Türkiye de Cari İşlemler Hesabının Finansmanı: ARDL Sınır Testi Yaklaşımı *

Transkript

1 Selçuk Üniversitesi Sosyal Bililer Enstitüsü Dergisi Sayı: 33, 05, ss Selcuk University Journal of Institute of Social Sciences Volue: 33, 05, p Türkiye de Cari İşleler Hesabının Finansanı: ARDL Sınır Testi Yaklaşıı * Sine YAPAR SAÇIK ** Ebubekir KARAÇAYIR *** ÖZET Ödeeler bilançosu gereğince bir ülkenin cari açık veresi duruunda açığın finanse edilesi, ülkenin borçlana veya yatırı yoluyla dış kaynak tein etesi, gerekektedir. Ülkeye giren serayenin türü ve yapısı ise cari açığın sonraki dönelerde artasında veya azalasında etkili olabilektedir. Türkiye ekonoisi seraye hareketlerinin serbestleşesinden sonra uluslararası piyasalar ile bütünleşerek hızlı bir dışa açıla sürecine giriştir. Bu süreçte, seraye çıkışlarına bağlı olarak ekonoik küçülenin yaşandığı yıllar haricinde cari açık sorunu varlığını koruuştur. Kriz yılları haricinde ise spekülatif nitelikli seraye girişlerine bağlı olarak artan cari açık dış dengenin bozularak ekonoide krizlerin derinleşesine neden oluştur. Bu çalışanın esas aacı Türkiye de dışa açıla süreci sonrasında kronikleşen cari açık sorununa çözü geliştire aacıyla finansan hesaplarının cari açık üzerindeki etkisini ölçektir. Türkiye ekonoisinde 99 ve 03 yılları arasında çeyrek döne veri setiyle ARDL (Gecikesi Dağıtılış Otoregresif Model) analizi kullanılarak cari açığı finanse eden hesapların etkisi kısa ve uzun dönede tahin ediliştir. Çalışada kullanılan cari açık, portföy yatırıları, doğrudan yatırılar Türkiye Cuhuriyeti Merkez Bankası; özel ve kau sektörü borç stoku verileri ise Hazine Müsteşarlığı veri sisteinden alınıştır. ADF ve PP testleri ile yapısal kırılayı dikkate alan Zivot ve Andrews biri kök testlerine göre serilerin farklı düzeyde durağanlaştığı tespit ediliştir. Sınır testi sonuçlarına göre de seriler arasında eş bütünleşe ilişkisi görülektedir. Uzun döne sonuçlarına göre cari açığın azaltılasında önce doğrudan yatırılar daha sonra ise portföy yatırıları gelektedir. Doğrudan yatırı katsayısının portföy yatırı katsayısına göre daha yüksek çıkası, Türkiye de cari açığın finansanında doğrudan yatırılara olan ihtiyacı gösterektedir. Cari açığın finansanında kullanılan kau ve özel sektör borçlanasının ise uzun dönede etkisi bulunaaıştır. Kısa dönede ise cari açığın azaltılasında uzun dönede olduğu gibi doğrudan yatırılar ve portföy yatırıları etkili olaktadır. Ayrıca özel sektör borçlanasının kısa dönede cari açık üzerinde olulu etkisine ulaşılırken kau borçlarının cari açık üzerindeki etkisine rastlanaıştır. Uzun döneden elde edilen hata düzelte katsayısının bir döne gecikeli değerinin kısa döne odelinde anlalı ve negatif çıkası ise uzun döne dengesinden bir sapa olası halinde sistein tekrar dengeye geleceğini gösterektedir. Anahtar Kelieler: Cari Açık, Cari Açığın Finansanı, ARDL. Çalışanın Türü: Derlee The Financing of Current Account in Turkey: ARDL Bound Test Approach ABSTRACT As per the balance of international payents, if a country has current deficit, it ust be financed and the country ust obtain foreign funds by eans of borrowing or investent. Type and structure of incoing capital ight influence decrease or increase of the current deficit in subsequent periods. The econoy of Turkey integrated with international arkets and entered into a rapid process of international expansion after liberalization of capital oveents. Current deficit issue has existed during this process, except for the periods of recessions caused by capital outflow. The current deficit that has increased due to capital inflow with speculative characteristics caused breach in the external balance and deepened the crisis in econoy during the periods other than years of crisis. The ai of this study is to easure the effect of finance calculations on current deficit in order to devise a solution for the current deficit proble in Turkey that has becoe chronic after the foreign expansion process. Using ARDL (Autoregressive Distributed Lag) analysis with quarter data set of the period between 99 and 003 in the econoy of Turkey, effect of balances financing the deficit was estiated for short and long ters. The data on current deficit, * Bu akale Karaanoğlu Mehetbey Üniversitesi, Sosyal Bililer Enstitüsü, İktisat A.B.D. da kabul edilen Cari İşleler Hesabının Finansanı: Türkiye Üzerine Apirik Bir Uygulaa isili Yüksek Lisans Tezinden derleniştir. ** Yrd. Doç. Dr., Karaanoğlu Mehetbey Üniversitesi *** Arş. Gör., Karaanoğlu Mehetbey Üniversitesi

