21. YÜZYILA DOĞRU DENİZLİ SANAYİİ SEMPOZYUMU

Transkript

1 tmmob makina mühendisleri odası 21. YÜZYILA DOĞRU DENİZLİ SANAYİİ SEMPOZYUMU EKİM 1997 BİLDİRİLER Bildiriler kitabında yer alan her türlü görüş, fikir, bilimsel sav ve alıntılar, tablo ve şekiller bildiri yazar / yakarlarına aittir. Bunlardan ötürü düzenleme kurulu sorumlu tutulamaz. Bu kitaptan yapılacak alıntılarda kaynak göstermek zorunludur. EDİTÖR Cemalettin Çağdaş Yılmaz Arslan YAPIM Deha Ajans Ltd. Şti. Tel: BASKI Deha Mat Ltd. Şti. mmo yayın no: 199 ISBN

2 DÜZENLEME KURULU YÜRÜTME KURULU Ömer GÜLEKEN Remzi ERİŞLER Süleyman EVCİLMEN Tarık DEMİRAY Cemal GENCER Uğurcan NAZLI T.HikmetKARAKOÇ Turhan ONGEN Hasan CEBİROĞLU Dinçer METE Metin ALBEYOĞLU Selahattin SAPMAZ Hakkı ÖZÜTOK Prof.Dr. Mehmet ATILGAN Faruk İNCEOGLU Fatih YAŞA Ö.Faruk YÜKSEL Servet TETİK Yaşar YIKICI Ahmet SİNKİL MMO Başkan Vekili MMO Bursa Şube Sekreteri MMO Antalya Şube Başkanı MMO Ankara Şube Sekreteri MMO Ankara Şube Y.K.Ü. MMO Adana Şube Y.K.Ü. MMO Eskişehir Şube Y.K.Ü. MMO İzmir Şube Y.K.Ü. MMO İstanbul Şube Bşk. Vekili MMO Edirne Şube Bşk. Vekili MMO Aydın İl Temsilcisi MMO Muğla İl Temsilcisi MMO Fethiye İlçe Temsilcisi MMO Denizli Şube Y.K.Ü. MMO Denizli; 5ubeY.K.U. MMO Denizli:»ube Sekreteri MMO Denizli; iube Saymanı MMO Denizli! İubeY.K.Ü. MMO Denizli i İubeY.K.Ü. MMO Denizli;»ube Üyesi Ufuk AB ALIOĞLU M.Gülşen GÜNGÖR İsmail ÇELİK İnci İLGAZ MevlütÇELİKBİLEK Erdoğan KİRİŞ Ali DENİZ Mehmet SARICA Fatih DİLBAZ Ali Rıza YAZGAN İskender ERBİL SEMPOZYUM SEKRETERYASI Fatih YAŞA Erkin PALAMUTÇU SEMPOZYUM YERİ Çatalçeşme Oda Tiyatrosu Denizli Belediyesi Meclis Salonu DANIŞMANLAR KURULU ABALIOĞLUAli AB ALIOĞLU İsmet ACAR Mehmet ADA H. Tekin AKŞAHİN Yalçın AKŞİT Prof. Dr. M. Arif AKYÜREK Faruk ALTUNTAŞ Turgay ALYANAK Prof. Dr. İbrahim ASLANOĞLU Doç.Dr. Mehmet ATICI Sait ATMACA Mehmet AYDEMİR Mehmet AYDINLI Osman BAŞÇİFTÇİ Feyzullah BAYSAL Ali BEŞTAŞ Tanju CEYLAN Yrd.Doç.Dr. Tülay CONTAY Gürol ÇELİKOK Bülent ÇETİŞLİ Prof. Dr. Halil ÇİZMECİ Hasan ÇOPUR Süleyman DEĞİRMENCİ İsmail DEMİREREN İbrahim DEVELİ Hilmi DOĞUAltan DURMAZ Prof. Dr.Ali DUYSAL Ömer DÜLGEROĞLU Prof. Dr. Ercan ECE İsmail EDEM Ali EMİR Cahit ERDUYAN Tamer EREN Prof. Dr. Aslan ERGUN Yaşar Oğuz ERHAN Ramazan ERTÜRK Necati ESEN Hasan EVRAN Vedat GERELİOĞLU İ. Hakkı GÖKALP Prof. Dr. Hüsnü Yusuf GÖKSU Yusuf Ziya GÖKŞİN Ahmet GÜLSÖZ Doç. Dr. Alper GÜN Yücel GÜNALP Sezai GÜRGÜN Ertan GÜVENALAli HAZER Şeref İLGERİ Süleyman KALEMCİ Nail KARABACAK Doç. Dr. Rasim KARAMANLI A. İhsan KASAPOĞLU Kemal KATRANCI Zafer KAYA Ramazan KAYNAK Mustafa KEÇECİ Müjdat KIVANÇ Behçet KOCABAĞ Durali KOCAMAZ Hasan KONYALIOĞLU Hilmi KÖSEOĞLU Cevdet KUTLU R. Erhan MARIMAli NİZAMOĞLU İsmail OKTİK Prof. Dr. Şener ÖNCEL Abdi ÖZDEMİR Mehmet ÖZEK Doç Dr. Ziya ÖZEKMEKÇİ Nejdet ÖZPINAR Doç. Dr. Yahya PANAYIR İlter RENDE Prof. Dr. Hikmet SALGAR Gültekin Okay SARAÇOĞLU Önder ŞENEL Yavuz SİVRİ Esat SÖZKESEN Nuri SÜZÜK Lerzan TAŞKIRAN Cihan TERZİBAŞOĞLUAli TOSUN İsmail TOKER Emin TÜRKÖZ Hüseyin ÜLKÜ Turhan ULUKAYA Halil URGANLIOĞLU Bekir USLU M. Abdulkadir YALÇIN Cengiz YAVUZ Mehmet YILDIRIM Veli YUSUMUT Şah İsmail YÜKSEL Prof. Dr. Mehmet ZEYTİNCİ Cüneyt İRTİBAT BÜROSU: TMMOB Makiıuı Mühendisleri Atatürk Bulvarı SSK Mıanı Kat:2 DENİZLİ Tel & Fax: 3.X <X,X 36

