KARAYOLU PROJELENDİRİLMESİNDE KULLANILAN GRAFİK TASARIM PROGRAMLARINDAN BEKLENTİLER EXPECTATIONS FROM GRAPHIC DESIGNING PROGRAMS USED IN ROAD PROJECTS

Transkript

1 KARAYOLU PROJELENDİRİLMESİNDE KULLANILAN GRAFİK TASARIM PROGRAMLARINDAN BEKLENTİLER Y.C. KOPARAN, Ş.KUŞÇU 2, H. ŞAHİN 2 Serbest Mühendis, cemilkoparan@mynet.com.tr 2 Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü,Zonguldak senolkuscu@yahoo.com.tr, sahin@karaelmas.edu.tr Özet Ülkemizde gerek karayolları Genel Müdürlüğü gerekse özel sektör tarafından karayolları projelendirmelerinde farklı grafik tasarım yazılımlarının kullanıldığı ve bu yazılımlarla, birbirine yakın benzer çıktıların sağlanabildiği bilinmektedir. Ancak buna rağmen her yazılımın üstün ve zayıf yönlerinin olduğu ve Karayolları Genel Müdürlüğü nce uygulanmakta olan geometrik standartları ve ana projelendirme gereksinimlerini karşılama açısından farklı uygunluklar taşıdıkları bilinmektedir. Yapılan bu çalışma ile faklı grafik tasarım programları ele alınarak Karayolları Genel Müdürlüğü nün karayolu projelerindeki geometrik ve metinsel unsurlardan (veri formları, grafik gösterim, semboloji kullanımı, hesaplama, metraj verileri gibi gereksinimlerin sağlanabilirliği açısından performanslarının değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Anahtar kelimeler : Karayolları Genel Müdürlüğü, Karayolu Projesi, Grafik Tasarım Programları EXPECTATIONS FROM GRAPHIC DESIGNING PROGRAMS USED IN ROAD PROJECTS Abstract It is known that computer aided programs of different origin used by both Turkey s General Directorate of Highways (GDH) and private sector deliver just similar results. However, these programs have some differences in terms of geometric standards and basic project needs. In this paper different computer aided design programs have been discussed. Performance assessment has been made about GDH s geometric and textual elements (data forms, graphical projections, using symbology and length data) in highway projects. Keywords : General Directorate of Highways, Highway Projcet, Grafik Desing Programs Kasım 2005, İTÜ İstanbul 33

2 . GİRİŞ Karayolu Projelendirilmesinde Kullanılan Grafik Tasarım Programlarından Beklentiler Bilindiği üzere mühendislik uygulamaları ile ilgili projeler grafik (çizgisel) ve metinsel (yazılı) nitelikteki bilgi ve belgelerden oluşurlar. Projenin konum, boyut, kesit, biçim, görünüş gibi geometrik nitelikleri yansıtan bilgi ve belgeler projenin grafik unsurlarını, nitelik, nicelik ve fonksiyon gibi özelliklerini yansıtan bilgi ve belgelerde projenin metinsel unsurlarını oluştururlar. Günümüzde bir yol projesinin grafik unsurlarının ve bu unsurlara dayanan hesaplamaların tamamının bilgisayar destekli tasarım, yazılım ve donanımlar ile gerçekleştirebilmesi mümkün olabilmektedir. Bu da projelendirmede hız, kolaylık ve doğruluğun yanında projelerin çok alternatifli olarak hazırlanmasına imkan vermektedir. 2. YOL PROJELERİNİN GEOMETRİK VE METİNSEL UNSURLARI 2. Yol Projelerinin Geometrik Unsurları Bir yol projesinin biçimsel özelliklerini yansıtan çizim ve grafik gibi bilgi ve belgeler projenin geometrik unsurlarını meydana getirir. Günümüzde bir eksen geçkisine sahip projelerden en yaygın olanları karayolu ve demiryolu projeleridir. İster karayolu, ister demiryolu projesi olsun, bir yol projesi için üçtür geometrik unsurdan söz edilebilir. Bunlar; Yatay konum geometrisi Düşey konum geometrisi Kesit geometrisi olarak sıralandırılabilir. 2.. Yatay Konum Geometrisi Bir yol projesinin yataydaki şekli onun yatay konum geometrisi olup, doğru (aliyman) ve geometrik eğrilerden (kurplardan) oluşur. Yatay geometrinin tasarımında yol güvenliği, trafik kapasitesi, topografik yapı, arazi şartları ve ekonomik etkenler göz önüne alınarak tasarlama yapılır. Aliyman yolun yatay geometrisini oluşturan doğrusal bölümler olup projelendirilmeleri sırasında çeşitli kriterler gözönünde bulundurulur. Yatay konum geometrisini belirleyen diğer bir eleman ise kurplardır. Yatay eksenlerin yön değiştirdiği yerlerde yolun topoğrafik yapısı, düşey eksen ve estetik özellikler dikkat alınarak meydana gelen dairesel eğrilere yatay kurp adı verilir. Diğer bir tanımlama ile farklı doğrultulardaki iki aliyman arasının bir daire yayı ile birleşmesi sonucu yatay kurplar meydana gelir. Yatay kurplar daire, parabol, klotoit gibi geometrik eğrilerden oluşur. Yatay konum geometrisinde yatay kurpların projelendirilmesinde de yol geometrik standartlarına bağlı olarak bir takım hususlara dikkat edilmektedir Kasım 2005, İTÜ İstanbul 34