2 Türkiye de Cari İşleler Hesabının Finansanı: ARDL Sınır Testi Yaklaşıı portfolio investents and direct investents used in the study was obtained fro Central Bank of Turkish Republic; while data on debt stock of private and public sectors was gathered fro the inforation syste of the Undersecretariat of Treasury. According to Zivot and Andrews that takes structural break into account and ADF, PP unit root test, series reaches stability at different levels. Cointegration relation aong the series was also observed based on bounds test results. According to the longter results, reduction of current deficit requires direct investents first, and then coes the portfolio investents. Coefficient of direct investent was found to be higher than portfolio coefficient, and this is an iplication of need for direct investent for financing current deficient. Effect of public and private sector borrowings on financing current deficit was not clarified in long ter. Direct investents and portfolio investents are also influential in the short-ter reduction of current deficit. Furtherore, while private sector borrowings were found to have a positive ipact on current deficit in short ter, no ipact of public borrowing was detected. That the value of the error correction coefficient with one period delay obtained fro long-ter turned out to be significant and negative in the short-ter odel depicts that the syste shall be balanced back in case a deviation fro long-ter balance takes place. Keywords: Current Account Deficit, Financing of Current Account Deficit, ARDL. The type of research: Copilation.GİRİŞ Bir ülkede yerleşik vatandaşların başka bir ülkedeki yerleşikler ile olan al, hizet ve faktör hareketliliği kayıtlarının yansıtıldığı ödeeler bilançosunun dört ana hesap kalei evcuttur. Bunlardan cari işleler, seraye ve finans hesabı otono nitelikte iken; net hata noksan ve rezervler ise ödeeler bilançosunu denkleştirici niteliktedir. Ülkenin borçlu olduğunu ve elde edilen gelirden daha fazla harcaa yaptığını gösteren cari açığın verilesi halinde, ödeeler bilançosu işleyişi itibariyle bu açığın finanse edilesi gerekektedir. Ülkelerin diğer ülkeler ile olan bütün seraye hareketleri ise ödeeler bilançosunun seraye ve finans hesabında izlenektedir. Bu hesap serayenin şekli, vade yapısı, sektör ayrıına göre alt hesaplara ayrılıştır. Sektör ayrıı yapıldığında doğrudan yatırılar, portföy yatırıları ve diğer yatırılar olarak sıralanaktadır. Bu hesaplar da kendi içerisinde doğrudan yatırılar, yurt içi ve yurtdışına yapılan doğrudan yatırılar; portföy ve diğer yatırılar ise varlık ve yükülülük ayrıına tabi tutulaktadır. Varlıklar yurt içi yerleşiklerin yurtdışında, yükülülükler ise yurtdışı yerleşiklerin yurt içindeki ala ve sata işlelerinden oluşaktadır. Yapılan bütün ayrılar ise sisteatik şekilde işlelerin kaydedilesi içindir. Cari işleler hesabında verilen bir açık, seraye ve finans hesabındaki fazla ile kapatılaktadır. Seraye ve finans hesabında sektör ayrıına tabi alt hesaplar cari açığın finansanında etkili olaktadır. Cari açığı finanse eden hesaplar sektör ayrıına göre belirlenirken ödeeler bilançosunun çift kayıtlı özelliği gereği varlık ve yükülülük ayrıına dikkat edilektedir. Bu ayrı dikkate alınadan finansan hesaplarının belirlenesi, cari açığın finansan yapısının gerçekçi olarak yansıtılaasına neden olaktadır. Türkiye ekonoisinde 980 li yıllarda başlayan finansal dışa açıla süreci 989 yılında TL nin diğer para birilerine konvertibl olduğu dönee kadar deva etiş, bu tarihten sonra seraye hareketleri önündeki engeller kaldırılarak, finansal serbestleşe süreci başlaıştır. Finansal serbestleşe sürecine, ülkenin ekonoik koşullarının ta olarak uygun oladan geçilesi; döviz kuru ve faiz oranının seraye girişlerine duyarlılığını arttırış, bağısız olarak belirlenesini engelleiştir. Ta konvertibilite sonrası dönede, kısa vadeli seraye akılarının ülkeye gelesinde etkili olan yüksek faiz oranları ve aşırı değerli TL; tüketi ve ithalatın yatırıa tercih edilesinde etkili olurken yurtiçi üreticileri dış rekabete karşı koruakta yetersiz kalış, ekonoik büyüe yıllarında yurtiçi talep genişleesine * bağlı olarak cari açık sorunu kronikleşiştir. Seraye hareketlerinin serbestleşesinin ardından etkisini gösteren cari açık, 000'li yıllardan sonra faiz oranları, araalı ve diğer alların ithalatındaki artış, enerji fiyatlarındaki yüksele gibi nedenlerden dolayı öneli düzeylere ulaşıştır. 003 yılı sonrasında seraye girişlerindeki artış beraberinde yurtiçi kredi hacinin ** genişleesine neden olurken cari açığın artasında etkili oluştur. Cari açıktaki bu artış ise * Togan ve Ersel (004) çalışalarında 988:-003: döneleri arasında aylık verileri kullanarak oluşturdukları regresyonda yurtiçi topla al ve hizet talebinde artış olası duruunda GSYİH içerisinde faiz dışı cari açığın arttığı sonucuna ulaşıştır. ** Bu dönede enflasyonun düşesi ve yurtiçi faiz oranlarındaki gerileeye bağlı olarak bankacılık kredi hacinin genişleesi cari açığın artasında etkili oluştur. Mangır ve Erdoğan (0) çalışalarında 003:-0:4 döneleri arasında VAR odeli ile Selçuk Üniversitesi Sosyal Bililer Enstitüsü Dergisi 33 / 05 56

3 Sine YAPAR SAÇIK Ebubekir KARAÇAYIR özel sektörün dış borçlanası, özelleştire, doğrudan yatırılar ve kaynağı belirsiz şekilde * finanse edileye çalışılıştır. Cari açığın finansanın spekülatif seraye hareketlerine bağılı yapısı ise cari açığın artasında etkili olaktadır. Bu çalışanın aacı da cari açığı finanse ettiği düşünülen hesapların cari açık üzerindeki etkisini ölçektir. Bu nedenle çalışanın apirik kısında seraye hareketleri üzerinde engelleelerin kaldırıldığı, ta konvertibilite sonrası döne inceleniştir. Türkiye ekonoisinde cari açığın finansan sorununun incelendiği bu çalışa iki bölüden oluşaktadır. İlk bölüde apirik literatür taraası yapıldıktan sonra ikinci bölüde veri ve etodoloji hakkında bilgi verilerek uygulaa sonuçları aktarılıştır... Apirik Literatür Türkiye ekonoisi için literatürde cari açık ile ilgili yapılış çalışalar, cari açığın nedenleri ve sürdürülebilirliği konularında yoğunlaşırken finansanı konusunda yapılan çalışaların sayıca az olduğu görülüştür. Apirik uygulaanın seraye hareketlerinin serbestleşesinden sonraki döne için yapılış olası ve diğer çalışalarda kullanılan ve cari açığın finansanında etkili olduğu düşünülen farklı değişkenlerin birlikte değerlendirilesi nedeniyle çalışanın literatüre katkı sağlanası beklenektedir. Ayrıca literatür taraasında cari açığın finansanı konusunda, çalışada kullanılan ARDL analizinin yönte olarak kullanıldığı başka bir çalışaya ulaşılaıştır. Yan (007) çalışasında gelişiş (G-7 Ülkeleri) ve gelişekte (Arjantin, Brezilya, Meksika, Endonezya, Filipinler, Güney Kore ve Tayland) olan ülke ekonoilerinde, finans hesabın alt kaleleri; doğrudan yabancı yatırıcılar, portföy yatırıları ve ağırlıkta banka kredilerinden oluşan diğer yatırıların cari açığa olan etkisini Granger nedensellik testini kullanarak inceleiştir. Çalışada ülkelere uygun döneler seçiliş olup genel olarak seraye girişlerinin serbest bırakıldığı 980 ve 990 lı yıllardan 003 yılına kadar çeyrek döneli veriler kullanılıştır. Ulaşılan apirik sonuçlara göre gelişekte olan ülkeler arasında Endonezya haricinde finans hesabının alt kalelerinden en az bir veya iki tanesinin cari açığı arttırıcı etkisi bulunaktadır. Gelişiş ülkelerde Alanya ve Japonya da finans hesaplarından iki tanesi, Kanada ve İtalya da finans hesaplarından bir tanesinin cari açığı artıcı etkisi bulunuştur. Diğer gelişiş ülkelerde (Fransa, Aerika Birleşik Devletleri ve Birleşik Krallık) ise finans hesaplarında, cari açığı arttırıcı bir etki tespit edileiştir. Zafir ve Sezgin (0) çalışalarında Türkiye de doğrudan yatırıların cari açığın finansanında etkisini analiz etek için kısa ve uzun dönede cari açığın finansanında etkili olan seraye hareketlerini inceleiştirler. Yazarlar çalışayı 99 ve 0 yılları arasında çeyrek döne verilerini kullanarak eş bütünleşe ve nedensellik testlerini kullanarak gerçekleştirişlerdir. Yapılan test sonuçlarına göre kısa ve uzun dönede cari açığın finansanında seraye hesaplarında önce doğrudan yatırıların daha sonra portföy yatırılarının diğer hesaplara göre etkili olduğu bulgusuna ulaşılıştır. Yan ve Yang (0) çalışalarında doğrudan yabancı yatırılar ve cari açık arasındaki ilişkiyi yılları arasında gelişiş ve gelişekte olan ülkeler için Granger nedensellik testlerini kullanarak inceleiştir. Makroekonoi, finansal ve kurusal değerlerin kontrol değişken olarak eklendiği odelde, nedensellik yönü gelişekte olan ülkelerde doğrudan yatırılardan cari açığa, gelişiş ülkelerde ise cari açıktan doğrudan yatırılara olarak tespit ediliştir. Ayrıca gelişekte olan ülkelerde cari açık ile doğrudan yatırılar arasında neredeyse olayan bir nedensel ilişkinin tespit edilesi yerli ve yabancı yatırıcıların, yatırı kararlarını alırken birbirlerinden etkilenediğini gösterektedir. Değer ve Ay (03) çalışalarında doğrudan yabancı yatırılar ile cari açık arasındaki ilişkiyi yılları arasında otuz orta üstü gelişekte olan ülke için dinaik nedensellik testini kullanarak sınaışlardır. Ulaşılan apirik sonuçlara göre bu ülkelerde doğrudan yatırılar ve cari açıklar arasında çift yönlü cari işleler dengesi, topla krediler ve tüfe bazlı reel döviz kuru aylık verilerini kullanarak cari işleler dengesinin on döne içerisinde en öneli belirleyicisinin topla krediler olduğu sonucuna ulaşışlardır. * Ödeeler bilançosunda cari açık ile seraye hesabı arasındaki denkleştirici hesap olarak kabul edilen, küçük farkların yansıtılası gereken net hata ve noksan 000 yılı sonrasında (özellikle 009 ve 0 yıllarında) öneli düzeylere ulaşış ve cari açığın finansanında etkili oluştur. Net hata ve noksan hesabındaki değişiin nedenleri çalışanın derlendiği tezde ayrıntılı olarak irdeleniştir. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bililer Enstitüsü Dergisi 33 / 05 57

4 Türkiye de Cari İşleler Hesabının Finansanı: ARDL Sınır Testi Yaklaşıı nedensellik ilişki sonucuna ulaşılıştır. Ulaşılan bu sonuç, doğrudan yatırıların ithalatın artasında ve bu ülkelerden yurt dışına kâr transferinin yapılasında etkili olduğunu gösterektedir. Göçer (03) çalışasında Türkiye de cari açığın nedenleri, finansan kalitesini ve sürdürülebilirliğini inceleiştir. VAR odeli ve varyans ayrıştıra etodu ile, 99-0 yılları arasında aylık verilerle cari açığın finansan kalitesi belirleneye çalışılıştır. İncelenen döne içerisinde cari açığının finansanı öncelikli olarak portföy yatırıları ile daha sonra sırasıyla, rezerv varlıkları, net hata ve noksan hesabı, doğrudan yatırılar ve diğer yatırılar ile gerçekleştiriliştir. Ulaşılan apirik sonuçlara göre ülkedeki doğrudan yatırıların finansan içindeki payının az olası finansan kalitesinin iyi oladığını gösterektedir. Mercan ve Yurttançıkaz (03) çalışalarında doğrudan yabancı yatırılar ve ekonoik büyüenin cari açık üzerindeki etkisini Türkiye ekonoisi için 99 