3 TEKSTİL DOKUMA MAKİNALARI İÇİN GELİŞTİRİLEN BİR MAKİNE YENİLEME MODELİ Yrd. Doç. Dr. Tibet CEBESOY PAÜ Mühendislik Fakültesi Endüstri Mühendisliği Anabilim Dalı Öğretim Üyesi ÖZET Son zamanlarda dokuma makinelerinde geliştirilen ileri teknoloji sayesinde, tekstil endüstrisinde üretim kapasitesi önceki yıllara nazaran önemli oranlarda artış göstermiştir. Diğer yandan, tam otomatik dokuma makineleri imalatında farklı brandlarda sayısız imalatçı firmaların varlığı arzu edilen makinelerinin seçiminde karar vericilere geniş bir seçme imkanı sunmuştur. Ancak fabrikaların tam otomatik tezgahlarla donatılması ve üretim kapasitesinin artırılması çok önemli bir avantaj olurken, endüstri satın alınan bu tezgahların randımanlı kullanılması ve yenileme zamanlarının doğru tespiti gibi iki önemli kritik sorunla da karşı karşıya gelmiştir. Bilindiği gibi, tekstil endüstrisinde de temel amaç üretim faktörlerinden azami derecede istifade ederek fabrikanın üretim ve hizmet performansının arttırılmasıdır. Bu bağlamda, tekstil fabrikalarının performanslarının arttırılmasında ve sağlıklı ölçülmesinde en önemli indikatörlerden birisi dokuma tezgahlarının yenileme zamanlarının doğru olarak tayin edilmesidir. Makine yenileme problemi imalatın ve makinin türü ne olursa olsun tüm sermaye yoğun sektörlerin en temel problemi olup, özlü olarak belirli ekonomik faktörler altında yapılan bir yatırım kararıdır. Bu kararda, karar vericinin dikkatini yoğunlaştıracağı en önemli konu doğru yenileme zamanının tayinidir. Zira ekipman yenilemenin erken yapılması makineye bağlanan sermayenin zamanında amortize edilememesine sebep olurken, geç yenileme zamanı da gereksiz aşırı işletme maliyetlerine katlanılmasına neden olur. Bu sebeple, teknolojik gelişmenin hızlı ve dramatik yaşandığı tekstil dokuma makinelerinde doğru yenileme zamanın tespiti çok önemlidir. Bu bildiride dokuma makineleri yenileme zamanlarının tespitinde kolaylıkla kullanılabilecek ekonomik ömür modeli olarak bilinen bir optimum yenileme modeli geliştirilmiştir. Bildiride, teorik olarak makine yenilemenin sebepleri, tekstil dokuma makinelerinin sınıflandırılması ve geliştirilen yenileme modeli detaylıca açıklanmış ve geliştirilen modelin daha açık bir şekilde izahatı için birde kuramsal nümerik uygulama yapılmıştır. GİRİŞ Türk ekonomisinin 1980 yıllardan itibaren dışarı açılmasına ve ihracata dayalı bir politika izlemesindeki en büyük pay şüphesiz tekstil sektörüne aittir, işgücü ucuzluğu, hammadde kaynaklarının niteliği ve bolluğu, dışsatım pazarlarına olan yakınlık ve AB'nin ayrıcalıklı ticaret ortağı gibi nedenler tekstil ve konfeksiyon sektörünün ülkemiz ekonomisine sağladığı katma değer bakımından lider konumuna getirmiştir. Öyle ki bu sektörün yılları arasındaki büyüme hızı %8.7 gibi bir değerdir ki bu değer Türkiye ekonomisinin büyüme hızının üstündedir (Ulucay, 1997). Ancak Türkiye'nin tekstil ihracatı 1989 yılından sonra belli bir durgunluk eğilimine girmiştir. Bu durgunluğun temel sebepleri olarak AB ülkelerinin politik sebeplerden dolayı anti-dumping vergisi uygulamaları ve Türk ürünlerinin katma değeri düşük mallarda rekabet gücünü yitirmeleri gösterilebilir (Batmaz, 1996). Öte yandan, Türk tekstil sektörü, böyle dışarıda bir durgunluk yaşarken içeride de düşük kapasite kullanımları, işçilik, enerji ve hammadde maliyetlerinin giderek yükselmesi, kalitenin düşük veya bilinçsiz yükseltme çabaları ve neticesinde düşük etkenlik, üretim faktörlerindeki düşük verimlilik gibi bir takım kronik problemlerde gebe kalmıştır, ilaveten, dünyada ki küreselleşmeyle birlikte yeni üretim ve yönetim felsefelerinin gelişmesi (toplam 122

