. Çözümün k sa zamanda gerçeklefltirilemeyece i ve kolay bir tedbirin ve çözümün olmad aç kt r. Eksiklik ve kusurlardan sadece bir meslek veya yönetici grubu sorumlu tutulamayaca gibi, zincirin halkalar gibi sorumlulu un paylafl lmas söz konusudur. Depreme dayan kl bina inflaat nda, projenin gelifltirilmesinden flantiyede yap lan uygulamaya kadar bütün katk - s bulunanlar n nas l eme i ve baflar s söz konusu ise, benzer oranda kusur ve eksiklikte de hepsinin belirli ölçüde sorumlu oldu u unutulmamal d r. Bu sebepten, kolayc l a kaç p eksiklik ve kusuru baflkas nda aramaktansa, önce kendimizin katk - s n ve kusurunu sorgulamam z yerinde olacakt r. Belki de bu konuda ilk baflta yap lacak ifl, bu konuda az veya çok gayret ve çal flma gösterenlerin takdir edilmesidir. Mevcut binalar n çeflitli tan mlar kabul edilerek depreme karfl güvenlikleri konusu, hem deprem etkisindeki belirsizlik ve hem de binan n deprem davran fl ndaki karmafl kl k sebebiyle, ancak çok say da kabullerle ve yaklafl mla belirlenebilir. Bu maksatla sarf edilecek zamana, incelenecek bina say s na ve beklenen yaklafl ma ba l olarak de iflik incelikte inceleme yöntemleri gelifltirilmifltir. Bunlar afla daki gibi verilebilir: a. Birinci kademe inceleme: Binan n d fl özelliklerini inceleyerek yap - lan bir puanlama sistemdir. Bu özellikle burulma düzensizli i, düfley ve yatay kesitte düzensizlik, kütle düzensizli i, a r cephe elemanlar n n bulunmas, kat adedinin artmas, komflu binalarla olan olumsuz durum, kirifle göre zay f kolon durumu, k sa kolon oluflumu, zay f kat, yumuflak kat oluflumlar, yetersiz beton kalitesi gibi hususlar, esas al nan parametrelerdir. Bu parametrelerin a rl klar, daha ayr nt l inceleme yan nda, hasar görmüfl binalarda yap lan incelemelerle belirlenir. b. kinci kademe inceleme: Birinci kademe inceleme parametrelerine ek olarak, depremde en çok etkilenebilecek kat olarak görülen zemin (veya bodrum) kattaki kolonlar n geometrisi ve donat s n göz önüne al narak yap lan yaklafl k hesab n sonuçlar gözönüne al n r. Bu yöntem, di er iki yöntemin birlefltirilmesi veya ayr nt l olan üçüncü inceleme yönteminin basitlefltirilmesi veya ayr nt l yöntemin sadece kritik kata uygulanmas olarak kabul edilebilir. stanbul ili, Zeytinburnu ve Fatih lçeleri nde mevcut binalar konusunda al nacak kararlar n oluflturulmas nda ve kentsel dönüflüm kavram çerçevesinde müdahale edilecek bölgelerin belirlenmesinde altl k oluflturmak amac yla, bu bölgedeki binalar n deprem güvenlikleri, birinci kademe inceleme yöntemi ile incelenmifltir. 18