ve 03 yılları arasında çeyrek dönei verileriyle ARDL sınır testi yaklaşıını kullanarak inceleiştirler. Elde edilen apirik sonuçlara göre doğrudan yatırılar ve ekonoik büyüe değişkenleri cari açığı azaltıcı yönde ve istatistiki olarak da anlalı bulunuştur. Fakat ekonoik büyüe değişkenin, doğrudan yatırılara göre cari açığı azaltıcı yönündeki etkisi oldukça sınırlı düzeydedir. Yazarlar cari açığın finansanında doğrudan yatırıların etkili bir finans hesabı olduğuna dikkat çekişlerdir. Siddiqui vd. (03) çalışalarında doğrudan yabancı yatırılar ve cari açık arasındaki ilişkiyi Pakistan ekonoisi için yılları arasında çeyrek döne verileriyle Granger nedensellik testini kullanarak inceleiştirler. Elde edilen apirik sonuçlara göre doğrudan yatırılardan cari açığa doğru tek yönlü uzun döneli bir ilişkinin varlığı sonucuna ulaşılıştır. Uzun dönede doğrudan yatırıların cari işleler dengesini, yurtdışına yapılan kâr transferleri nedeniyle bozucu etkisi olduğunu vurgulayan yazarlar, doğrudan yatırıların ülkeye çekilesine yönelik politikalarda önle alınası gerekliliğine dikkat çekişlerdir. Ayhan (04) çalışasında portföy girişleri ve cari açık ilişkisini BRICS (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin, Güney Afrika) ve Türkiye için dönei için panel veri setini kullanarak inceleiştir. Ulaşılan apirik sonuçlara göre incelen ülkelerdeki portföy girişleri cari açığın granger nedeni olarak belirleniştir. Bu duru cari açıkların azaltılası için uygulanan politikaların seraye girişlerini teşvik etesi duruunda başarısız olacağı anlaına gelektedir. Garg ve Prabhees (04) çalışalarında seraye hesapları ve cari işleler hesabı arasındaki ilişkiyi Hindistan ekonoisi için yılları arasında çeyrek döne verileri ile Granger nedensellik testini kullanarak inceleişlerdir. Ulaşılan apirik sonuçlara göre yabancı portföy yatırıları ve reel döviz kurları, cari işleler hesabın granger nedenidir. Bulunan bu sonuç yabancı portföy yatırılarındaki artışın yerel para biriinin değerlenesine neden olarak cari işleler dengesinde bozulaya yol açtığı yönündedir. Cari işleler dengesindeki bozulayı engelleek için özellikle portföy hareketliliğinden önce finansal sistein gelişii sağlanalıdır.. Ekonoetrik Analiz.. Model ve Veri Seti Çalışada 99Q-03Q4 dönei verileri (çeyrek dönelik) ile Türkiye de cari açığın finansanında etkili olan değişkenler analiz edilek isteniştir. Çalışada kullanılan cari açık, doğrudan yatırılar ve portföy yatırıları TCMB; kau ve özel sektör borçlana verileri ise Hazine Müsteşarlığı veri sisteinden alınıştır. Kullanılan veriler ve ilgili açıklaalar Tablo de sunuluştur. Çalışada biri kök testleri ve sınır testi Eviews7., ARDL uzun ve kısa döne testleri ise Microfit 4., paket prograları ile gerçekleştiriliştir. Veriler ca dy kb ob py Tablo. Verilerin Açıklaası Açıklaa Cari açık, census x yöntei ile evsisellikten arındırılıştır. Doğrudan yatırılar (yurt içinde),censusx yöntei ile evsisellikten arındırılıştır. TCMB ve genel hüküete ait kısa ve uzun vadeli dış borçlana stoku Finansal ve finansal olayan sektörlere ait kısa ve uzun vadeli dış borçlana stoku Portföy yatırıları yükülülük, censusx yöntei ile evsisellikten arındırılıştır. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bililer Enstitüsü Dergisi 33 / 05 58

5 Sine YAPAR SAÇIK Ebubekir KARAÇAYIR.. Durağanlık Analizi Zaan serilerinde, odelde kullanılacak serilerin durağanlığının tespiti stokastik sürecin zaana bağlı olarak değişip değişediğine bağlı olarak gerekli görülektedir. Kullanılan serilerin durağan oladığı duruda, serilerin geçiş ve gelecek değerini cebirsel olarak ifade etek ükün olayacaktır. Durağan olayan serilerin ortalaası zaanla değişirken durağan serilerin ortalaası zaanla değişeektedir. Serilerin durağan olaası duruunda otokorelasyon sorunu veya sahte regresyon sorunu oluşakta, bu serilerle tahin edilen odellerin raporlaasına ise güvenileektedir (Kutlar, 000:-3). Seçilen zaan serilerinin durağan olup oladığını test etek için iki farklı yönte önerilektedir: Korelogra testi ve biri kök testi. Koreogra testi zaan serisinde trend ve evsiselliği gösterede başvurulan ve pareetrik yapıda olayan testler olup biri kök tespitinde bazı duruda belirsizliklere neden olaktadır (Sevüktekin ve Nargeleçekenler, 00:306). Serilerin durağan olup oladığını anlaak için, önceki dönedeki değerlerinin her dönede aldığı değerlere olan etkisinin incelenesi gerekektedir. Y t = θy t- u t () Y t -Y t- =θy t- -Y t- u t Y t =Y t- (θ-)u t Y t = Y t- u t () Biri kök sınıasının yapılası için θ katsayısının bire eşit olup oladığının sınanası gerekektedir. SEK (Sıradan En Küçük Kareler) yönteiyle () nuaralı denklein tahin edileeesi ve t sınasıyla θ katsayısının sınanaası nedeniyle, () nuaralı denklede, eşitliğin her iki tarafı serinin bir önceki değerinden çıkarılarak () nuaralı denkle oluşturuluştur (Gujarati ve Porter, 0: ). H 0 = 0 (Seri durağan dışı), H = <0 (Seri durağan) Biri kök sınıasında H 0 : =0 veya θ= hipotezi Dickey Fuller (979) tarafından kullanılan ґ (tau) istatistikleri ile sınanaktadır. H 0 hipotezi red edildiğinde ise serilerin durağan olasına bağlı olarak t istatistiği kullanılabilektedir. Biri kök testlerinde sıklıkla tercih edilen ADF testi () nuaralı eşitlikte hata teriinin korelasyonlu olası duruunda da uygulanabilektedir. ADF testi, () nuaralı denkledeki bağısız değişkenin önceki döne değerlerinin odele eklenesi ile yapılaktadır (Gujarati ve Porter, 0:757). Hesaplanan ґ istatistiğinin utlak değeri farklı anlalılık düzeylerine karşılık gelen MacKinnon kritik değerlerinden büyükse H 0 red, küçükse H 0 kabul sonucuna ulaşılır (Tarı, 005:395). Dickey Fuller biri kök sınaası, odelde yer alan hata teriinin korelasyon içerediğini varsayarken, ADF biri kök sınaası ise bağılı değişkenin gecikeli değerleri odele eklenerek korelasyon ilişkisini gözetiştir. PhillpsPerron (988) biri kök sınaasında ise katsayısal olayan istatistiki yönteler kullanılaktadır. PP testi ADF testi ile karşılaştırıldığında odele bağılı değişkenin gecikeli değerleri eklenez; fakat ADF hipotez sınaasına benzer bir sınaa tekniği evcuttur (Gujarati ve Porter, 0:758). Modelde kullanılan değişkenlerin durağan seviyelerini saptaak aacıyla değişkenlere ADF, PP ve ZA Biri kök testleri uygulanıştır. Bilindiği üzere zaan serilerinde kullanılan değişkenlerin durağan olası, istatistikî anlalılık bakıından ön koşul olarak kabul edilektedir. ADF ve PP biri kök testlerinde serinin biri kök içerdiği sıfır hipotezine karşın durağan olduğu alternatif hipotez test edilektedir. Değişkenlere uygulanan biri kök testlerinde, gecike uzunluğunun tespiti SBC bilgi kriterine göre yapılırken, aksiu gecike uzunluğu beş olarak seçiliştir. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bililer Enstitüsü Dergisi 33 / 05 59

6 Türkiye de Cari İşleler Hesabının Finansanı: ARDL Sınır Testi Yaklaşıı Tablo. ADF ve PP Biri Kök Testi Sonuçları ADF Test Phillips- Perron Test Düzey Değeri Birinci Fark Düzey Değeri Birinci Fark Sabit Sabit Trend Sabit Sabit Sabit Trend Sabit ca -.46 () -3.77() -6.67*(0) (3) -.85 (3) * () dy (3) (3) *(3) * (6) -5.47* (6) * (4) kb -0.04(0) (0) *(0) 0.8() (3) -9.50* (3) ob.397() -.040() -4.3*(0).873 (5) (5) -4.85* () py -4.53*(0) -5.9*(0) -9.59*() -4.53* (4) -5.30* (3) -4.3* (6) ADF testi gecike uzunlukları (aksiu 5) SBC bilgi kriterine göre otoatik olarak seçiliştir. PP testi Bant Genişliği ise Newey - West Bandwith esas alınarak otoatik olarak seçiliştir. * ve ** sırası ile 0.0, 0.05 düzeyinde anlalılığı gösterektedir. Tablo de ADF ve PP testlerine göre biri kök test sonuçları yansıtılıştır. ADF ve PP testlerinde hesaplanan değerlerin utlak değer olarak % ve %5 anlalılık düzeyinde kritik değerlerinden küçük olası duruunda sıfır hipotezi reddedileeekte, biri kökün olduğu sonucuna ulaşılaktadır. Buna göre ADF testinde sadece py serisi sabit, sabit ve trendin birlikte bulunduğu odelde seviye değerinde durağan, diğer bütün değişkenler ise birinci farklarında durağan bulunuştur. PP testine göre ise py ve dy serileri sabit, sabit ve trendin birlikte bulunduğu odelde seviye değerinde durağan, diğer bütün değişkenler birinci farklarında durağan olduğu sonucuna ulaşılıştır. Biri kök testlerinde yapısal kırılanın dikkate alındığı Perron (989) yaklaşıında kırıla zaanı bilinektedir. Yapısal kırılayı dikkate alarak geliştirilen bir diğer biri kök testi Zivot ve Andrews (99) testinde ise kırıla zaanı içsel olarak tahin edilektedir. ZA testi, yapısal kırıla zaanın, odele Perron yaklaşıında olduğu gibi dışsal olarak belirlenesi duruunda hipotez test sonuçlarının biri kökünün reddi yönünde değişeceğini öngörektedir (Sevüktekin ve Nargeleçekenler, 00:43). Model A; Y t =α 0ı α DU t (λ ) βtρy t- φ Δ μ (3) Model B; ρ i= i Y t i Y t =α 0 γdt t (λ ) β t ρy t- φ Δ μ (4) Model C; ρ i= i Y t i ρ t φ t Δ i Y t i Y t =α 0 α DU t (λ ) γdt t (λ ) β t ρy t- t i= Regresyon denkleinin tahinine dayanan ZA testinde, ADF biri kök testi ile bütün kırıla noktaları için regresyon tahini yapılakta ve tahini yapılan paraetreler için t istatistiği hesaplanaktadır. İçsel olarak belirlenen bir tek kırıla noktasında otono ve trend fonksiyonu eğiinde (TB) trend durağan hipotezine alternatif biri kök teel hipotezi test edilektedir. ZA testinin uygulanasında tahin edilen denkleler arasında (3) nuaralı denkle olan odel A, sabitteki kırılayı; (4) nuaralı denkle olan odel B, trenddeki kırılayı; (5) nuaralı denkle olan odel C ise sabitteki ve trendeki kırılayı gösterektedir (Yavuz, 006: 66). μ (5), > DU t (λ ) = 0, ğer t TB, > ve DT t (λ ) = 0, diğer İncelenen döne içerisinde, Türkiye ekonoisinde birçok ekonoik krizlerin yaşanası yapısal reforların gerçekleşesi, serilerde yapısal bir kırıla ihtialini arttırıştır. Serilerde yapısal kırılanın Selçuk Üniversitesi Sosyal Bililer Enstitüsü Dergisi 33 / 05 60