4 kalite yönetimi, yalın üretim, tam zamanında üretim, toplam verimli bakım, ISO standartları vb gibi.) ve dünya pazarlarına yeni ve güçlü rakiplerin girerek pazar paylarını daraltması gibi nedenler ayrıca Türk tekstil sektörünü yakın gelecekte ciddi bir sıkıntıya sokacak diğer sebeplerdir. Bütün bunlara rağmen, Milli ekonomimize olan katkısı son derece fazla tekstil sektörümüzün önündeki bu engellerin kaldırılmasına ve bir takım çözüm önerilerinin geliştirilmesine yönelik bazı çalışmalar yapılmaktadır. Örneğin, dış ülkelerin siyasi sebeplerden dolayı tekstil sektörüne uyguladığı yanlış ithalat ve ihracat politikalarına karşı Türk siyasetçileri ve iş adamlarımız duyarlı yaklaşımlarını sürdürürken, içeride de düşük maliyetli enerji ve hammadde, ucuz işçilik sağlanması ve vergi indirimleri, resim ve harç istisnaları gibi bazı hummalı çalışmalar sürdürülmektedir. Sektöre yapılacak bu çalışmaların katkısı olumlu yönde olacağı muhakkak ancak kanımca tekstil sektöründe yapılacak en büyük iyileştirmenin sektörün kendi içerisinde olacağıdır. Yani tekstil sektörü sadece açık ve net görünen problemlerle değil belki bunlardan da önemlisi, gerek teknik ve gerekse ekonomik olarak optimum tezgah seçiminin nasıl yapılacağını ve tezgahların nasıl randımanlı kullanacağını, tezgahların optimum yenileme zamanlarını nasıl tespit edeceğini, fabrika kapasite kullanımını ve performansını nasıl arttırabileceğini, ürün ve hizmet kalitesini sıfır hata oranları ile nasıl yükselteceğini, kayıp veya ıskarta oranını nasıl düşüreceğini, aşırı ve plansız stoklamaların nasıl önüne geçileceğin, işletme maliyetlerinin yükselişindeki hızı nasıl önleyebileceğini, iş basitleştirmelerde etken metot etüdünün nasıl geliştirileceğini, kendi markalarını yaratarak içeride ve dışarıda pazar paylarını nasıl yükselteceğini araştırmak zorundadır. Bu çalışmalar ancak sektörün kendi içerisinde kuracağı Ar-Ge departmanlarına ve üniversite ile kuracağı işbirliği ile mümkündür. Öte yandan, Türk tekstil sektörü gelişmesindeki en büyük payı ucuz işgücüne borçlu olduğunu bilmekte ve günümüzde de bunun böyle devam etmesini çeşitli şekillerde dile getirmektedirler. Ancak kanımca bu doğru bir görüş değildir. Zira günümüzde artık ülke sınırlarının manevi olarak anlamını yitirmesiyle birlikte ülkeler birbirlerine daha yakınlaşmış ve bunun sonucu olarakta imalat endüstrilerinin üretim yönetiminde radikal değişiklikler olmuştur. En büyük değişiklik şüphesiz çalışanların yaşam kalitesini yükseltilerek onların memnun edilmesi olmuştur. Zaten dünyada birçok teknolojik buluşlara imza atan Japon mucizesinin arkasındaki giz, çalışanların memnun edilmesi ve tepe yönetimle aralarındaki uçurumun kapatılmasında yatmaktadır. Ülkemizde de bu tür anlayışın süratle tekstil sektörüne kazandırılması için yukarıda bahsedilen çalışmaların sistematik bir plan çerçevesinde yürütülerek elde edilecek artık gelirlerin mutlaka çalışanlara sübvanse edilmesi onların yaşam kalitesini yükseltilmesi gereklidir. Bu bildiride, tekstil sektörü içinde sermaye bakımından en fazla paya sahip olan dokuma tezgahlarının yenileme problemleri araştırılmıştır. Bilimsel literatürlerde yenileme problemleri üzerinde araştırmacılar önemli yaklaşımlar geliştirmelerine rağmen pratikte özellikle ülkemizdeki tekstil sektörün de bu yaklaşımların hiçbirisi uygulanmamaktadır. Bunun en temel sebebi tekstilcilerimizin bilimsel araştırma ve geliştirmelere uzak durarak bu tür çalışmaların kendilerin herhangi bir katkı sağlamayacağını peşinen kabul etmeleri ve Türk araştırmacılarının sanayiden kopuk olarak yaşamaları gösterilebilir. Halbuki makinelerin yenileme zamanlarının doğru tayin edilmesi, fabrikalarda üretim performansının artmasına ve sermayenin etken kullanılmasına büyük bir katkısı vardır. Zira günümüzde fazla sayıda ve farklı brandlarda dokuma makinelerinin piyasaya sürülmeleri neticesinde herhangi bir makine yenileme olayı gündeme geldiğinde yöneticiler satın alınacak yeni makinelerin hangisinin kendilerine daha uygun olacağını bilimsel olarakta tespit edebileceklerdir. Burada ekonomik ömür modeli olarak bilenen bir yenileme modelinden gelişiminden bahsedilecektir. 2. DOKUMA TEZGAHLARININ YENİLEMESİNİN SEBEPLERİ VE TEKSTİL ENDÜSTRİSİNE SAĞLAYACAĞI KATKILARI. Bir tekstil fabrikasında, dokuma tezgahlarının faydalı ömürlerinin fabrikanın ömründen daha kısa olması, üretim kapasitelerinin zamanla doğru orantılı olarak azalması, operasyon maliyetlerinin aynı şekilde artması, moda dünyasındaki hızlı değişmeler sonucunda müşterilerin değişik kreasyonlarına ve canlı 123

5 desenlere ilgi duyası ve de tezgahların zamanla fiziki olarak yıpranmalardan dolayı birkaç defa yenileme olayı ortaya çıkmaktadır. Tezgah yenilenmesinde en önemli parametre, optimum yenileme zamanın tahminidir. Keza bu zamanın tahmini çok iyi bir karar gerektirmektedir. Çünkü, erken yenileme zamanı tezgaha bağlanan sermayenin amortize edilememesine neden olurken geç yenileme zamanı da aşırı işletme maliyetine neden olur. Optimum yenileme zamanın tahmininde şimdiye kadar değişik araştırmalar yapıldı. Örneğin Drinkwater ve Hasting(1967) Tamir Sınırı (Repair Limit) teoremini geliştirerek askeri araçların bir zaman süreci içersinde maksimum tamir-bakım maliyetlerine göre optimum yenileme zamanlarını tespit etmişlerdir. Gentrı ve Johnson (1974) makinelerin kullanım şartlarına ve verimlilik derecelerini bakarak optimum yenileme zamanlarını tayin etmişlerdir. Mohan ve Baily(1975) ekipmanların yenileme zamanını yapmış oldukları kilometre oranlarını dikkate alarak bulmaya çalışmışlar. Sherar ve Gentry(1982) O-lTamsayıly (Integer) modelleme tekniğine göre ekipmanların optimum yenileme zamanlarını hesaplamışlardır. Ngüyen ve Murthı(1984) üretimde kullanılan tüm ekipmanlar için Blok Yenileme modelini geliştirmişlerdir. Tanchoco ve Leung(1991) ekipmanların üretim kapasitelerinin zamanla değişmelerini göz önüne alarak bu zamanı tayin etmeye çalışmışlardır. Dokuma tezgahlarının yenilenmesinin temel sebepleri genel hatlarıyla aşağıdaki şekilde özetlenebilir: - Kapasite düşüklüğü:kullanılan tezgahların kapasiteleri, fabrikanın genel üretim kapasitesini arttırması halinde bu isteğe cevap vermeyebilir. Dolayısı ile bir yenileme gerekebilir. - Aşırı işleme maliyetleri:ortamdaki kullanım şartlarına bağlı olarak tezgahların işletme maliyetleri zaman ile doğru orantılı olarak artar. Maliyeti minimize etmek için yenilemeleri düşünülebilir. - Fiziki yıpranmalar: Tezgahların hoyratça kullanılmaları ve önleyici tamir - bakım politikalarının geliştirilememesinden dolayı tezgahlar erkenden yıpranarak yenilenmeleri gerekeli olabilir. - Teknolojik eskime: Halihazırda kullanılmakta olan tezgahlar model, tip ve teknolojik açılardan geri kalması durumunda yenilenmeleri gerekebilir. - Moda etkisi : Moda dünyasının hızlı olarak değişmesi neticesinde müşterilerin arzu ve isteklerin hitap edecek kreasyonların ve desenlerin yaratmaya elverişli olmayan tezgahlar teknik ve ekonomik olarak çalışır konumda dahi olsalar yenilenmesi arzu edilebilir. Tezgah yenilemenin tekstil fabrikasına sağlayacağı faydaları da şu şekilde