Alabalık İşletmelerinin Çevreye Olan Etkileri ve Alınacak Önlemler

Transkript

1 Alabalık İşletmelerinin Çevreye Olan Etkileri ve Alınacak Önlemler Doç Dr Memet VAROL İnönü Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, MALATYA

2 GİRİŞ Artan nüfusla birlikte gıda ihtiyacının artması, teknolojik gelişmeler, ekonomik büyüme ve sağlıklı beslenmeye verilen önem, ucuz ve kaliteli bir protein kaynağı olan sucul organizmaların, yetiştiricilik yöntemiyle üretim miktarını arttırmıştır Su ürünleri yetiştiriciliği; doğal balık stoklarına olan av baskısının azaltılması, istihdam, döviz girdisi ve kırsal kalkınmaya katkı sağlaması gibi yönlerden de önemli bir üretim sektörüdür Bu nedenlerden dolayı su ürünleri yetiştiriciliği dünyada olduğu gibi ülkemizde de hızlı bir yükseliş içerisindedir

3 BALIK YETİŞTİRİCİLİĞİNİN ÇEVRESEL ETKİLERİ Su ürünleri yetiştiriciliğinin hızlı bir şekilde büyümesi, önemli sosyo-ekonomik faydalar sağlamasına rağmen, sucul ekosistemlerin su kalitesi ve ekolojik yapısı üzerindeki olumsuz etkileri, çeşitli kaygılar üretmektedir Ekolojik ve çevresel değişimin türü, su ürünleri üretim metoduna, üretimin miktarına, su ortamının fiziksel, kimyasal ve biyolojik karakterine bağlı olarak değişkenlik göstermektedir

4 Balık Yetiştiriciliğinden Kaynaklanan Organik Atıklar Ağ kafeslerde balık yetiştiriciliğinin su kaynakları üzerindeki olumsuz etkisi, başlıca yetiştiricilikten kaynaklanan atıklardan kaynaklanmaktadır Tatlı su ya da deniz ekosistemlerinde faaliyet göstermekte olan balık yetiştiriciliği tesislerinden üretilen atık tipleri temel olarak aynıdır Yalnızca üretimi yapılan türe ve üretim şekline göre atık miktarı ve içeriği değişmektedir Balık yetiştiriciliğinden kaynaklanan atıkları, katı ve çözünebilir atık maddeler şeklinde iki ana başlık altında toplayabiliriz

5 Katı Atıklar 1 Katı Atıklar Balık yetiştiriciliğinden kaynaklanan katı atıklarının büyük çoğunluğunu balıkların fekal atığı (dışkı) ve tüketilmeyen yemden oluşan katı maddeler oluşturmaktadır Fekal atığın, tüketilen yemin %15 i ile %30 undan oluştuğu tahmin edilmektedir Kafeslerde balık yetiştiriciliğinden kaynaklanan atık oluşumunda en büyük payın yem kayıpları olduğu belirtilmektedir Özellikle düzenli bir yemleme stratejisinin uygulanmadığı işletmelerde, tüketilmeyen yemlerin bir kısmı suda çözünerek, bir kısmı da kafes altındaki sediment tabakasına çökerek suyun organik yükünü artırmaktadır

6 Çözünmüş Atıklar 2 Çözünmüş Atıklar Sindirilen besin elementleri, balıkların bağırsak duvarlarından emilmektedir Metabolik faaliyetler için gerekenden fazla olan besin elementleri ise yan ürün olarak su ortamına salınmaktadır Özellikle protein/enerji dengesi ideal olmayan yemlerle beslenen balıklarda önemli oranda su ortamına azot bileşikleri verilmektedir Sucul ortama balıklar tarafından verilen azot, protein metabolizmasının yan ürünüdür Solungaçlardan amonyum (NH 4+ ) salınırken çok az bir miktarı idrarla üre olarak su ortamına verilmektedir Fosfor ise ortofosfat olarak (PO 4+ ) suya verilmektedir Metabolik faaliyetler için gerekenden fazla olan fosfor, başka bir deyişle dokular tarafından absorblanmayan fosfor balıklar tarafından suya verilmektedir Azot ve fosforun bu formları, fitoplankton ve sucul bitkiler tarafından kullanılmaya hazır bileşiklerdir

7 Balık Yetiştiriciliğinden Kaynaklanan Organik Atıklar Şekil 1 Ağ kafeslerin su kolonu ve bentik ortama etkisi

8 Balık Yetiştiriciliğinin Durgun Sularda Etkileri Ağ kafeslerde balık yetiştiriciliğinin durgun sulardaki başlıca etkileri şunlardır: Alıcı su ortamının bazı su kalite parametrelerine olumsuz etkisi, Alıcı ortamın sediment kalitesine etkisi, Yabani balık stoklarına etkisi, Ekolojik, biyolojik ve besin ağı etkileşimleri, Sucul ekosistemin bozulması, Kontrolsüz kimyasal madde kullanımının oluşturacağı negatif etkiler şeklinde özetlenebilir