7 Sine YAPAR SAÇIK Ebubekir KARAÇAYIR olası duruunda, geleneksel biri kök testlerine göre ZA testi daha güvenilir sonuçlar verektedir. Literatürde sıklıkla odel A (sabitte kırılanın tesil edildiği) ve odel C (sabit ve trendde kırılanın tesil edildiği) için ZA testi tahin edilekte ve yapısal kırılanın olduğu odellerde kırıla döneleri için kukla değişkenler odele ilave edilektedir. Tablo 3. Zivot -Andrews Yapısal Kırıla Test Sonuçları Değişkenler Model Kırıla Dönei t istatistiği Seçilen Gecike Uzunluğu ca A 00Q3-5.44* C 00Q -5.36** dy A 005Q C 005Q kb A 00Q C 00Q ob A 006Q -.35 C 005Q py A 00Q -6.5* 0 C 007Q -6.68* 0 Maksiu gecike uzunluğu beş seçiliştir. * ve ** sırasıyla 0.0, 0.05 düzeyinde anlalık. ZA testi sonuçlarına göre hesaplanan t istatistiğinin, kritik değerlerden utlak değer olarak küçük çıktığı odellerde yapısal kırıla oladan seride biri kökün olduğunu gösteren hipotez reddedileeekte tersi duruda ise hipotezin reddine karar verilektedir. Buna göre ca ve py serilerinde, Model A ve Model C için yapısal kırıla ile düzey değerlerinde durağan iken diğer seriler birinci farklarında durağan olaktadır. ZA yapısal kırıla testinde belirlenen kırıla noktaları esas alınarak iki farklı kukla değişken odele ekleniştir. Buna göre D, ca serisindeki sabitte kırılanın yaşandığı odel A daki 00Q3 döneii; D ise py serisindeki sabit ve eğideki kırılanın yaşandığı odel C deki 007Q döneindeki yapısal kırılayı gösteren kukla değişkenlerdir. Modelde kullanılan serilerin farklı seviyelerde (I(0) ve I()) durağan çıkası nedeniyle seriler arasında eş bütünleşe ilişkisinin tespiti için Pesaran tarafından geliştirilen Sınır Testi uygulanıştır..3. Eşbütünleşe Analizi Bir odelde eş bütünleşenin var olup oladığına yönelik çeşitli testler geliştiriliş olup, odelde kullanılan serilerin farklı seviyelerde durağan olası duruunda Pesaran vd.(00) tarafından geliştirilen Sınır Testi uygulanaktadır. Sınır Testi yaklaşıı ve eş bütünleşenin varlığı duruunda uzun ve kısa döne uygulaası genel olarak ARDL (Autogressive Distributed Lag) yaklaşıı dahilinde gerçekleşektedir. Çok değişkenli zaan serilerinde, bazı serilerin düzey değerlerinde bazı serilerin ise birinci farklarında durağan olası duruunda uygulanan ARDL yaklaşıı iki aşaadan oluşaktadır. İlk aşaada Sınır Testi ile değişkenler arasında uzun döne ilişkinin varlığı test edilekte, uzun döne ilişkinin varlığında ise ikinci aşaaya geçilebilektedir. İkinci aşaada ise uzun ve kısa dönee ait paraetreler üretilekte ve tahin edilektedir (Şoltan, 009:6). Δ ca β 9 = β ob 4 t 0 i = β i Δ ob β 0 β py i Δ t ca 5 β d β i Δ py β β i Δ dy β d 6 6 ca t trend β 7 β i Δ kb dy e 3 t t β ( 6 ) 8 kb t Uygulanacak Sınır Testinin çalışada kullanılan serilere uyulaştırılış, kısıtlanaış hata düzelte odeline dayanan eş bütünleşe testi odele trend ekli şekilde (6) nuaralı denklede yazılıştır. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bililer Enstitüsü Dergisi 33 / 05 6

8 Türkiye de Cari İşleler Hesabının Finansanı: ARDL Sınır Testi Yaklaşıı Modelde yer alan bağılı ve bağısız değişkenlerdeki her bir gecikenin farkı açıklanan değişkende eydana gelen değişeleri tesil ederken kısa döne etkileri taşıaktadır. Tablo 4. Sınır Testi İçin Uygun Gecike Uzunluğunun Seçii SBC LM Testi χ() χ(4) En Küçük Kareler (EKK) yönteiyle tahin edilen denklelerde gecike uzunluğu SBC bilgi kriterine göre belirleniştir. Seçilen gecike uzunluğunda tahin edilen odelin hata teriinde güvenilir sonuçlara ulaşılabilesi için otokorelasyonun olaası gerekektedir. Maksiu 5 gecikenin alındığı SBC bilgi kriterlerine göre.gecikenin olduğu odel uygun olup bu gecike düzeyinde tahin edilen denklede, Breusch-Goldfrey testi sonucunda hata terileri arasında otokorelasyona rastlanaıştır. Η : β = β = β = β = β = Η : β 6 β 7 β 8 β 9 β0 0 Uygun gecike uzunluğunda sınır testi odeli tahin edildikten sonra, eş bütünleşe testi yapılıştır. Eş bütünleşe ilişkisinin bulunadığını işaret eden sıfır hipotezi, eş bütünleşe ilişkisine işaret eden alternatif hipotez karşısında sınanıştır. Modele uygun kurulan hipotezler ise yukarıda yazılıştır. Tablo 5. Sınır Testinde Hesaplanan F istatistiğinin Kritik Değerler ile Karşılaştırılası K F İstatistiği % anlalılık düzeyinde Kritik Değer Alt Sınır Üst Sınır Dört bağısız değişken için yapılan sınaada hesaplanan F istatistiği % anlalılık düzeyinde Pesaran vd.(00) tarafından belirlenen kritik değerlerinden yüksek olduğundan Ho hipotezi reddedilekte seriler arasında eşbütünleşe ilişkisinden bahsedilektedir. Seriler arasında eşbütünleşe ilişkisinin tespitinden sonra seriler arasından uzun ve kısa döneli ilişkilerin test edilebilesi aacıyla ARDL odeli kuruluştur..4. ARDL Modeli Pesaran tarafından geliştirilen Sınır Testi yaklaşıı ile seriler arasında eş bütünleşe ilişkisinin tahin edilebilesi için, diğer eş bütünleşe testlerinde olduğu gibi serilerin aynı düzeyde durağan olalarını gerekli göreektedir. ARDL odelinin, küçük örneklelerde güvenilir sonuçlar veresi ayrıca hata düzelte odeli ile uzun döne bilgisi kaybedileden kısa ve uzun döne dengesi bütünleşebilesi öneli avantajları arasındadır. ca = 4 β 0 β iob i = β ica 5 β ipy l = 0 β idy β d 6 β d 7 β ikb 3 trend Seriler arasında tahin edilen uzun döne ilişkiyi gösteren denklein çalışaya uyarlanış foru (7) nuaralı denklede yazılıştır. Modelde uygun gecike uzunluğunu tesil etekte olup aksiu beş olacak şekilde SBC bilgi kriterine göre belirleniştir. u t ( 7 ) Selçuk Üniversitesi Sosyal Bililer Enstitüsü Dergisi 33 / 05 6