özetlenebilir. - Düzenli teknoloji takibi yapılır - Kullanılmış makine satın alımlarında yatırımcının bilinçli karar vermesi sağlanır - Fabrika işletme maliyetlerinde önemli azalmalar olur - Toplam tamir-bakım sayısında düşüş olur. - Müşteri arzu ve isteklerine daha uygun üretim gerçekleştirilir - Kapasitede artış olur - Firmalar arası rekabette avantaj sağlanır - Maliyetlerinin ölçülmesine ve değerlendirilmesine yardımcı olur. - Ürün kalitesinde iyileştirmeler sağlanır Ülkemiz açısından düşünüldüğünde yukarıdaki avantajların en önemlisi kullanılmış tezgah satın alımlarında yatırımcının sağlıklı vermesi olayıdır. Zira dışarıdan ülkemize hiçte azınsanmayacak miktarda kullanılmış tezgahlar girmektedir. Dolayısıyla, yatırımcıların bu noktada çok dikkatli olmaları gerekir özellikle bu tezgahlarla ilgili geçmiş performans göstergeleri ve maliyet kayıtlarının mutlak suretle satıcı firmadan istenmesi ve bu veriler yardımıyla her tezgahın ekonomik ömrünün tespit edilmesi gereklidir. 3. DOKUMA TEZGAHLARININ SINIFLANDIRILMASI VE ELEMANLARI Dokuma makineleri genel olarak en az iki iplik sisteminin veya daha fazla iplik sistemini belli bir ör- 124

6 gü bağlantısı ile birleştiren, çeşitli amaçları için bir tekstil oluşturan ve çeşitli yapılarda olan makinelerdir. Dokuma makineleri tekstil makineleri arasında üzerinde çok geliştirme çalışması yapılmış olan makinelerdir. Bunun başlıca nedenleri olarak elde edilen mamulün yaygın kullanım özellikleri, ipliğin optimum olan talebin en yüksek olması, iki iplik sisteminden oluşan kumaşın belli bir alanında sahip olduğu kesişme noktası fazlalığı, iki kesişme noktası arası mesafenin çok küçük olması dokumayı oluşturan çözgü ve atkı ipliklerinin gerilimlerinin değiştirilerek istenilen yönde istenilen tuşenin elde edilebilmesi sıklık, renk ve örgünün makine üzerinden kolayca değiştirilmesi gibi faktörle sayılabilir (Demir, 1997). Dokuma makineleri çalışma prensiplerine göre görüldüğü gibi 4 grup altında toplanır. Bunlar; Atkı Atma Sistemine Güre Tek Fazlı Mekik» Mekiksiz Mekikçikii Kancalı - Esnek -Sert Hava Jetti Sujetli Kasalı -Kamçılı -Kamçılı Vuruş -Eksantirikli vuruş Kasasız -Kamçılı vuruş -Eksantirik vuruş Çok Fazlı - Çok dokuma bölmeli - Yuvarlak dokuma bölmeli - Dalgalı ağızltklı Ağızlık Açma Sistemine Göre Eksantirikli Armürlü Jakarh Dalgalı ağızlık Enlerine Göre Dar Enli Tezgahlar (Tarak em <İ20cm) Pamuklu tezgahlar Yünlü tezgahlar İpekli ve sentetiklt tezgahlar Orta enli tezgahlar (Tarak eni!20cm- 160cm) Kumaş (, 'aidini' Göre Geniş erdi tezgahlar Tarak eni (l60cm-55ûcmî Kadife tezgahlar Havlu tezgahlar Etiket tezgahlan Halı tezgahlar Dokuma makinelerinin temel elemanları şunlardır. - Çözgü levendi ve çözgü salma tertibatı (çözgü ipliklerinin sarılı olarak bulunduğu eleman) - Çözgü köprüsü - Gücü ve çerçeveler - Atkı atma düzeni - Tefe ve üzerindeki tarak - Cımbırlar - Kumaş köprüsü - Kumaş çekme silindir ve regülatörü 4 GELİŞTİRİLEN MODELİN TANITILMASI VE VERİ TABANI Tezgah yenileme problemi belli bir ömrü dikkate alarak yapılan bir maliyet analizidir. Bilindiği üzere, tüm yenileme problemlerinde incelenmesi gereken en önemli konu, kullanılan tezgahların ne zaman ve hangi en iyi tezgahlarla yenileneceği ve bu yenilemelerin ertelenip ertelenmeyeceğidir. Tezgahın ne zaman yenileceği tezgahın ekonomik ömrüne bağlıdır. Bu ömür tezgahın normal ömürlerinden farklı 125