3 2..2 Düşey Konum Geometrisi Bir yol projesinin düşey konumu da eğimli hatlardan ve bu hatları birleştiren düşey kurplardan oluşur. Düşey geometrinin, ekonomik şartlar, drenaj, estetik, yol güvenliği gibi faktörlerle birlikte yatay eksenle olan ilişkileri de göz önüne alınarak tasarlaması yapılır. Düşey kurplar iki düşey aliyman doğrusunu birbirine bağlayan eğriler olup parabol veya daire olan geometrik eğrilerdir. Düşey konum geometrisinin tasarlanması sırasında da, bir takım hususlara dikkat edilmesi gerekmektedir Kesit Geometrisi Enkesit geometrisi yol eksenine dik olan düşey düzlemde tanımlanan geometridir. Yol gövdesinin da yada da, aliyman yada kurb üzerinde oluşuna göre şekilsel farklılıklar gösterir. Yol enkesiti karayolu kapasitesinde ve güvenliğinde çok önemli bir rola sahiptir. Enkesit geometrisinin; yolun sınıfına, trafik hacmine, topoğrafik yapısına ve proje hızına bağlı olarak tasarlaması yapılır. 2.2 Yol Projelerinin Metinsel Unsurları Bir yol projesinde; geometrik unsurlardan hesaplama ile ulaşılan metraj verileri, yolun fiziksel nitelikleri gibi bilgi ve belgelerin tamamı projenin metinsel unsurlarını oluştururlar. Örneğin bir yol projesinde, yapılacak olan karayolunun hangi sınıf bir yol olduğu, yolun fiziksel ve statiksel özellikleri, sinyalizasyon, aydınlatma, refüj alanları v.b bilgilerin tamamı projenin metinsel bilgilerini oluşturur. 3. YOL PROJELERİNİN GEOMETRİK UNSURLARININ GRAFİK TASARIM PROGRAMLARI YARDIMI İLE PROJELENDİRİMESİ Karayolu projelerinin geometrik unsurları; klasik çizim ve hesaplama yöntemleri ve günümüzde ise bilgisayar teknolojisinin gelişimi ile grafik tasarım programları yardımı ile hazırlanabilmektedir. Klasik yöntemle karayolu projelendirilmesine göre, bilgisayar ortamında grafik tasarım programları yardımı ile karayolu projeleri çok daha alternatifli olarak üretilebilmektedir. Bir yol projesinin projesinin bilgisayar destekli olarak projelendirilebilmesi için amaca uygun yazılım ve donanımların olması ve karayolunun yapılacağı araziyi yansıtan verilerin bulunması gerekmektedir. Bu veriler; yolun konumlanacağı araziyi yansıtan sayısal arazi modelinin temelini oluşturan dayanak (örnekleme) noktaları olup bu noktalar; klasik haritalama yöntemleri ile karayolunun yapılacağı arazi parçasının güzergah haritasının yapılmasıyla veya fotogrametrik yöntemle o bölgenin sayısal haritalarının üretilmesiyle elde edilmektedir. Bu çalışmalar sonrasında, sayısal ortamda karayolunun yapılacağı arazi yüzeyi oluşturulur. Arazi yüzeyi grafik tasarım programı yardımı ile sayısal ortamda hazırlandıktan sonra karayolunun yapılacağı arazi parçasının üç boyutlu sayısal arazi modeli oluşturulur. Grafik tasarım programlarının kendi özelliklerine göre arazi modeli oluşturmada, arazide takeometrik alımla elde edilen (X,Y,Z) nokta detayları, sayısal haritadaki eş yükseklik eğrileri, bina köşe noktaları v.b gibi arazi yüzeyini yansıtacak farklı dayanak noktaları kullanılabilmektedir. Oluşturulan sayısal arazi modeli yardımı ile model üzerinden yapılacak olan karayolunun güzergahı tespit edilir. Programların kendi özelliklerine göre some noktalarıyla, yatay ve düşey geometri elemanlarıyla (aliyman, yatay kurp, düşey kurp) yol güzergahı tanımlanıp, boykesit (profil) oluşturulup istenilen ölçekte çizdirilebilir. Yatay ve düşey geometri elemanları istenilen özelliklerde oluşturulabilir Kasım 2005, İTÜ İstanbul 35