9 Su Kalite Parametrelerine Etkileri 1 Su Kalite Parametrelerine Etkileri Entansif balık yetiştiriciliğinde çözünmüş besin elementleri (nitrat, nitrit, amonyum, fosfat) ve vitaminler, tüketilmeyen yem ve boşaltım ürünleri (katı ve çözünebilir atıklar) ile alıcı su ortamına girmektedir Su kolonuna giren bu maddeler; Aşırı besin elementi zenginleşmesine, Bentozun değişimine, Toplu balık ölümlerine, Yoğun fitoplankton artışına, Ötrofikasyona yol açabilir

10 Su Kalite Parametrelerine Etkileri Kafeslerde entansif balık yetiştiriciliğinden kaynaklanan atıkların su kolonunda neden olduğu etkilere ilişkin yapılan çalışmalar, entansif yetiştiriciliğin sucul ortamda azot, fosfor, organik madde, klorofil-a ve askıda katı madde miktarlarını arttırdığını, ışık geçirgenliği, çözünmüş oksijen ve ph değerlerini düşürdüğünü göstermektedir

11 Çözünmüş Oksijen Düzeyine Etkisi Sucul ortamda oksijenin önemli bölümü fitoplankton üyeleri tarafından üretilmektedir Organik maddelerin parçalanmasında ise oksijen tüketilmektedir Bu bakımdan yetiştiricilik faaliyetleri sonucu ortaya çıkan organik atıklar, sucul ekosistemlerde oksijen kullanımını sınırlamaktadır Suyun içindeki organik madde konsantrasyonunun artması sonucu, sudaki oksijen miktarı azalır ve bu oran 4 ppm in altına düştüğünde ise balık yaşamı tehlikeye girmektedir

12 Mikrobiyolojik Etkisi Balık yetiştiriciliğinden kaynaklanan atıklar aynı zamanda yetiştiricilik tesislerinde balık hastalıklarının yayılması ve dolayısıyla balık ölümlerine neden olmaktadır Besin elementlerince zengin su kütlelerinde hastalık etkenlerinin çoğalması, temiz su kütlelerine göre daha sık görülmektedir Yapılan bir çalışmada, Polonya daki göllerde bulunan gökkuşağı alabalığı tesislerinin etrafında bakteri çoğalmasının normalden yüksek olduğu tespit edilmiştir Bu durum, yem ve fekal atıktan salınan azot, fosfor ve organik karbonun pelajik bakteriyel populasyonların çoğalmasını stimüle etmesinden kaynaklanmıştır

13 Bentik Etkiler 2 Bentik Etkiler Balık yetiştiriciliği atıklarının, yetiştiriciliğin yapıldığı su alanında (sadece faaliyet alanı) sediment kimyası ve bentik ekosistemde değişikliklere neden olduğuna dair çok sayıda çalışma bulunmaktadır 21 Sediment Kalitesine Etkisi Kafeslerden sucul ekosisteme giren katı haldeki organik materyalin bir kısmı, askıda katı madde olarak su kolonunda kalarak su kalitesinde değişimlere neden olurken, önemli bir kısmı da sedimentte birikerek bentik bölgenin organik zenginleşmesine, bentik makrofauna ve sediment kimyasında önemli değişimlere yol açmaktadır

14 Sediment Kalitesine Etkisi Eğer sedimentte biriken organik madde miktarı fazla ise organik maddenin parçalanması için kullanılan oksijenin tükenmesi sonucu ortam anoksik hale dönüşerek metan ve sülfit üreten bakterilerin ortaya çıkmasına yol açacaktır Genel olarak ağ kafeslerde yoğun balık yetiştiriciliğinin yapıldığı alanlarda sedimentte ölçülen düşük redoks potansiyel değerleri, organik kirliliğin yüksek boyutlarda olduğunu gösteren en önemli parametrelerden biridir Yapılan çalışmalarda, yetiştiricilik yapılan bir su kütlesinde balık kafesleri kaldırıldıktan sonra sedimentte organik madde birikiminin durması sonucu, birkaç ay içerisinde sediment ve sediment üstü suyun kimyasal yapısının balık yetiştiriciliği tesisi kurulmadan önceki duruma döndüğü görülmüştür