7 olup, genellikle tezgahlar üç tip ömre sahiptirler; - Ekonomik ömür - Faydalı servis ömrü - Amortisman ömrü Ekonomik ömür tezgahın yenilendiği ömür olup, bu ömür gelirler dikkate alındığında tezgahın sağladığı gelirin maksimum olduğu yıl olup, maliyetler açısından bu ömür yıllık eşdeğer toplam tezgah maliyetinin en düşük olduğu yıldır. Fiziki ömür veya faydalı ömür tezgahın hurda değerini almış olduğu ömür olup, burada tezgahın toplam maliyeti toplam gelirinden daha fazladır. Amortisman ömrü vergi usul kanunda makinenin resmi sahip olduğu ömürdür. Bazen de bu ömür tezgaha yapılan yatırımın geri elde edildiği ömür olarakta bilinmektedir. Pratikte amortisman ömrü yenileme ömrü olarak değerlendirmeye alınmaktadır. Yani tezgaha bağlanan sermaye kendini kurtardığı zaman tezgahın yenilenmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Bu görüş ekonomik sebepler hariç diğer nedenlerden dolayı belki doğru bir yaklaşım olarak kabul edilebilir. Ancak hiç bir zaman amortisman ömrü ekonomik açılardan bir tezgahın yenileme ömrü olamaz. Çünkü amortisman sabit maliyete dayalı olarak bulunan bir değerdir halbuki gerçek yenileme analizi bu bildiride belirlendiği gibi toplam maliyet esasına dayalı tespit edilmelidir. Öte yandan amortisman ömrünü tamamlamadan önce bile tezgahlar bazen toplam maliyetlerinin çeşitli sebeplerle artmalarından dolayı amortisman ömrünü tamamlamadan değiştirilebilirler. Bu durum, özellikle tezgahların yanlış kullanımlarından dolayı büyük arızalarının neticesinde oluşan yüksek işletme maliyetlerinden kaynaklanmaktadır. Geliştirilen model halihazırda mevcut kullanılan tezgahların ekonomik ömürlerinin tahminlerini yaparken, yeni alınacak ekipmanların da ekonomik ömürlerinin tahminlerini yapabilir. Ancak eski veya yeni tezgahların ekonomik ömürleri tahmin edilirken, modelin uygulamasında göz önüne alınması gereken faydalı servis ömürleri farklıdır. Örneğin, yeni bir tezgahın ekonomik ömrünün tahmininde faydalı servis ömrün tamamı göz önüne alınırken, eski tezgahlarda sadece kalan servis ömür dikkate alınır. Bu bilgilerin ışığı altında, yenileme modeli şekil-1' de görülen grafikle basit bir şekilde izah edilebilir, şekil-1'deki grafiğe göre bir tezgahın eşdeğer yıllık ilk alış maliyetleri zaman ile orantılı olarak azalırken, eşdeğer yıllık işletme tersine artar. İÜ > İ "o. a Faydalı S«rvis Ömrü (yıl) Şekil - 1 Modelin Grafiksel Gösterimi Bu iki maliyet eğrisinin bileşkesinden ortaya çıkan eşdeğer yıllık toplam maliyet eğrisinin en düşük olduğu kısım tezgahın ekonomik ömrü olup, bu noktada tezgahın yenilenmesi düşünülmelidir. Zira bu noktadan sonra toplam maliyet eğrisi hızlı bir şekilde yükselmektedir. 126

8 Geliştirilen model içi gerekli veriler şunlardır; -Tezgahın pazarda satış değeri: Bu değer tezgahın ilk alış değeri ile karıştırılmamalıdır. Bilindiği gibi tezgahların ilk alış değerleri zaman bağlı olarak azalır. Öte yandan bu değer yine tezgahın vergi usul kanunda belirtilen defter değeri ile de karıştırılmamalıdır. Çünkü defter değerler bir batık değerler olup, yenileme analizi için herhangi bir veri özelliği yoktur. Yine bu değer bir hurda değeride değildir. Tezgah sıfır hurda değerine sahip olabileceği gibi başlangıçtaki ilk alış değerinin üstel bir fonksiyonu da olabilir. Burada kabul edilecek hurda değeri aşağıdaki şekilde bir üstel fonksiyonla tayin edilecektir (Elion ve diğerleri, 1966) S = Ke" nt (1) Burada, K:tezgahm ilk alış değeri; n:sabit sayı ( arasında alınması uygundur); t: faydalı ömürler. Gerçekte tezgahın satış değeri satış döneminde pazarda verilen değerdir. Tezgahın işletme maliyetleri : Bu maliyetler tezgahın kullanımı sırasında doğan maliyetlerdir. Örnek,enerji, yağ, bakım, tamir, işçilik maliyetleri gibi. Burada geliştirilen modelde en önemli veriler tezgah işletme maliyetleridir. Zira bu maliyetlerin geçmişten ziyade gelecekteki değerleri modelde kullanılmaktadır. Doğal olarak buda gelecekteki işletme maliyetlerinin tahminine bağlıdır. Gelecekteki tezgah işletme maliyetlerinin tahmini zor bir iş olup, bu genellikle tahmin edenin geçmiş tecrübesine ve tezgahların geçmişte düzenli olarak tutulan işletme maliyetleri kayıtlarına bağlıdır. Pratikte gelecek yıllara ait işletme maliyetleri tahmininde tecrübeli kişiler bulunsa da bu tek başına yeterli değildir, bunu yan sıra mutlaka tezgahların geçmiş işletme maliyetlerinin dökümü gereklidir. Bu hususlarda ülkemizde dokuma tezgahlarının işletme maliyet kayıtlarını yapan üç beş firma dışında diğer firmalarda böyle bir kayıda rastlamak çok zordur. Dolayısıyla burada dokuma tezgahlarının geçmiş işletme maliyetleri için bir takım kuramsal olarak değerler alınmış olup,bu değerler yardımıyla en küçük kareler metodunu kullanarak en iyi doğru uydurması yapılmıştır. Bu doğru üzerinden rastgele bir takım değerler alınarak aşağıdaki fonksiyona uygun bir takım tahmin formülleri geliştirilmiştir. y = at + b (2) Burada, y : işletme maliyeleri; t: faydalı ömürleri; a ve b: sabit katsayılar. Ekonomik faktörler: Tezgahların geri kalan faydalı ömürleri, kullanılacak faiz oranları gibi. 5. BİR NÜMERİK UYGULAMA Havlu-bornoz dokuyan bir tekstil fabrikasında 18 adet dokuma tezgahı vardır. Fabrika müdürü tezgahlardan en eskiler olarak toplam 6 tezgahı yenilemeyi düşünmektedir. Ancak bu tezgahların yaşlan ve fabrikaya alınış yılları farklı olduklarından fabrika müdürü bu tezgahların ekonomik yenileme dönemlerinin tespitinde zorlukla karşılaşmaktadır. Tezgahlarla ilgili veriler Tablo-1'de verilmiştir. Buna göre söz konusu tezgahların ekonomik yenileme dönemlerini tespit edelim. (Sermaye maliyetini %10 kabul ediniz.) 127

9 Tablo -1 Tezgahlara Ait Veriler Tezgah- I Tezgahın yaşı: 4 İlk alış fiyatı: DM Faydalı ömrü: ioyıi Pazarda satış değeri: DM Tezgahın geçmiş 4 yıla ait işletme maliyetleri (DM) 1 ytt yıl yıl (B.T.B.)' 4 vıl i 4000 B. T. D: bûvük tamir bakım Tezgah -2 Tezgahın yaşı: 6 İlk alış fiyatı: DM Faydalı ömrü:!! yıl Pazarda satış deücri; DM Tezgahın geçmiş t> yıla ait istetme malivetleri <D.M) yıl 3 yıl 4 yıi 5 yıi 6 vıl (B. T. B) S 9700(13. T. B) i 8000 Tezgah -3 Tezcahm yaşı: 3 İlk alış fiyatı: DM Faydah ömrü: 12 yıl Pazarda satış değeri; 7S.D00 DM Tezgahın geçmiş 2 yıla ait işletme maliyetleri (D.M) 1 yıl 2 yıl 3 yü Tezgah -4 Tezgahın yaşı: 8 İlk alış fiyatı: DM Faydalı ömrü: 10 yıl Pazarda satış değeri: DM Tezgahın geçmiş S yıla ait işletme maliyetleri (D.M) 1 yıi 2 yıl 3 yıl 4 yıl 5 yıl 6 yıl 7 yıl 8vıi İ (B.T.B) (B.T.B) i (B.T.B) (B.T.B) Tezgah -5 Tezgahın yaşı: 7 llkuhş fiyatı: DM Faydaii ömrü: 10 yıl Pazarda satış deüerr DM Tezgahın seçmiş 7 yıia aıi işletme mativetlen (D.M) i vıl 2 vı i 3 vıl. -i vıl 5 vıl 6 vıl 7 vıl (B.T,B) (B.T.B) (B.T.B) Tezgah -6 Tezgahın yaşı: 9 İlk alış fiyatı: DM Faydalı ömrü: 13 yıl Pazarda sanş değeri: DM Tezgahın geçmiş 9 yıia ait işletme maliyetleri (D.M) lyıl 2 yı! 3 yıi 4 yıl 5 yıl 6 yıl 7 yıl S yıl 9vıt i (B.T.B.) (B.T.B) (B.T.B) (B.T.B) (B.T.B) 128

10 Geçmiş verilere dayanarak yapılan doğrusal eğri uydurma analizinde tezgahlara ait işletme maliyetlerinin birinci dereceden doğrusal fonksiyonları Tablo-2'de verilmiştir. Tablo-2 Tezgahların işletme Maliyetlerinin Doğrusal Fonksiyonları Tezgah No işletme maliyeti eşitliği t t t t t t Bu eşitlikler yardımıyla tezgahların geri kalan faydalı ömürleri boyunca sahip olacakları işletme maliyetleri ve hurda değerleri tahmin edilmeye çalışılmıştır. Hurda değeri hesabında eşitlik-1'de verilen üstel fonksiyon kullanılmış olup, fonksiyonda tezgahların ilk alış değerleri ve katsayı olarakta 0.2 kullanılmıştır. Tezgahlara ait ekonomik yenileme zamanları Tablo-3'de verilmiş olup,ekonomik ömür eğrileri de çıkartılarak toplu halde şekil -2 'de gösterilmiştir. Tezgahlara ait ekonomik yenileme zamanları ve toplam eşdeğer yıllık maliyetler Tablo-3'de verilmiştir. Tablo-3 Tezgahların Ekonomik Yenileme Zamanları ve Eşdeğer Maliyetleri Tezgah No Ekonomik Yenileme Yaşı Toplam Yıllık Eşdeğer Maliyet (DM) a 45ooo 1? = o o +-*- I ( HB-TEZGAH-1 : & TEZGAH-2; I TEZGAH-3 TEZGAH-4 s -K TEZGAH-5 i -O-TEZGAH-fi i Faydalı Servis Ömürleri (yıl) Şekil -2 Tezgahlara Ait Ekonomik Ömür Eğrileri 129

11 6. SONUÇLAR Makine yenileme her endüstri kolunda er veya geç ortaya çıkacak kaçınılmaz bir problemdir. Makine yenilemede bilinmesi gereken en önemli husus makinenin ne zaman yenileneceğinin tahminin yapılmasıdır. Bu bildiride söz konusu bu zamanın tahmini ekonomik ömür modeli olarak bilenen bir yenileme modeli ile yapılmaktadır. Geliştirilen model için gerekli veri sayısı az olup, bu veriler içinde en önemlisi işletme maliyetlerinin gelecek yıllardaki tahminleri için geçmiş verilerin sağlanması zorunluluğudur. Ülkemizde sadece tekstil sektöründe değil hemen hemen birçok sektörde kullanılan makinalara ait veri nitelikli dokümantasyonlara rastlamak oldukça zordur. Bunun en önemli sebebi Türk Sanayicisinin dokümantasyon kültürüne sahip olmamasıdır. Burada geliştirilen modelin en büyük faydalarından biri şüphesiz tezgah satın alımlarında özellikle kullanılmış tezgah alımlarında yatırımcıya uyarı niteliğinde sayısal bir veri sağlamasıdır. Böyle bir veri ile yatırımcı alacağı tezgahın ekonomik ömrünün ne olduğunu daha nekadar bu tezgahı ekonomik şekilde kullanacağını rahatlıkla öğrenebilmektir. KAYNAKLAR Batmaz, N."Türk Tekstil Sanayiinin Dünü Bugünü ve Geleceği" Pamukkale Üniveristesi Mühendislik Fakültesi ve Denizli Meslek Yüksekokulu, 1. Denizli Tekstil Kongresi, DETMA'l'97, p: ,21-22 Mart Demir, A ve Günay, M. "Dokuma Makinaları İçin Servmotor Tahrikli Çözgü Salma SistemininGeliştirilmesi Pamukkale Üniveristesi Mühendislik Fakültesi ve Denizli Meslek Yüksekokulu, 1. Denizli Tekstil Kongresi, DETMA'l '97, p: 49-60, Mart Elion, S, King, J.R. ve Hutchinson, D.E. " A Studı of Equipment Replacement", Operations Research Quarterly, vol.17,59., Mohan, B.B ve Baily, R.J.M. A Proposed Improvement Replacement Policı tor Army vehicles", Operational Research Quarterly, Vol. 26, p , Nguyen, D.G.ve Murthy, D.N.P. "A Combined Block and Repair Limit Replacement Policy" Journal of Operations Research Society, Vol. 35, No.7, p: , Sherer, H.E ve Gentry, D.W. "An Operation Research Approach to the Equipment Replacement Problem", 17th APCOM, p , Tanchoco, J.M.A ve Leung, L.C. "An Input-Output Model for Equipment Replacement Decisions" Engineering Costs and Production Economics, Vol. 11, p.69-78, November Ulucay Y."Türkiye Tekstil Sektörünün İçinde Bulunduğu Sorunlar ve Çözüm Önerileri", Pamukkale Üniveristesi Mühendislik Fakültesi ve Denizli Meslek Yüksekokulu, 1. Denizli Tekstil Kongresi, DETMA'l'97, p: ,21-22 Mart (*) Yrd. Doç.Dr. PAÜ. Mühendislik Fakültesi Endüstri Mühendisliği Anabilim Dalı Öğretim Üyesi. 130