4 Sayısal arazi modeli üzerinde, boy kesit profili oluşturulduktan sonra profil üzerinden kırmızı hat geçirilip, çizilen hattın eğimine göre de kırmızı kot hesaplamaları otomatik olarak program tarafından yaptırılır. Daha sonra kesit geometrisi oluşturulur. Boykesit üzerinde arazi modeli yardımıyla istenilen aralıklarda enkesitler oluşturulup çizdirilebilir. Ayrıca bu enkesitler üzerinde dever hesaplamaları yaptırılabilir. Oluşturulan enkesitlerde alan ve hacim hesaplamaları yapılıp brükner diyagramı çizdirilip paralı taşıma bilgileri çıkarılabilmektedir. Bunun sonucunda projenin metraj bilgileri elde edilebilmektedir. Bilgisayar destekli grafik tasarım programları yardımı ile karayolu projelerinin grafik unsurlarının klasik yöntemlerle proje hazırlamaya göre; zaman açısından, ekonomiklik açısından, ve doğruluk v.b açılardan çok daha alternatifli olarak proje üretimi yapılabilmektedir. 4. ÇALIŞMADA YOL PROJELENDİRİLMESİNDE KULLANILAN GRAFİK TASARIM PROGRAMLARININ GENEL ÖZELLİKLERİ Bilindiği üzere; karayolu projelerinin hazırlanmasında piyasada çok sayıda farklı grafik tasarım programları bulunmaktadır. Bu programların karayolu projelerini hazırlamaya yönelik olarak geliştirilen yol modülleri ile karayolu projeleri rahatlıkla hazırlanabilmektedir. Sayısal arazi modelini oluşturabilme, model oluşturmadaki veri çeşitliliği, model öncesindeki kriterler doğrultusunda arazi yüzeyini yansıtan üçgenlerin özellikleri, yatay ve düşey geometriyi oluşturabilmesi ve istenilen ölçekte TCK standartlarında çizimlerinin yapılabilmesi, yatay ve düşey geometrideki yatay ve düşey kurplar için çeşitli dairesel eğrilerin kullanılabilmesi, aplikasyon elemanlarının oluşturulup dever hesaplamalarının yapılabilmesi, boykesit profilinin oluşturulabilmesi, istenilen aralıkta ve genişlikte enkesitlerin alınabilmesi ve bu enkesitler arasında alan ve hacim hesaplamalarının yapılarak kübaj bilgilerinin çıkarılması, brükner eğrisinin çizdirilebilmesi v.b bir çok işlem bu programların yol projelendirmelerindeki genel özellikleri olarak sıralandırılabilir Kasım 2005, İTÜ İstanbul 36