9 Sine YAPAR SAÇIK Ebubekir KARAÇAYIR Tablo 6. ARDL Uzun Döne Sonuçları Değişkenler Katsayı Standart Hata t-istatistiği[p-değeri] CA(-) [.000]* CA(-) [.437] CA(-3) [.786] CA(-4) [.00]* DY [.00]* KB [.493] OB [.000]* OB(-) [.000]* PY [.0]** C [.4] D [.000]* D [.00]* TREND [.66] R =.97055, SBC= , AIC= , DW=.503, χ BG =4.0874[.394], F FF (,69)=.370[.70], χ NORM ( ) =.63[.446], F HET =(,8)=.7939[.373] * ve ** sırası ile 0.0, 0.05 düzeyinde anlalılık Tablo 6 da belirlenen gecike uzunluğuna göre tahin edilen uzun döne ilişkinin test sonuçları ( ) yansıtılıştır. χ BG,F FF, χ NORM,F HET kısaltaları sırasıyla Breusch- Goldfrey ardışık bağılılık LM sınaasını, Rasey fonksiyonel for sınaasını, hata teriinin noral dağılıı için LM sınaasını, White değişen varyans sınaasını gösterektedir. ARDL(4,0,0,,0) uzun döne denkleinin tahin edildiği odele ait tanısal test sonuçları, odelin sapasız ve tutarlı olduğunu gösterektedir. Tahin edilen ARDL(4,0,0,,0) odelinden uzun döne katsayılar elde edilebilektedir. Hesaplanan uzun döne katsayılarının işaretine ve istatistiksel anlalığına bakılarak, odelde kullanılan değişkenler için uzun döne ilişkisi ifade edilektedir. Tablo 7. ARDL Uzun Döne Katsayıları Değişkenler Katsayı Standart Hata t-istatistiği[p-değeri] DY [.000]* KB [.488] OB [.869] PY [.06]** C [.3] D [.000]* D [.004]* TREND [.665] * ve ** sırası ile 0.0, 0.05 düzeyinde anlalılık ARDL (4,0,0,,0) odelinden hareketle belirlenen uzun döne katsayıları Tablo 7 de sunuluştur. Cari açığın finansanında uzun dönede dy, py, kb değişkenlerinin işareti teorik beklentilere uygun olarak negatif çıkıştır. Ayrıca dy ve pydeğişkenleri istatistiki olarak anlalı bulunuştur. Ayrıca odele kukla değişken olarak eklenen D ve D değişkenleri de istatistiki olarak anlalı bulunuştur. Bu sonuçlara göre cari açığın azaltılasında uzun dönede en çok etkili hesap doğrudan yatırılar (katsayısı 0.57) daha sonra ise portföy yatırılarının (katsayısı 0.8) olduğu tespit ediliştir. Bulunan bu sonuç uzun dönede cari açığın finansanında doğrudan yatırıların tercih edilesinin finansan kalitesini arttırdığı ve cari açığın azaltılasında sağlıklı bir finansan yöntei olduğunu doğrulaaktadır. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bililer Enstitüsü Dergisi 33 / 05 63

10 Türkiye de Cari İşleler Hesabının Finansanı: ARDL Sınır Testi Yaklaşıı Δ ca = β 5 0 i = β iδ py β i Δ ca β 6 d β 7 d β iδ dy β ec 8 t β iδ kb 3 trend ε t (8 ) β iδ ob 4 ARDL odelinde seriler arasında uzun döne tahini yapıldıktan sonra, kısa döne tahini de yapılabilektedir. (8) nuaralı denklede, kısa döne ilişkinin tahin edildiği kısıtsız hata düzelte odeli yazılıştır. Bu odelde uzun döne odeline ait elde edilen hata teriin bir döne gecikeli değeri, değişken olarak ilave ediliştir. İlave edilen bu değişken odelde ec t- olarak ifade edilekte ve kısa dönedeki dengesizliğin ne kadarının uzun dönede düzeltileceğini gösterektedir. Bu katsayının ise negatif ve istatistiki olarak anlalı çıkası beklenektedir. Tablo 8.ARDL Kısa Döne Sonuçları Değişkenler Katsayı Standart t-istatistiği[p-değeri] dca [.000]* dca [.003]* dca [.00]* ddy [.00]* dkb [.493] dob [.000]* dpy [.0]** dc [.4] dd [.000]* dd [.00]* dtrend [.66] ec(-) [.000]* R =.63459, SBC= , AIC= , DW=.503, * ve ** sırası ile 0.0, 0.05 düzeyinde anlalılık Uzun döne ARDL(4,0,0,,0) odeline uygun olarak belirleniş kısa döne ARDL odeli Tablo 8 de yansıtılıştır. Bu odelde ec serisinin bir döne gecikeli değeri istatistiki olarak anlalı, katsayı ise negatif bulunuştur. Hata düzelte katsayısının olası,.5 çeyrek dönede (yaklaşık 4.5 ay) kısa dönede uzun döne dengeden bir sapa olası halinde sistein dengeye geleceğini gösterektedir. Kısa dönede dy ve py değişkenleri negatif ve istatistikî olarak anlalı çıkıştır. Ayrıca ob değişkeni de negatif ve istatistikî olarak anlalı bulunuştur. Bulunan sonuçlara göre kısa dönede cari açığın finansanında dy ve py değişkenlerinin etkili olası sonuçların uzun döne ile benzer olduğunu gösterektedir. Cari açığın finansanında kısa dönede etkisi olan ob değişkenin ise bu etkisi uzun dönede kayboluştur. Bu duruun nedeni olarak özel sektör borçlanasının cari işleler hesabında faiz ödeelerini arttırarak, finansanda etkisizleştiği düşünülektedir. Uzun ve kısa dönede cari açığın azaltılasında dy serisinin diğer değişkenlere göre katsayısının yüksek ve istatistiki olarak anlalı çıkası, Türkiye ekonoisinde cari açığın azaltılasında doğrudan yatırıların öneini gösterektedir. Model sonuçlarına göre portföy yatırılarının cari açığın azaltılasında her iki döne için etkisinin sınırlı kalası, özel sektör borçlanasının ise uzun dönede etkisini kaybetesi, cari açığın kapatılasında sıklıkla başvurulan iki hesabında etkili bir finansan kaynağı oladığını doğrulaaktadır. Sonuç Türkiye ekonoisinde cari açığın finansanında kullanılan seraye hareketlerinin etkisini ölçek için yıları arasında çeyrek döne verileri ile yapılan çalışada doğrudan yatırılar, portföy yatırıları, kau ve özel sektör borçlanasının cari açığa olan etkisi araştırılıştır. ADF, PP, ZA testi Selçuk Üniversitesi Sosyal Bililer Enstitüsü Dergisi 33 / 05 64

11 Sine YAPAR SAÇIK Ebubekir KARAÇAYIR biri kök sonuçlarına göre çalışada kullanılan serilerin farklı seviyede durağan çıkaları nedeniyle eş bütünleşe ilişkisini araştırak için sınır testi uygulanıştır. Sınır testi sonuçlarına göre seriler arasında uzun döneli bir eş bütünleşe ilişkisinin olası ARDL yönteiyle uzun ve kısa dönee ait tahinleenin yapılasına ikan tanııştır. Uzun dönede doğrudan yatırılar ve portföy yatırıları cari açığın azaltılasında etkili (doğrudan yatırıların katsayısı 0.56 iken portföy yatırılarının katsayısı 0.8) olduğu bulgusuna varılıştır. Her iki değişkenin katsayısı da teorik beklentilere uygun şekilde işareti negatif ve istatistiki olarak anlalı bulunuştur. Kau borçlanası ve özel sektör borçlanasına ait katsayılar ise uzun dönede istatistiki olarak anlalı bulunaaıştır. Kısa dönede ise doğrudan yatırılar, portföy yatırıları ve özel sektör borçlanasına ait katsayılar negatif işaretli ve istatistiki olarak anlalı, kau borçlanasına ait katsayı istatistiki olarak anlasız olarak tespit ediliştir. Kısa dönede odelde kullanılan hata düzelte katsayısının (0.65) negatif ve istatistiki olarak anlalı bulunası ise uzun döne dengesinden bir sapa olası halinde tekrar dengeye gelineceğini gösterektedir. Doğrudan yatırılar ve portföy yatırıları ile cari açığın finanse edilesi için verilen cari açıktan daha fazla seraye girişine ihtiyaç duyulaktadır. Bu şekilde giriş yapan serayenin ülkeye çekilesi veya ülkeye çekilen serayenin finansan kalitesini arttırıcı politikalar cari açığın azaltılasında etkili olacaktır. Ayrıca cari açığın finansanında kau ve özel sektör borçlanasının etkisiz bulunası, bunların finansan sisteine dahil edilerek, borçlana yapısında bir değişi gerçekleşelidir. Bu değişi ise Türkiye ekonoisinde son dönede topla dış borçlanada özel sektörün payının kau sektöründen daha fazla olası nedeniyle, özel sektörün borç yapısında gerekli görülektedir. Alınan borçların döviz kapasitesi yüksek sektörlerde değerlendirilesi, doğrudan yatırıların cari açığa neden olan sektörlere yapılası, borç yaratayan portföy yatırılarındaki artış, finansanda başvurulan hesapların etkinliğinin artasını ve cari açığın sonraki dönelerde kapanasını sağlayacaktır. Kaynakça Ayhan, D. (04). BRICS-T Ülkelerine Yönelik Portföy Yatırılarının Cari Açık Üzerindeki Etkisi: Dinaik Panel Veri Analizi, Niğde Üniversitesi İİBF Dergisi, sayı:7, s Değer, S., ve Ay, S. (03). Gelişekte Olan Ülkelerde Doğrudan Yabancı Yatırılar ve Cari İşleler Arasındaki Nedensel İlişkiler (990-0), Paradoks Ekonoi, Sosyoloji ve Politka Dergisi, sayı:9, s.5-. Garg, B., ve Prabheesh, K. P. (04). Casual relationships between the capital account and the current account: an eprical investigation fro India, Applied Econoics Letters, p.-5. Göçer, İ. (03). Türkiye'de Cari Açığın Nedenleri, Finansan Kalitesi ve Sürdürülebilirliği: Ekonoetrik Bir Analiz, Eskişehir Osangazi Üniversitesi İİBF Dergisi,sayı:8, s.3-4. Gujarati, D. N., ve Porter, D. C. (0). Teel Ekonoetri. İstanbul: Literatür Yayıncılık. Kutlar, A. (000). Ekonoetrik Zaan Serileri Teori ve Uygulaa. Ankara: Gazi Kitabevi. Mangır, F., ve Erdoğan, S. (0). "Merkez Bankası Finansal İstikrar Tedbirleri: Reel Kur ve Kredilerin Cari Açığa Etkisi", Selçuk Üniversitesi İİBF Sosyal ve Ekonoik Araştıralar Dergisi, sayı:4, s Mercan, M., ve Yurttançıkaz, Z. Ç. (Aralık, 03). Doğrudan Yabancı Yatırılar- Cari İşleler Açığı İlişkisi: Türkiye İçin Apirik Bir Analiz, Bankacılar Dergisi, sayı:87, s Pesaran, H. M., Shin, Y., ve Sith, R. J. (00). Bound Testing Approaches To The Analysıs Of Level Relationships, Journal of Applied Econoetrics, vol:6, p Sevüktekin, M., ve Nargeleçekenler, M. (00). Ekonoetrik Zaan Serileri Analizi Eviews Uygulaalı. İstanbul: Nobel Yayın Dağıtı. Siddiqui, D. A., Ahad, M. H., ve Asi, M. (03). The causal relationship between Foreign Direct Investent and Current Account: an epirical investigation for Pakistan econoy, Theoretical and Applied Econoetrics, vol:8, p Şoltan, T. (009). Enerji Tüketii ile Gayri Safi Yurt İçi Hasıla Arasındaki Nedensellik İlişkisinin Granger, Toda- Yaaotove ARDL Testleri İle İncelenesi, Marara Üniversitesi Sosyal Bililer Enstitüsü Ekonoetri Anabili Dalı, Yayınlanaış Yüksek Lisans Tezi Tarı, R. (005). Ekonoetri. İzit: Avcı Ofset. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bililer Enstitüsü Dergisi 33 / 05 65

12 Türkiye de Cari İşleler Hesabının Finansanı: ARDL Sınır Testi Yaklaşıı Togan,S., ve Ersel, H. (004). "Foreign exchange regie, the real exchange rate and current account sustainability: The case of Turkey", ZEI Working Papers B7-004, ZEI-Center for Europen Integration Studies, University of Bonn. Yan, H. (007). Does capital obility finance or cause a current account ibalance?, The Quaterly Review of Econoics and Finance, vol:47, p.-5. Yan, H., ve Yang, C. (0). Are there different linkages of Foreign capital inflows and the current account between industrial countries and eerging arkets?, Epir Econ, vol:43, p Zafir, Z. C., ve Sezgin, F. H. (0). Analysis of the Effects of Foreign Direct Investent on the Financing of Current Account Deficits in Turkey, International Journal of Business and Social Science, vol:3, p Zivot, E., ve Andrews, D. W. (99). Further Evidence on the Great Crash, the Oil-Price Shock, and the Unit-Root Hypothesis, Journal of Business and Econoic Statics, vol:0, p Selçuk Üniversitesi Sosyal Bililer Enstitüsü Dergisi 33 / 05 66