15 Bentik Faunaya Etkisi 22 Bentik Faunaya Etkisi Besin elementlerince zenginleşme aynı zamanda sedimentin fiziksel ve kimyasal yapısı ile bentik makrofaunanın topluluk yapısında da değişikliklere neden olabilmektedir Yapılan çoğu çalışma, akıntı hızına bağlı olarak balık yetiştiriciliğinden kaynaklanan bentik etkilerin 30 metre alan içerinde etkisini gösterdiğini ortaya koymaktadır Bentik komüniteler sediment salınımları nedeni ile olumsuz etkilenebilmektedir Organik zenginleşmeye ve sedimentten salınımlara bağlı olarak makrobentozun tepkisi, organik atıkların birikim yaptığı alanlarda kirliliğe toleranslı birkaç türden oluşan düşük tür çeşitliliği, bollukta azalma ve fırsatçı türlerin baskın hale gelmesi ile sonuçlanmaktadır

16 Alınacak Önlemler 1 Alan Seçimi Alan seçimi, ağ kafeslerde balık yetiştiriciliğinin muhtemel çevresel etkileri ve çevresel sürdürülebilirliği açısından kritik bir konudur Bu nedenle balık yetiştiricilik tesislerinin yönetimi açısından en güçlü araç alan seçimidir Alan seçiminde düşük akıntılı yerler yerine, akıntı hızı daha yüksek olan yerler tercih edilmelidir Baraj göllerinde sete yakın bölgeler, diğer bölgelere nispeten daha iyi bir su kalitesine sahip olduğu için ağ kafesler bu bölgelere kurulmalıdır Uygun alan seçiminin tamamlayıcısı olarak alınabilecek en iyi önlemlerden birisi de, her üretim sezonu sonunda kafeslerin yerinin değiştirilmesidir (rotasyon) Bu nedenle ağ kafeslerde üretime tahsis edilecek alanın büyüklüğü iç sularda kafeslerin işgal edeceği alanın iki katından az olmamalıdır Ayrıca işletmeler arasındaki mesafeye ve suyun derinliğine de dikkat edilmelidir

17 Taşıma Kapasitesi 2 Taşıma Kapasitesinin Belirlenmesi Taşıma kapasitesi, canlı organizmalarda ya da populasyonlarda ve ekolojik süreçlerde belirgin değişikliklere yol açmaksızın desteklenebilen balık yetiştiricilik üretiminin büyüklüğü olarak tanımlanmaktadır Göl ve baraj göllerinde yetiştiricilik faaliyetlerinden kaynaklanan atıkların oluşturacağı organik yükün olumsuz etkisini en alt düzeyde tutmak için ortamın taşıma kapasitesi dikkate alınarak işletme sayısı ve toplam kapasite belirlenmeli, taşıma kapasitesini aşan yatırımlara izin verilmemelidir

18 Yem Yönetimi 3 Yem Yönetimi Balık yetiştiriciliğinde atık yönetim stratejisinin temeli, yem atıklarının azaltılmasına dayanmaktadır Kirlilik problemleri ötrofikasyonu stimüle eden sindirilmemiş azot ve fosfor seviyeleri ile yakından ilgilidir Bu bakımdan düşük azot-fosfor içeriğine ve yüksek sindirilebilirliğe sahip yemlerin kullanılması önem arz etmektedir 31 Yem Üretim Teknolojileri ve Yem Çeşitleri Balık yetiştiriciliğinde en çok ekstruder ve pelet yemler kullanılmaktadır Ekstruder yemlerin, pelet yemlere göre daha fazla avantajları bulunmaktadır

19 Yem Yönetimi Ekstruder yemin avantajları; Yeme daha fazla yağ girişini sağlayarak yeme ait fiziksel özelliklerin (suya dayanıklılık, toz oluşumunun engellenmesi) ve sindirilebilirliğinin arttırılması, Yemlerin su içerisinde, pelet yemlere oranla, daha uzun süre çözünmeden kalması sağlanarak, balıklar tarafından bu tür yemlerin alımını/tüketimini kolaylaştırması ve yem israfının önüne geçilmesidir Ülkemizde %95 oranında ekstruder yem kullanılması, diğer çevresel odaklı balık yetiştiriciliği uygulamaları ile desteklendiği takdirde yetiştiricilik kaynaklı besin elementlerinin azaltılmasında önemli bir avantajdır

20 Yem Yönetimi 32 Yem Kalitesi ve Sindirilebilirliğinin Arttırılması Yem formulasyonları ve sindirilebilirlik, balık çiftliklerinde atık üretiminde belirgin farklılıklara neden olabilmektedir Yemlerin besin değeri sadece yemin içeriğine bağlı değil, aynı zamanda balığın söz konusu yemi sindirmesine ve yem içeriğinin dokulardan emilimine bağlıdır Balık yemlerindeki sindirilebilir protein (DP) ve sindirilebilir enerji (DE) dengesi (DP/DE oranı), yemdeki bir birim enerji başına düşen protein miktarının dengesidir Balıklar yemdeki proteinlerin bir bölümünü enerji kaynağı olarak kullanırken, kalan bölümünü ise amonyum olarak solungaçları vasıtasıyla su ortamına salgılarlar Yüksek yağlı yemler balık beslenmesinde kullanıldığında, enerjinin büyük bir bölümü yağlardan karşılanmakta ve proteinler büyüme için kullanılırken, azalan amonyum salgılaması ile maksimum seviyede büyüme ve yemden yararlanma oranı sağlanmaktadır