5 5. GRAFİK TASARIM PROGRAMLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Bu bölümde daha önceden projelendirilmesi yapılmış bir plot projenin (yaklaşık.5 km uzunluğundaki bir devlet yolunun) piyasada mevcut A, B ve C gibi üç adet farklı grafik tasarım programının karayolu projelerindeki geometrik unsurlardan bazılarının belirli çıktılar açısından incelenip programlarının performanslarının değerlendirilmesi yapılacaktır. 5. Farklı Programlarla Oluşturulan Sayısal Arazi Modellerinin Değerlendirilmesi Tablo. Programların sayısal arazi modeli oluşturmadaki teknik niteliklerinin karşılaştırılması Sayısal Arazi Modelinin Oluşturulmasında Programlardaki Teknik Niteliklerin Karşılaştırılması SAM oluşturmada, dayanak noktaları olarak arazide ölçümle veya sayısal haritalardan elde edilen nokta bilgilerini kullanıp arazi yüzeyini üçgenleyebilme. SAM oluşturmada, dayanak noktaları olarak klasik yada fotogrametrik yöntemle sayısal haritalardan elde edilen doğru ve çoklu doğru bilgilerini (binalar, yollar, dereler, eşyükseklik eğrileri v.b detaylar) kullanıp arazi yüzeyini üçgenleyebilme. Modelleme öncesi, modellemeye giren dayanak noktalarının sayısının ve en yüksek ve en düşük kot farklarının belirtilebilmesi. Modelleme sonrasında bozuk oluşan üçgenlerin ve hatalı kotların belirtilmesi ve bunlar üzerinde editleme yapılarak bozuklukların giderilebilmesi. Modelleme de oluşacak üçgenler için modelleme öncesinde (en uzun ve en kısa üçgen kenarı değerinin) belirtilebilmesi. Oluşturulan model sonrası istenilen aralıklarda ve çizgi tipinde eş yükseklik eğrilerinin geçirilebilmesi. Programların Puanlaması A B C Orta İyi Zayıf 7 Geçirilen eğrilerin yumuşatılma işleminin yapılabilmesi. Orta İyi İyi 8 Oluşturulan sayısal arazi modelinin üç boyutlu (3B) görüntülemesinin yapılabilmesi. İyi İyi Zayıf Her üç programla da karayolunun yapılacağı uygulama sahasının sayısal arazi modelleri oluşturulup incelemeler yapıldığında, A ve B programları ile oluşturulan arazi modellerinin birbirinin hemen hemen aynı olduğu görülmektedir. Bunun sebebi ise, programların model oluşturmadaki teknik niteliklerinin birbirine yakın olması ve buna bağlı olarak modelleme öncesindeki oluşacak üçgenler için kriterlerin aynı seçilebilmesinden dolayıdır. C programı ile oluşturulan modelde ise diğer programlarla oluşturulan modellere göre yüzeyin belirli noktalarında farklılıklar olduğu gözlenmektedir. Bu farklılığın nedeni ise, programın arazi modeli oluşturmadaki teknik niteliklerin zayıf olması ve buna bağlı olarak modelleme öncesindeki oluşacak üçgenler için kriterlerin aynı seçilemeyip, dayanak noktalarının da bir kısmının model oluşturmaya girmemesinden dolayı yüzeyin belirli noktalarında diğer programlarda oluşturulan modellere göre farklılıklar oluşmuştur Kasım 2005, İTÜ İstanbul 37

6 5.2 Farklı Programlarla Oluşturulan Yatay Ve Düşey Konum Geometrilerinin Değerlendirilmesi Tablo 2. Programların yatay ve düşey geometriyi oluşturmadaki teknik niteliklerinin karşılaştırılması Yatay ve Düşey Konum Geometrilerinin Oluşturulmasında Programlardaki Teknik Niteliklerin Karşılaştırılması Yatay geometri oluşturmada yatay kurplar için, dairesel eğriler ve parabol ve klothoid gibi özel eğriler kullanılabilmeli. Yatay güzergah oluşturulurken ekrandan dinamik olarak someler girilebilmeli, ekrandan some ve kurplar istenilen noktaya taşınabilmeli, çekilebilmeli ve değerleri değiştirilebilmeli. Yatay güzergahın üzerindeki yazılar TCK standartlarında yazdırılmalı ve istenilen ölçekte çizimi yapılabilmeli. Yatay güzergah geçirilirken kurbun istenilen noktadan geçirilebilmesi için kullanıcı tarafından verilecek koordinatlar vasıtası ile yatay yarıçap otomatik olarak hesaplatılabilmeli. Yatay kurp elemanlarından kurp yarıçapı, teğet uzunluğu, kurp boyu, teğet eğimi, aplikasyon elemanları ( kiriş boyu ve delta açısı) değerlerinden herhangi ikisinin verilmesiyle diğer parametrelerin otomatik olarak hesaplatılabilmesi. Düşey güzergah oluşturulurken ekrandan dinamik olarak düşey someler girilebilmeli, ekrandan düşey some ve kurplar istenilen noktaya taşınabilmeli, çekilebilmeli ve değerleri değiştirilebilmeli. Düşey geometrinin oluşumunda düşey kurplar için dairesel ve parabolik eğriler kullanılabilmeli. Düşey geometride kurp boyuna, kurp yarıçap değerine ve bisektris boyuna göre düşey kurp geçirilebilmeli. Proje hızı, sürtünme katsayısı ve dever hesaplamalarının TCK standartlarında yapılabilmesi. Boykesit profilinin çizdirilebilmesi ve çizimde sınırlandırma olmaması. Şevli kotlu plan çiziminin oluşturulabilmesi ve oluşturulan bu plandaki şev taramalarının tanımlı aralıklarda yapılabilmesi. Programların Puanlaması A B C Orta İyi Orta İyi Orta Zayıf Orta Orta Orta Şev yönlerinin otomatik olarak seçilebilmesi. Uygulama sahasında sayısal arazi modeli oluşturulduktan sonra yatay ve düşey konum geometrilerinin oluşturulmasına geçilir. Yapılacak olan karayolu projesi daha önceden projelendirildiğinden elimizdeki mevcut some noktaları yardımı ile yatay konum geometrisi her üç programda da ayrı ayrı oluşturuldu. Programlarda yatay geometrinin arazi profili çizdirilip, çizdirilen profil üzerine de proje gereği eğimli hatlar ve düşey kurplar yerleştirilerek her üç programda boykesit grafikleri çizdirilmiş olundu. (Şekil ) Kasım 2005, İTÜ İstanbul 38

7 KOT KOT A PRGRAMINDAN ELDE EDİELEN BOYKESİT GRAFİĞİ B PRGRAMINDAN ELDE EDİELEN BOYKESİT GRAFİĞİ C PRGRAMINDAN ELDE EDİELEN BOYKESİT GRAFİĞİ Şekil. Farklı programlarla oluşturulan boykesit grafikleri KM KM KM Kasım 2005, İTÜ İstanbul 39

8 Her üç programda da çizdirilen boy kesit grafiklerindeki siyah hat (arazi profili) üzerinde bazı kilometrelerde yer alan siyah kotlar incelendiğinde; A ve B programlarında oluşturulan boykesit grafikleri üzerindeki siyah kotların birbirlerine daha yakın olduğu, C programında oluşturulan boykesit grafiği üzerindeki siyah kotlarında A ve B programındaki siyah kotlara göre (±5-5 cm lik) bir farkın oluştuğu gözlenmektedir. Bu farlılığın sebebi ise; her üç programla oluşturulan sayısal arazi modeli öncesi, modeli oluşturan dayanak noktalarının C programında bir kısmının siyah hat üzerinde model oluşturmaya girmemesinden dolayı programın o bölgede model oluşturmaya giren diğer dayanak noktalarıyla enterpolasyon yapması sonucu o kilometrelerde siyah kotlarda bu farklılık oluşmuştur. 5.3 Farklı Programlarla Oluşturulan Enkesit Alımlarından Kübaj Verilerinin Değerlendirilmesi Tablo 3. Programların enkesit alımı ve metraj hesaplamalarındaki teknik niteliklerinin karşılaştırması Enkesit Alımı ve Kübaj Hesaplamalarında Programların Teknik Niteliklerin Karşılaştırılması Arazi enkesitlerinin istenilen genişlikte ve aralıklarda alınabilmesi. Arazi enkesitlerinin istenen şekilde aliymanlarda ve kurplarda da alınabilmesi. Enkesit alım sayısında ve enkesit üzerinde bulunabilecek nokta sayısında bir sınırlandırma bulunmamalı. Oluşturulan enkesitlerin kullanıcı tarafından ekranda düzeltilip tekrar çizdirilebilmesi. Programların Puanlaması A B C Sınırlandırma Var Var Var 5 İstenilen özellikte platform tanımının yapılabilmesi. 6 Tanımlanan platform ile arazi enkesitlerinin veya diğer yüzeylerin aynı anda çiziminin yapılabilmesi. 7 Tüm enkesitler üzerinde şev değerlerinin sorgulanabilmesi. 8 9 Kesitler arasındaki alan ve hacim hesaplamalarında birden fazla yöntem buludurulması Enkesit çizimi üzerinde (Bitkisel sıyırma, Kazı, Dolgu, Temel, Alttemel v.b gibi) her detayın ayrı ayrı veya gruplar halinde alanlarının ve istenilen km ler arasındaki hacimlerinin hesaplatılabilmesi. İyi İyi Zayıf Her üç programla da oluşturulan boykesitler üzerinde, proje gereği 20 m aralıklarla sağa ve sola 25m genişliğinde enkesitler alındı. Her programda alınan enkesitler üzerine yerleştirilecek olan platform için tanımlamaların yapılmasıyla alınan arazi enkesitleri üzerine tanımlanan platformlar çizdirildi Kasım 2005, İTÜ İstanbul 320

9 Tablo 3. Enkesitlerden hesaplanan kübaj verilerinin değerlendirilmesi Değerlendirilen Enkesitler Programlardan Elde Edilen Sonuçlar.Kesit 2.Kesit A B C m m m m m m m m 3 8.2m m m m m 3 70.m m m m m 3 Tüm enkesitlerin çiziminin yapılmasından sonra her üç programda tablodan da görüldüğü üzere farklı kilometrelerde ele alınan enkesitlerden hesaplanan kübaj verilerinin değerlendirilmesi yapıldığında, her üç programdan hesaplanan hacim değerlerinin A ve B programlarındaki değerlerin C programında hesaplanan hacim değerlerine göre çok daha yakın olduğu gözlenmektedir. C programındaki bu farklılığın sebebi ise, o kesitlerdeki siyah kotların diğer programlarda hesaplanan siyah kotlara göre arazi modelinden kaynaklanan (±5-5cm lik) farkın oluşmasından dolayı bu farklılık hacim hesaplamalarına bu şekilde yansımıştır. 6. SONUÇ VE ÖNERİLER Yapılan bu çalışma ile; Karayolları Genel Müdürlüğü nün ve özel sektörün tercihleri doğrultusunda karayolu projelerinin hazırlanmasında kullanılan grafik tasarım yazılımlarından üç adet program karşılaştırma için ele alınmıştır. Bu karşılaştırma ile programların karayolu projelerindeki geometrik unsulardan bazılarının sağlanabilirliği açısından performanslarının değerlendirilmesi yapılmıştır. Bu değerlendirme sonucunda; A, B ve C programlarının sayısal arazi modelinin oluşturulması, yatay ve düşey konum geometrilerinin oluşturulması ve enkesitlerin alınıp kübaj verilerin sağlanması gibi aşamalarda programların bir plot proje üzerinde teknik niteliklerinin birbirlerine göre sağladığı avantaj ve dezavantajlar ortaya koyulmuştur. Bunun sonucunda A ve B programlarının C programına göre karayolu projelerindeki geometrik unsurları ve bu unsurlara dayanan hesaplamaları zaman, doğruluk ve ekonomiklik açısından projenin çok daha alternatifli olarak üretilebildiğini göstermiştir. Yapılan bu çalışma sayesinde, karayolu projelerinin en ekonomik şekilde, doğruluğu yüksek, en kısa sürede ve en alternatifli olarak hazırlanabilmesi için bir grafik tasarım programının ne gibi beklentileri yerine getirmesi gerektiği ve bu beklentileri de yerine getirirken ne gibi teknik niteliklere sahip olması gerektiği ve bu sayede, bir grafik tasarım programının karayolu projelerinin hazırlanmasında diğer programlara göre seçiciliğini artırabilmesi için çalışmada karşılaştırılan teknik nitelikleri sağlaması gerektiği ortaya koyulmuştur Kasım 2005, İTÜ İstanbul 32

10 Kaynaklar ASSHTO, A Policy on Geometric Desing of Highways and Streets, (200) Washington. Karayolları Genel Müdürlüğü, Büro ve Arazi İşleri İçin Tip ve Tablolar, (Yayın No: 34) Ankara. Karayolları Genel Müdürlüğü, Karayolu Tasarım El Kitabı, (Nisan 2005), Ankara. Karayolları Genel Müdürlüğü, kgm.gov.tr, 2005 Karayolları Genel Müdürlüğü, Yol Projeleri Teknik Şartnamesi,(2005), Ankara T.Kiper, Karayolu Projeleri Temel Bilgileri, (Ytmk Yayın No:23), (Ocak 2002), Ankara. Prof. Dr. E. Koçak, Sayısal Yükseklik Modeli Ders Notları, (2003), Zonguldak. Prof. Dr. Ş. Kuşçu, Yol Bilgisi Ders Notları, (2003), Zonguldak. T. Sonuç, Karayolu Tekniği,(975), Sermet Matbaası, İstanbul. Prof. Ö. H. Tombaklar, Yol Bilgisi,(200), Konya Kasım 2005, İTÜ İstanbul 322