21 Yem Yönetimi Tersi durumunda, yani DP/DE oranı yükseldikçe bir birim enerji başına düşen protein miktarı artacak, dolayısıyla büyüme için gerekli proteinler enerji kaynağı yerine kullanılacaktır Dolayısıyla yem değerlendirme oranı (yemin ete dönüşme oranı-fcr) yükselecektir Artan FCR ise yem kullanımının artmasına ve dolayısıyla yetiştiricilik yapılan su kütlelerine daha fazla besin elementi girişine neden olacaktır 33 Yem Dönüşüm Oranının Belirlenmesi Balıklarda gelişim performansını belirlemede sıklıkla kullanılan metotlardan biriside yem dönüşüm oranı (FCR) dır FCR 1 kg canlı balık artışı için tüketilen yem miktarının sayısal ifadesi olarak tanımlanmaktadır

22 Yem Yönetimi FCR balık yetiştiriciliğinde yem miktarını doğrudan etkileyen ana parametrelerden biri olup yem kalitesini ve sindirilebilirliğini yansıtmaktadır Yem değerlendirme oranı su sıcaklığı ve büyümeye (balık boyları) bağlı değişmektedir Balıklara günlük olarak verilecek yem miktarı tespit edilirken bu iki nokta göz önünde bulundurulmalıdır Yemleme oranının tespit edilmesinde etkili olan diğer faktörler ise yem içeriği, stok miktarı, su kalitesi ve yetiştirme ortamında su değişimidir Diğer taraftan, yüksek kaliteli yem kullanılarak ve balık beslenme (yem alma) davranışları gözlenerek yem dönüşüm oranının azaltılması sağlanabilmektedir Düşük yem dönüşüm oranı, su ortamına giren besin elementlerinin miktarının da azalmasına neden olacaktır Balık yetiştiriciliğine ilişkin katı yasal mevzuat ve düzenlemelere sahip ülkelerden biri olan Danimarka da, yem dönüşüm oranları 1989 yılında 12 iken 1992 yılında yasal mevzuatla 10 e düşürülmüştür

23 Stres Yönetimi Kafes yetiştiriciliğinde çevresel koşulların kontrolü sınırlıdır ve bu koşullar yetiştiriciliğin yapıldığı alanlarda belirgin şekilde balıkların stres seviyesini etkileyebilmektedir Örneğin; su değişimi, ağ kafeslerin göz açıklığı tıkandığında azalacaktır Gözeneklerin tıkanarak su akışını azaltması, çözünmüş oksijen seviyesini sınırlandırarak kafeslerdeki balıkların stres altına girmesine neden olacaktır Ağların değiştirilmesi ve temizlenmesi işlemi tıkanıkları azaltır, su değişim oranını arttırır Bu nedenle ağ kafesler yeterli sıklıkta değiştirilmeli veya temizlenmelidir

24 İzleme Balık Yetiştiricilik Tesislerinin İzlenmesi Çevresel izleme, fiziko-kimyasal ve biyolojik parametreleri kullanarak, balık yetiştiriciliği faaliyetlerinin kısa ve uzun dönemli çevresel etkilerini değerlendirmek için uygulanan standart bir metottur Ülkemizde durgun sularda balık yetiştiriciliği tesislerinin etkilerinin izlenmesi ile ilgili yasal düzenlemeler öncelikli olarak su kalite parametrelerinin izlenmesi üzerinde durmaktadır Bununla birlikte, durgun sularda balık yetiştiriciliği tesislerinin etkilerinin belirlenmesi için sediment kalite parametrelerinin de izlemesinin gerekliliğini vurgulayan çalışmalar bulunmaktadır

25 SONUÇ Türkiye de su ürünleri yetiştiriciliğine ilişkin çok yıllık ulusal strateji planları bulunmamakta olup, hem deniz hem iç su balık yetiştiriciliğini kapsayan bu planların sektör paydaşları ile birlikte hazırlanması, hem balık yetiştiriciliğinin sürdürülebilirliği hem de stratejik planlar kapsamında yer alacak eylemlerin çevresel kriterlerle desteklenmesi, çevre dostu balık yetiştiriciliğine önemli katkılar sağlayacaktır

26 DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜRLER