!SLÂM D!N!NDE SOSYAL GÜVENL!#!N TEMEL MÜESSESELER!

Transkript

1 İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy.14, 2009, s !SLÂM D!N!NDE SOSYAL GÜVENL!#!N TEMEL MÜESSESELER! Prof. Dr. Servet ARMA#AN* The main institutions of Social Security in Islam The idea and the institutions of social security in the modern world has come about in the 20 th century and it is a very complex and expensive system. The foundations of social security have been laid down 14 centuries ago in the main Islamic sources. Some of the arrangements like Zakat are compulsory and some like Sadaka are voluntary. Based on many verses from the Qur an and the Hadith, this article explains these institutions. Giri#: Bu incelememizde!slam Dininde Sosyal Yard mla"ma müsseselerini k saca ele alaca& z. Sosyal yard mla"ma "ah slar ve özel hukuk kurumlar aras ndaki yard mla"malar ça&r "t ran bir kavramd r. Modern hukuk hayat nda ayn manay ifade etmek için Sosyal Güvenlik Müsseseleri tabiri de kullan lmaktad r. Her ikisinde de söz konusu olan, yard ma mühtaç olanlara yard m elinin uzat lmas d r. Günümüzdeki modern demokrasiler, yard ma mühtaçlara yap lacak yard m, "ah slar n keyfine ve iradesine b rakmam ", müsseseleler kurarak, sosyal güvenli&i organize bir sistem içinde garantiye ba&lam "t r Türkiye Cumhuriyeti Anayasas md. 60, herkes in sosyal güvenlik hakk na sahip oldu&unu ifade etmi", 62. md. ise, özellikle korunmaya mühtaç olanlar n (gazi, sakat ve ihtiyarlar n) sosyal güvenlik sistemi ve müesseselerinden istifadesini düzenlemi"tir. Modern demokrasilerdeki bu sosoyal güvenlik sistemi, devletin idaresi, finansman ve kontrolü alt nda yürmekte, hatta baz devletler bu * Dicle Ü. Hukuk Fakültesi eski Dekan -Harran Üniversitesi Kurucu Rektörü ve!stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Emekli Ö$retim Üyesi, servetarmagan@gmail.com.

2 68 Prof. Dr. Servet ARMAĞAN ssistemin i"leyi"ini bir Bakanl &a bile ba&lanm "t r. Türkiye de bunlardan birirdir.!slam Hukuk Sistemine bakt & m z zaman dikkat çekici bir özellik "udur: Bir tarafdan mecburi sosyal güvenlik müesseseleri, di&er tarafdan ise, tamamen ki"ilerin istek ve arzusuna b rak lm " mecburi olmayan sosyal güvenlik müesseseleri vard r. Ancak ihtiyari olan bu ikinci gruptaki düzenlemeler ise, yerine getirldi&i takdirde, ilgili ki"i ve kurulu"lar n sevaba nâil olacaklar belirtilmi"tir. Dünya Hukuk sistemlerinde, genellikle laik özellikleri sebebiyle, sevap kavram n esas alan bu ikinci özellik görülmemektedir. A"a& da bu özellikleri ve müesseseleri biraz daha açaca& z. Ama her"eyden önce,!slam Hukukunda Sosyal Güvenli&in temelini te"kil eden prensiplere temas etmemiz gerekir. Kanaatimce, Sosyal Güvenlik kavram n n Kur an ve Sünnet te yer alan temel hükümleri ve prensipleri "unlard r: 1-Temel Prensipler: 1-!yilik etmek, fenal ktan sak nmak husususnda bribirinize yard mla" n, günah i"lemek ve a" r gitmekte yard mla"may n. (Maide,2). 1 Hz. Peygamber ise bu konuda bir çok beyan ve tavsiyelerde bulunmu"tur. Onlardan birkaç n 2 buraya almakta fayada vard r: 2- Müslümanlar birbirlerini sevmede, biribirilerine ac mada bir vücudun organlar gibidir. Organlardan biri "ikâyet ederse, vücudun di&er organlar onun ac s na i"tirak eder ve onun yard m na ko"ar Dul kad n ve fakire yard m için gayret gösteren ki"i, Allah yolunda cihad yapan veya bütün gece namaz k lan, gündüzleri de oruç tutan kimse gibidir Ben ve yetimi himaye eden, cenette i"te böyle (yanyana) bulunaca& z 5 Bu ve benzeri prensipler ve temel hükümler,!slam Dininde yard mla"man n, Sosyal güvenlik temellerini te"kil ederler. Çünkü bu prensiplerin ana mesaj "udur: Müslümanlar biribirilerini sevmeli, maddi ve manevi gücü yerinde olanlar mühtaçlara yard m etrmeli, toplumdaki maddi ve manevi yar ma mühtaç olanlardan dul, yetim,fakir gibi kimselere yard m edenler, iki cihan Peygamberinin tavsiyelerini yerine getirmi" say l rlar vb. 1 Bkz. Arma$an, Prof. Dr. Servet,!slam Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler, Ankara 2006, 6. bask, s.195 vd. 2 Di$er hadisler için bkz. a.g.e., s.198 vd. 3 Buhari, Birr ve S la ve l-edahi, 37 (66/2586); Müslim, Birr, 66; Nevevî, Riyâzu s-salihin, (Diyanet yy.) I, 270, no Buhari, (#erh el-kirmani), XX, 3; Nevevî, #erhu Müslim, XVIII, Buhari, XII, 168; Nevevî, #erhu Müslim, XVIII, 114.

3 İslâm Dininde Sosyal Güvenliğin Temel Müesseseleri 69!slam Dini, bu temel prensiplerle yetinmemi", ayr ca toplumdaki yard mla"man n, modern hukuk tabiri ile Sosyal Güvenli&in Temel Müesseselerini teker teker saym ", esaslar n ortaya koymu"tur.!slam Dininde Sosyal Yard mla"may veya Sosyal Güvenli&i sa&layan müsseseleri ikiye ay rabiliriz: Birinci grup müesseseler mecburidir. Yani islam dininde müminler bu müssesselerin gere&ini yerine getirmek mecburiyetindedirler. Çünki bu müsseseler âyetlerle kurulmu"tur. Bir k s m müsseseler ise, ihtiyari dir. Yani islam dininin kaynaklar taraf ndan müminlere tavsiye edilmi"tir. Birinci gruptakiler gibi müminler için farz veya vâcip de&ildirler ama yerine getirildikleri takdirde, müminler sevap kazan rlar. Biz burada, incelememizin konusunu ilgilendirdi&i derece, sadece, sosyal yard mla"man n (Güvenli&inin) temel müsseselerini k saca tan tma- &a çal "acak ve "ematik bir takdim yapaca& z Sosyal güvenligi gerekle#tiren ve uyulmas mecburi olan miiesseseler: $imdi de, yukar daki esaslar ve temel prensiplerin, hangi hukukî muesseseler ile gerçekle"tirildi&ine temas edelim. Bu müesseseleri "öyle s ralayabiliriz: 1- Nafaka:!s1am Hukuku nda nafaka kanusundaki hükümlerle, akraba aras ndaki yoksul kimseler himaye edilmektedir. Nafaka ile ilgili hükümler ve bu hükümlere dayan larak yap lan aç klamalar,!s1am Hukuku nda teferruatl alarak duzenlenmi"tir. Nafakadan maksat, yak n akrabalar aras nda, zenginin fakire yapmas emredilen yard md r (Bkz. Nisa, 63; Bakara, 232). Ancak bizim konumuzu daha fazla ilgilendirmediginden uzerinde tafsilatlyla durmayacag z. $u kadar n belirtelim ki,!slam Nafaka Hukuku, taplumdaki sosyal güvenlik müesseselerinde önemli bir yer i"gal etmektedir Zekât: Zekât konusuna bir çok aç lardaan temas edilebilir. Sosyal Sosyal Güvenlik tedbirleri konusunda ise, hat ra gelen en onemli müessese 6 Bu konuda daha önce!ngilizce konu"an ve okuyan kimselere hitaben bir inceleme yay nlam "t k.daha fazla bilgi için "u makalemize bkz. Prof. Dr. Servet Arma$an, Study of Centemporary Social Security Schemes from an islamic Perspective. in: Prof. A. Can TUNCAY a ARMA%AN, 2005,!stanbul, Beta yy. s Geni" bilgi için bkz. Karaman, Hayreddin, Mukayeseli!slâm Hukuku,!stanbul 1991, II, ; Zeydan, Abdülkerim,!slam #eriatinde Ferd ve Devlet (trc. O. Zeki Soyyi$it),!stanbul 1969, s. 140; Demir, Fahri,!slam da Mülkiyet ve Servet Da$ l m,!stanbul 1981, s. 182 vd., 260; Vehbe, Tev k Ali, el-!slam e"-"eri atü l-hayye, Riyad 1401/1981,s. 144,231; Lehib, Ahmed, Hukuku l-insan l-memleketi ve tatbikatuha l-memleketi ve eseruha ale l-muctemeati s-suudi, Hukuku l-!nsan l-!slam, Rab tatü l Âlemi l-!slami Dergisi, Özel say, Muharrem 1400 (Aral k, 1979), s. 240; Beyati, Münir Hamid, ed-devletü l-kânuniyye ve n-nizâmus-siyasiyyu l-!slâmî, Ba$dad 1399/1979, s ; Abdülvahab, Mustafa: el-muctemeu l-!slâmi, Küveyt 1389/1970, s. 168, 179 vd; es-sabuni, Abdurrahman, Nizâmu l-üsre ve hallu mü"kilâtina dav il-!slam, Lübnan, Daru l- Fikir, s. 163 vd.

4 70 Prof. Dr. Servet ARMAĞAN zekatt r. Zekat yoluyla fakirlere iktisadî yard mda bulunmak bir vecibe, yani bir mükellefiyet olup, dünya hukuk sistemlerinin hiçbirinin ihtiva etmedigi fevkalade faydal bir sosyal güvenlik muessesesidir. Dü"ünülsün ki, âyet-i kerimede (zekat, zenginin mal uzerinde fakirin hakk olarak kabul edilmekte, Onlann mallar nda muhtaç ve yoksullar için de bir hak vard r (Zariyat, 19) buyurulmaktad r. Ayr ca H s ma, yolda kalm!a hak(lar) n ver... (!sra, 26) ve Haydi akrabaya, yoksula, yol o#luna (yolcuya) hakk n ver (Rum, 38) buyurulmu"tur. Zekat verme,!slam Dini nin be" temel esas ndan biridir ve mali bir ibadet olarak da adland r lmaktad r. Zekat, toplum ve özellikle yoksul kimseler için önemli ve genel bir sosyal güvenlik müessesi oldu&u kadar, devlet için de en az bu derece önem ta" r. Zekât verilmezse devlet gerekli tedbirleri al r. Hatta Halife Hz. Ebu Bekir (r.a.), zekât vermek istemeyenlere kar" sava" bile açm "t r. Çünkü, toplanan zekatlar, fakir, i"siz, sakat, vs kimselerin ihtiyaçlar na ve ilgili âyette (Tevbe, 60) belirtilen di&er kamu hizmetlerine sarf edilecektir. Bu konuda yap lan ciddi ilmi ara"t rmalarda, 8 Zekât müessesesinin nas l çok yönlü oldu&u ve sosyal güvenlik sistemine ve kamu hizmetlerinin finansman na nas l temel oldu&u anlat lmaktad r. Zekat bu kimselerin ihtiyaçlar na kafi gelmedi&i takdirde, devlet kendi hazinesinden gerekli yard mlar yapacak, gerekli müesseseleri kuracak ve i"letecektir. Hatta devlet, bu vazifesini yerine getirmezse, fakirler devlet aleyhine dava bile açabilecektir. 9 Ayn "ekilde devlet, zenginleri zekat d " nda da fakirlere yard m etmeye icbar edebilir. 10!bn-i Hazm da "öyle diyor: Her beldenin zenginleri üzerine, beldelerinin fakirlerini gözetmeleri farz- kifayedir. "ayet zekat kafi gelmezse, zaruri olan yiyecek, yazl k ve k!l k giyecek ve buna benzer ihtiyaç maddeleri ile ya#mur, yaz ve güne!ten ve kötü gözlerden koruyacak ve tamir etmeleri hususunda devlet onlar icbar edebilir Meselâ bir H ristiyan ilim adam n n kaleme ald $ ve ABD Columbia Üniversitesi taraf ndan yay nlanan "u kitaba bkz. Aghnides, Nicolas P.,!slam n Mali Hükümleri (çev.: Prof. Dr. Servet Arma$an),!stanbul 2003, s. 175 vd. 9 Karaman, a.g.e., s Karaman, a.g.e., s Beyâtî, a.g.e., s. 205 den naklen!bn Hazm, el-muhalla, V, 156; Karaman, a.g.e., s. 118; el-gazali, Muhammed, Hukuku l-!nsan Beyne Teali l-!slami vce l-! lani l-ümemi l-müttehide, Kahire 1383/1963, s. 220; Zeydan, a.g.e., s. 51; er-remli, Nihâyetü l-muhtac ile "erhi l-minhac, M s r 1967 VII, 194; Vehbe, a.g.e., s Yukar da belirtti$imiz gibi, muhtaç olduklar takdirde zimmiler de bu sosyal güvenlik tedbirlerinden istifade ederler. (Bkz. Zeydan, a.g.e., s. 143; Ayr ca bkz. El-Lehib, a.g.e., s. 40; Ulvan, Abdullah, et-tekâfulu l-!ctimai l-!slam, s. 117). Zekat mevzuunda etra bilgiler için bkz. Yavuz, Yunus Vehbi,!slamda Zekât Müessesesi (çe"itli bask lar); Özek-Karaman-Ayd n-erkal,!badet ve Müssese Olarak Zekat,!stanbul 1984,!slami!limler Ara"t rma Vakf yy..

5 İslâm Dininde Sosyal Güvenliğin Temel Müesseseleri Bir di&er müessese de Sadaka- f t r d r. Bu müessese Oruç kavram ile yak ndan ilgilidir: Oruç tutmakla mükellef olanlar ama tutamayanlar, bozdu&u bir günlük oruç için sadaka-i f tr ismi verilen bir miktar fakirlere vermek mecburiyetindedir. Bu miktar, bir fakiri bir gün doyuracak miktard r. Bu konu üzerinde daha fazla durmuyoruz. Bu konuda Bakara suresi 184. âyet "öyle diyor: (O) say l günler(dir). Art k sizden kim (o günlerde) hasta yahut sefer üzerinde olur (ve orucunu yemi" bulunur)sa tutamad & günler say s nca ba"ka günlerde (tutar.!htiyarl & ndan, yahut "ifa bulmas ümit edilmeyen bir hastal ktan dolay oruç tutmaya) gücü yetmeyenler üzerine de bir yoksul doyumu fidye (laz md r ) Adak (Nezir): Bir kimsenin yükümlü olmad & bir ibadeti, adamak suretiyle üzerine vacip k lmas d r. 13 Bunlar, bedeni ibadetler olabilece&i gibi, mali ibadetler de olur: $u, "u i"ler (neticeler) tahakkuk ederse, bir koyun kesip fakirlere da& taca& m; veya üç gün oruç tutaca& m diye söz verilmesi gibi. Kur an- Kerim de: Allah yolunda sarf etti#iniz nafakay ve adad # n z ada#!üphesiz Allah bilir. (Bakara, 270) ve Adaklar n yerine getirsinler. (Hac, 30) buyurulmaktad r. Mali ibadetlerden olan kurban ve tasadduk gibi, adaklar da, yoksullara yard mlar n ula"mas nda önem ta" r. 5- Fidye ve Kefâret: Müslümanlar, baz fiil ve davran "lar n sonucu fakirlere, Fidye ve Kefaret ödemek mecburiyetinde kal rlar. Mesela, hastal & veya ihtiyarl & sebebiyle farz oruçlar tutmaktan âciz olan kimse, her oruç için yoksula bir fidye verecek, yani bir fakiri doyuracakt r. Etti&i yemini bozan kimse de, 10 fakiri doyuracak veya giydirecektir. Ba"lad ktan sonra, Ramazan da mazeretsiz orucunu bozan kimse de, kefâret olarak bir köle azat edecek, bunu yapam yorsa aral ks z 60 gün oruç tutacak, buna da gücü yetmezse, 60 fakiri doyuracak veya bedelini ödeyecektir (Bkz.Mâide, 5/89). Bunun gibi di&er baz kefâret çe"itleri daha vard r: Z hâr, haç yasaklar n ihlal,adam öldürme ve hay zl kad nla cinsel temas gibi (Bakara, 2/222) Kurban: Kevser suresi, ayet 2 de Rabbine namaz k l, ve kurban kes. buyurulmaktad r. Kurban etlerinin muhtaçlara da& t lmas, "üphesiz!slam Sosyal Güvenlik anlay " n n çok önemli bir müessese ve tatbikat d r. 12 Tafsilat için bkz.!lmihal, Türkiye Diyanet Vakf yy., Ankara 2005, I, 314 vd. Oruç-sadaka-i f tr maddesi. 13 Tafsilat için bkz.!lmihal,!kinci cilt adak (nezir) maddesi, s. 21 vd.. 14 Bkz.!lmihal,!kinci cilt kefâret maddesi, s.14 vd..

6 72 Prof. Dr. Servet ARMAĞAN Kurban kesmek Hanefi mezhebinde vacip, di&er baz lar nda ise ($afii mezhebinde) ise sünnet-i müekkededir Sosyal Güvenli&i gerçekle#tiren ihtiyari müesseseler: Bu sayd klar m z, Müslümanlarca yap lmas ve uyulmas mecburi olan hususlard r. Bunlar d " nda Müslümanlar n ihtiyar na b rak lm ", ifa ettikleri takdirde sevap kazanacaklar yard m müesseseleri de vard r. Ancak ihtiyari olmakla birlikte,!slam Dinine ba&l l k ve peygambere itaat duygusunun kuvveti neticesi as rlard r Müslümanlar n kurup i"lettikleri ve yoksullar n istifade ettikleri müesseselerdir. Bunlar n isimlerini,k sa aç klamalarla zikretmekle yetiniyoruz: 1. Nafile hay r ve sadakalar Nafile hay r yapma, ki"inin ihtiyar na b rak lm "t r. Ama yap ld & takdirde sevab vard r. Nafile hay rlar çe"itli "ekilde yap labilir. Mesela bir fakire giyecek yard m, bir ö&renciye ö&renim masra ar n n kar" lanmas, yani ö&renim bursu verilmesi, hasta bir insan bedelsiz tedavi edilmesi, ya"- l ve âciz bir insan n günlük ihtiyaçlar n n,bedeli onun taraf ndan kar" lansa dahi, bakkal vb. den al n p ona verilmesi gibi. Bu tür hay rlar bazen sadaka diye de adland r l r. Bu gruba giren hay rlar, dinen farz de&ildir ama insanlar hay rl i"lere te"vik sadedinde tavsiye edilmi"tir. Ve as rlard r insanlar bu sevab kazanmak için fakir, yoksul ve âciz insanlar n yard mlar na ko"maktad rlar Vak ar a- Vak ar konusu:!slam Hukukunun en çok i"lenen bir konusudur dersek mübala&a yapm " olmay z. A"a& da da görülece&i üzere, bu durum, gerek vak ar n insan hayat ndaki ehemmiyetinden ve gerekse, Hz. Peygamber in bir hadisinin insanlara verdi&i bir müjdeden ileri gelmektedir. Hz. Peygamber (a.s.s.) bir hadislerinde buyurmu"lard r ki: $nsano#lu öldü#ü zaman amelleri kesilir. Ancak üç istisnas vard r: Biri, kendisinden devaml istifade edilen bir sadaka, biri kendisinden istifade edilen bir $lim, bir de kendisine dua eden evlat Bkz.!lmihal,!kinci cilt Kurban maddesi, s. 470 vd.. 16 Bir hadise göre K rk çe"it iyilik vard r (Bu ve benzer hadisler için bkz.!brahim Canan, Hadis Ansiklopedisi, Zaman yy. I, 411 vd.). 17 Müslim, Vasiyye, 3, 4; Ebu Davud, Vasaya, 14; Tirmizi, Ahkâm, 36; Nesai, Vasaya, 8; Ahmed, Müsned, II, 372. Ba"ka hadisler için bkz. Akgündüz, Ahmet:!slam Hukukunda ve Osmanl Tatbikat nda Vak f Müessesesi, Ankara 1980, s. 16 vd. Hatta Peygamberin (ass) kendisi de vak f yapm "t r. Bkz. Akgündüz, a.g.e., s

7 İslâm Dininde Sosyal Güvenliğin Temel Müesseseleri 73!"te hadiste ifade buyurulan, devaml istifade edilen sadaka (sadaka-i câriye) tabiri, vak f olarak yorumlanm " ve müslümanlar as rlarca vak f yapmaya te"vik eden en mühim bir âmil olmu"tur.!tiraf edelim ki, vak f, Müslüman dünyas nda yay ld & gibi, bu dünyan n d " nda da görülmü"tür. Ancak çe"itleri ve "ümulu bak m ndan!slâm dünyas ndaki kadard r denilemez. Yine itiraf edelim, günümüzde, Müslüman olmayan kalk nm " milletler, meselâ Amerikal lar ve Avrupal lar, vak f müesseselerinden çok istifade etmektedirler. Hat ra gelen ve gelmeyen çok çe"itli faaliyetler için vak ar kurmakta ve faaliyetlerini bu vak ar eliyle yapmaktad rlar. Meselâ dünyadaki çe"itli renk, rk ve dindeki ilim adamlar na burs da& tma faaliyetlerini vak ar eliyle yapmalar gibi. 18 b- Vak ar n Önemi: Vak ar n önemi çok geni"tir. Biz burada bilhassa iktisadi, sosyal ve hatta psikolojik sahadaki faydalar n ifade etmek isteriz. 19 Vak ar n, herhangi bir toplumdaki faydalar çok aç k oldu&undan elbette ki, iktisadi aç dan da üzerinde durmaya de&erdir. Vak ar üzerinde çok durulmas n n bir sebebi de sevap cihetidir. Çünkü vakf n bünyesinde, bir mal n gelirinden, kar" l ks z olarak istifade eden kimseler vard r. Tabii bu istifade, kar" l ks z oldu&u için, o mal vakfedene sevap kazand r r.!stifade devam etti&i müddetçe de sevap devam eder. Hatta vakfedenin ölümünden sonra da, ona sevap kazand rmaya devam edecektir. Bu sebeple, devam eden sadaka ve iyilik (sadaka-i cariye) diye adland r lm "t r. Vak ar üzerinde durulmas n n, modern!slâm hukukçular aç s ndan bir sebebi de vak ar n hükmi "ahsiyete sahip olmas d r. Buna a"a& da yine temas edece&iz. Bu k sa giri"i yapt ktan sonra "imdi vak f müessesesini daha yak ndan görelim. 1- Tarifi: Vak f üzerinde çok tari er yap lm "t r. Belki en kapsaml s ve güzeli Hanefi Mazhebinin büyük imamlar ndan ve!mam- Azam n iki me"hur talebesinden yani kad Ebu Yusuf ve!mam Muhammed in tarifidir. 18 Mesela Alexander von Humboldt-Stiftung (Almanlar n), Rockfeller Fundation (Amerikal lar n) gibi. 19 Akgündüz, a.g.e., s. 11 vd. Bu konuda mesela son olarak yay nlanan "u makaleye bkz. Mehmet Ali Ünal, Osmanl Medeniyeti ve Vak ar-sosyal ve Medeni Faydalar, Zaman Gazatesi, Osmanl larda tatbikat içinde bkz. Ziya Kaz c, Osmanl larda Vak f,!stanbul 2004.

8 74 Prof. Dr. Servet ARMAĞAN Vak f, bir mal, Allah n mülkü hükmünde addedip onu her türlü temlik ve temellükten haps ve menetmektir. Görülüyor ki, bu tarife göre, vakfedilen mal, vakfedenin (Vâk f) mülkünden ç kmaktad r. Üstelik Allah n mal hükmünde kabul edilmektedir. Yine bu sebepledir ki, o mal ne temlik ne de temellük edilebilmektedir. Yani k saca o mal sat lamamakta ve sat n al namamaktad r. 20 Baz st lahlar: Vak ar ile ilgili baz ist lahlar belirtmek ve k sa aç klamalar n vermek faydal olacakt r. 21 a- Vâk f: Vakfeden, yani mal n ba"kalar na tahsis edendir. Vâk f n hür, akl ba" nda ve bâli& olmas gerekir. Yaln z niyet kâfi de&ildir. Bu niyetini aç klam " olmas veya, tatbikatta daha çok bir belgede ifade etmesi aranmaktad r. Bu belgeye Vak f Senedi ismi veriliyor. Vâk f, yani vakfeden vak f senedinde baz kay tlar veya "artlar koyabilir. Meselâ dükkân m n gelirini do&du&um köyün 50 ya" ndan büyük dul kad nlar na tahsis ediyorum gibi.!slâm Hukukçular aras nda yerle"mi" bir tâbir "udur: Vâkf n "art, kanun koyucunun ($âri ) "art gibidir Onun için, bu "artlara mutlaka riayet edilmelidir. Ancak bunun da istisnas vard r. b- Mevkuf veya Vak f: Bu vakfedilen mal demektir. Vâkf n mallar, arazileri, akarlar (ev, dükkân v.b.) gelirler ve nakit para "eklinde olabilir. 22 Mevkuf mal, sahibinin mal olmaktan ç km "t r, ya kendisi bizzat veya gelirleri, ba"kalar n n istifadesine sunulmu"tur. Mevkuf mallar gerek hukuki ve gerekse iktisadi bak mdan bir çok tahlillere tabi tutulmu", üzerinde bir çok hükümler vazedilmi"tir. Özellikle bu mallar n kiraya verilmesi, üzerinde irtifak tesis edilmesi ve hatta sat lmas, as rlarca insanlar me"gul etmi", hükümetleri üzerinde çe"itli düzenlemeler getirmeye mecbur etmi"- tir. Biz burada bunlar n tafsilat na girmiyoruz. 23 c- Mevkufun Leh-Me#rutu n Leh-Mesarifu l Vakf: Lehine vakfedilen ki"i, kurum ve yerlerdir. Meselâ Dükkân m n gelirini do&du&um 20 Kaide bu olmakla beraber, istisnas da vard r. Özellikle, vakfedilen mal istifade edilmesi mümkün olmayacak derecede harap olmas halinde, mevkuf mal yerine yenisi al nmak üzere sat labilir. Bu konularda bkz. Akgündüz, a.g.e., s. 291 vd ve 224 vd. ve Bilmen, Ömer Nasuhi: Hukuk!slamiyye ve Ist lahatu F khiyye Kamusu, I-VIII,!stanbul, IV, 355 vd. Di$er tari er içinde bkz. Akgündüz, a.g.e., s. 35 vd.; Karaman, a.g.e., I, 216; Bilmen, a.g.e., IV, 284; Gönenç, Halil, Günümüz Meselelerine Fetvalar (!laveli yeni bask ),Yasin y., II, 80 vd; Zuhayli, Vehbe,!slam Hukuku Ansiklopedisi,!stanbul, I-VIII (çev. Ahmet Efe ve d$r.),!stanbul 1994, 243 vd. 21 Tüm istilahlar için Akgündüz ün de$erli ara"t rmas tavsiye edilir. Akgündüz, a.g.e., s. 125 vd. Hatta kitap bile vakfedilebilir, s Bkz. Karaman, a.g.e., I, 218 vd.; Zuhayli, a.g.e., s. 260 vd. 23 Bkz. Akgündüz, a.g.e., s. 354 vd.; Zerka, a.g.e., III, 22.

9 İslâm Dininde Sosyal Güvenliğin Temel Müesseseleri 75 köyün 50 ya" ndan büyük dul kad nlar na tahsis ediyorum cümlesinde, Mekfulun leh o köyün dul kad nlar d r. Sadece do&du&um köy olarak desem, bu takdirde mevkufun leh, do&du&um köydür. Bir yola, bir bahçeye veya bir binaya hatta hayvanlar n lehlerine tahsis yapsam, bunlar mevkufun leh olurlar. 24 d- Vak f: Ço&ulu evkaf ve vukuf tur. Vak f, müessesenin ismidir. Halk aras nda ço&u defa, vak f mal na da vak f denilmektedir. Arapça da vak f müessesesi için ihtibas, tahbis ve tesbil denildi&i da vâkidir. Bunlar da çe"itli aç lardan bir mal temlik ve temellükten hapsetmek ve bir mal Allah yolunda, hay r i"lerinde tahsis etmek manalar na gelmektedir. 25 e- Vak f Senedi: Vak f senedi, vakfedenin iradesini beyan etti&i metnin ad d r. Bu senede vakfiye de denilir. $ayet ölüme ba&l bir tasarrufta, yani vasiyetnamesinde yapm "sa bunun ayr bir ismi yoktur. Vak f senedinde vak f n iradesini beyan ederken kulland & kelimeler islam hukukçular taraf ndan çok incelenmi", hangilerinin muteber oldu&u veya olmad & üzerinde birçok fikirler beyan edilmi"ir. 26 f- Galle: Vakf n gelirleridir Çe"itleri: Vakf n çe"itleri konusunda k saca "unu belirtelim: Çok çe"itli vak ar kurulmu"tur: Fakir talebelere destek, hayvanlar doyurma, hastalar tedavi, su temini,yaz n s cak günlerinde karl (buzlu) su da& t m gibi maksatlarla vak ar kurulmu"tur. Vak f, üzerinde çok "ey söylenilmi" ve yaz lm " bir müessese oldu&u için, böylesine geni" bir konunun ve müessesinin çe"itleri de elbette çoktur ve k sa bir taksimata tabi tutmak zor olur. Ancak biz bu konuda yaz lan eserlerden istifade ile k sa bir taksimat yapaca& z. Vak ar n çe"itleri, farkl k staslara göre ay r ma tabi tutulabilir. Bu nokta konumuzu ilgilendirmiyor. 3- Vak ar n!ktisadi Manas ve Ehemmiyeti: Buraya kadar vak ar n hukuki bak mdan özelliklerini belirttik. $imdi de esas kitab n mevzuu olan iktisadi ve özellikle!slâm iktisadi zaviyesinden de&erlendirmesini yapmaya çal "al m. 24 Bkz. Akgündüz, a.g.e., s. 354 vd.; Kedi, köpek ve ku" gibi hayvanlar n beslenmelerini temin etmek için mal tahsis edilerek vak f yap ld $ n burada belirtmek isterim. Bkz. Akgündüz, a.g.e., s. 187 vd. 25 Ayr ca bkz. Bilmen, a.g.e., IV, 284 vd. Karaman, a.g.e., II, 218 vd. 26 Bilhassa bkz. Akgündüz, a.g.e., s. 188 vd. Bilmen, a.g.e., 296 vd. Vak f kurma i"leminin st lahlar çok çok zengindir. Bu konuda Akgündüz ün eseri d " nda bütün st lahlar alt alta s ralayan bir kaynak için bkz. Bilmen, a.g.e., s. 284 vd. 27 Bkz. Akgündüz, a.g.e., s. 214,!stiglal ve Müstegillat da denilir.

10 76 Prof. Dr. Servet ARMAĞAN Yukar da belirtti&imiz gibi, vak ar,!slâm ekonomisinin iki - üç büyük temelinden biridir (di&er ikisi, faiz yasa& ve zekat n farziyeti) diyebiliriz. Böylesine büyük bir müessesenin ekonomik ehemmiyeti ve hususiyetini burada bir iki sahife içinde ortaya koymak imkans z derecede zordur. Ancak biz yine de ba"l klar halinde görü"lerimizi aç klayaca& z: a- Vak ar, Kamu Harcamalar!çin Ek Bir Kaynakt r: Vak ar, devletin bütçesi d " nda bir kaynak olarak kabul edebiliriz. Çünkü her y l devletler senelik bütçelerini, yeni gelir ve giderlerini ihtiva eden kanun tasar lar n haz rlarlar. Bu bütçede, devletin, (laik olsun, dini olsun her devletin) gelirleri gösterilir. Gelirler: vergiler, yer alt ve üstü servetleri, hizmet gelirleri gibi kalemlerdir. Halbuki vak f gelirleri, ilk anda göze görünmez bir kalemdir, ama oldukça büyük bir gelirdir. Biraz a"a& da görülece&i üzere, vâk f gelirlerinin büyük bir k sm, devletin kamu hizmetlerine sarf edilen bir gelirler bütünüdür. Benim bildi&im kadar ile, Türkiye deki vatanda"lar n yapt klar vak ar n gelirlerinin bir istatistiki tutulmu" de&ildir ve tutulmuyor. Devletin idaresindeki sultanlar n v.b. vak ar n ise gelirleri bellidir. Ve bunlar n sarfedilece&i yerleri vard r. Hatta bu paralarla bankalar da dahil kurulmu"tur. Yine benim tahminlerime ve duyduklar ma göre, özel vak ar n tüm Türkiye itibariyle gelirleri, devletin bütçesinin 1/6 s kadard r. Yani 20 katrilyon tl, yakla" k 15 Milyar Amerikan Dolar d r. Yine belirtelim, bu gelirler tam manas yla de&erlendirilip, azami (maksimum) miktarlara ç kar lmaya gayret edilirse, daha çok olur. Ve yine çok dikkatlice, yani israf yapmadan kullan l rsa, yukar daki rakamlar fiilen 2 kat na ç kacakt r. b- Vak ar Kamu Hizmeti Görürler: Vakf nevilerini yukar da belirttik. Ama çok k sa olarak, vak ar daha yak ndan ele al nd & zaman, bunlar n hemen bütünü, kamu hizmeti gördü- &ünü tesbit edebiliriz. Meselâ: Vâk ar n büyük k sm devletin kamu hizmetlerine ve harcamalar na bir destektir. Çünkü, fakir çocuklar okutan binlerce vak f var. Bu çocuklar vak ar okutmasa, devletin onlara destek olmas gerekir. (Bkz. A. md. 42/4 ve 7;58/son; 61/4)). Dul ve yetimlere yap lan vak f yard mlar n v.b. de bunlara ilâve edebiliriz.

11 İslâm Dininde Sosyal Güvenliğin Temel Müesseseleri 77 Yine bir çok vak ar, fakirlere sa&l k hizmeti sunmaktad r. Hatta bu gaye ile kurulmu" hastaneler bile vard r.!stanbul da Bezm-i Alem Valide Sultan Vâk f Hastanesi gibi. 28 Vak ar n bir k sm, yol, köprü, han, hamam ve cami gibi tamam yla bir kamu hizmeti olan sektörlere sarfedilmektedir. Vak ar n bir k sm da temizlik i"lerine ve belediye hizmetlerine safedilmektedir. Belediye hizmetlerinin ise, kamu hizmetlerinin ba" nda geldi&inde "üphe yoktur. Buna benzer daha birçok ve cazip vak f nevilerinden misaller verilebilir. Bütün bunlardan ç kan netice, vak ar n tam manas yla bir kamu hizmeti gördü&üdür. c-vak ar Kalk nmaya Hizmet Ederler: Çünkü vak f gelirlerinin sarfedildi&i yerlerin nihai hedefi, ülkedeki dar gelirli insanlar n iktisadi ve sosyal seviyelerini artt rmakt r ve kamu hizmetlerinin daha iyi görülmesidir: Okul, cami, hastane, yol, köprü v.b. yerlerin imar, in"aas ve hatta tamir ve bak m d r. Bütün bunlar n ise, ülkedeki kalk nman n bir ortaya ç k " "ekli oldu&unda "üphe yoktur. Sadece!stanbul daki selatin (Sultanlar n in"a ettirdi&i) camilerinin ve medreselerinin bak m ve onar m n bile ele alsak, bugünkü Türk Devletin konsolide bütçesi ile bunlara para yeti"- tirmek mümkün de&ildir. Halbuki as rlarca önce yap lan vak ar kanal ile (bir k sm da sultanlar n vakf d r) bu masra ar görülmektedir. d- Vak ar Toplumda Sosyal Huzuru ve Kamu Yarar Sa&lar Vâk ar n büyük k sm hayri vak ard r. Yani, kurbet (iyilik ve ibadet fiili) niyetiyle tesis edilmi"tir. Bu demektir ki, toplumdaki, gelir seviyesi dü"ük, sosyal olarak kalk nmam ", hadiselerin tesiriyle, muzdarip ve mü"- kül vaziyette bulunan kimselere çe"itli sahalarda (e&itim, sa&l k v.b.) yard m elini uzatmaktad r. Yine bu demektir ki, vak ar, sosyal ve iktisadi bak mdan kalk nmam " bu kimselerin kalk nm ", yani zengin müre#eh kimselere kar" kin, hased ve intikam alma duygular n frenleyecektir. Böylece alt ve üst s n f, yani geli"mi" ve geli"memi", bir di&er tabirle fakir ve zengin s n ar aras nda münafereti ortadan kald rmaya yard mc olur (zekat n da bir hikmeti budur). Çünkü dü"ünün:!lkokulu okuyamayacak kadar fakir olan bir çocuk, vak ar n deste&i ile, yani bu destek sayesinde,zengin bir çocuk gibi okuyacakt r. Yüksek ö&renimi okuma imkan ndan mahrum kalm " çal "kan ve fakat fakir bir genç vak f burslar sayesinde yüksek ö&renim yapacak ve hatta ihtisas yapma imkan na kavu"mu" olmaktad r Bilhassa Bkz. Bilmen, a.g.e., 371 vd.; Kaz c, a.g.e., s. 200 vd. 29 Sadece memleketimizdeki yüksek ö$renime burs veren küçüklü büyüklü vak ar n say s yüzleri bulmaktad r. Bu vak arda, yakla" k talebeye her y l e$itim ve ö$renim yolunu haz rlamaktad rlar.

12 78 Prof. Dr. Servet ARMAĞAN!slâm hukukunda azat edilmi" köleye ve evlatlar na bile vak ar yap lm "; böylece hürriyetine kavu"mu" bu kimselerin iktisadi ve sosyal hayat na destek verilmek istenmi"tir. 30 e- Di&er Faydalar Vak ar n iktisadi ve sosyal faydalar anlatmakla bitmez. Bitmez çünkü çok geni" bir müessesedir. Vak ar üzerine cilt cilt kitaplar yaz lm ", tezler yap lm "t r. Hadis ve f k h kitaplar nda vasiyet ve vak ar üzerine müstakil fas llar aç lm "t r. Binlerce, yüzbinlerce âlim vak ar üzerine kafa yormu", içtihat yapm " ve tefsirler yapm "lar ve yorumlar getirmi"lerdir. Vak ar, vâk f için de bir tatmin vesilesidir. Toplumda, zengin kad n ve erkek yüzbinlerce insan vard r. Ve bunlar, mallar n n hay r gayelerine sarfedilmesini istemektedir. Bu isteklerinin en iyi tatmin vas tas da vak f müessesesidir. Hele öldükten sonra da kendilerine sevap kazand raca& na göre, memnuniyetle vak f yapacaklard r ve yapm "lard r ve halen de yapmaktad rlar. 31 Vak f konusu!slam Ekonomisinde co"kun bir nehir, bir deniz, bir okyanustur. Biz ise bundan sadece bir katre (damla) gösterdik Vasiyetler Vasiyetler, insanlar n hayatlar nda yapt klar ve ölümlerinden sonra hüküm icra etmek üzere aç klad klar son arzular d r. Modern Medeni kanunlar bu hukuki müesseseyi düzenlemi"lerdir.!slam Hukuku kaynaklar ve kitaplar nda da vasiyet konusu düzenlenmi"tir. Çünkü Vasiyet kavram n n kaynaklar Kur an, Sünnet ve!cmâd r 33 Vasiyet yapma sünnettir. Yaln z zenginler de&il, fakirler de vasiyet yapabilirler. Vasiyet yaz l oldu&u gibi sözlü de olabilir. Vasiyet ölüme ba&l bir tasarruftur. B rak lan mal sadaka hükmündedir. Hanefilere göre, vasiyet etmek vâcip de&il, müstehapt r. Ve mal n üçte birini geçmemek üzere câizdir. Müslümanlar n vasiyet yaparak Hz. Peygamberin sünnetine ittiba etmek ve böylece sevap kazanmak istemi"ler, as rlar boyu bu uygulama devam etmi"tir. Farz ve vâcib derecesinde bir i"lem olmay p,insanlar n ihtiyar na 30 Bkz. Bilmen, a.g.e., 378 vd. Hatta cami kap lar nda dilenen kimselere bile vak f yap lm "t r. (!bid, 380). 31 Vak f gelirlerinin iyi nemaland r lmas, yerli yerine sarfedilmesi ve israf ve yiyicilikten kaç n lmas ayr bir konudur ve maalesef suistimal edilmektedir. Bu konunun üzerinde durmuyoruz. 32 Ayr ca geni" bilgi için bkz. Gönenç, a.g.e., II, 80 vd. Vakf n iktisadi ve sosyal faydalar konusunda!slâm!slâm hukukçular taraf ndan yaz lan kitap çok azd r. Âlimler daha çok vakf n kurulu" ve i"leyi"i ile ilgili çal "malar yapm "lard r. 33 Bkz. Karaman, a.g.e., 378. Muttefekun aleyh olan bir hadis "öyledir: Vasiyet edecek bir "eyi olup üzerinden iki gece (bir rivayette üç gece) geçen müslüman n hakk ancak vasiyetinin yaz l olarak yan nda bulunmas d r. (Bkz. Buhari, Vesya,1; Müslim, Vesiyet, 14 (1627); Ebu Davud, Vesaya, 1 (2862) vd..

13 İslâm Dininde Sosyal Güvenliğin Temel Müesseseleri 79 b rak lan ve fakat yap ld & takdirde faydal olan bir müessesedir. 34!"te as rlar boyunca, insanlar vasiyet yaparak akrabalar na veya yabanc lara vasiyet yoluyla terekesinden yard m yap lmas n istemi" ve sa&lam "lard r.halen vasiyet yoluyla, yard m alan bir çok fakir ve yoksul bulunmaktad r. 4- Ziyafetler Burada söz konusu olan bir kimsenin di&er insanlara yemek yard m yapmas d r.!htiyari bir davran "t r. Ancak Hz. Peygamber (ass) misafire ve fakirlere yemek yard m yap lmas n tavsiye etmi"tir: Mesela "öyle buyurmu"tur: Kimde iki ki"ilik yiyecek varsa,üçüncü ki"iyi birlikte al p evine götürsün.kimde dört ki"ilik varsa,bunlardan be"inci ve alt nc y götürsün. 35 Bir di&er hadis ise "öyledir: Allaha ve âhiret gününe iman eden kimse, misafirine ikram etsin. 36 $üphe yok ki, fakirlere verildi&i takdirde,ziyafetler yoluyla toplumda,önemli bir yard m yap lm " olur. Yemek ziyafeti bir defa olabilece&i gibi. Uzun süreli de olabilir.!slam tarihinde ve bilhassa Osmanl tarihinde, a"evleri müessesesi bunun tipik bir örne&idir. 5- E#yalar n âriyeti Âriyet, bir mal n bir ba"kas na bedelsiz kullan m n sa&lamakt r. Âriyet bir akittir. E&er o "eyin kullan m, bedel ile olursa, bunun ismi kira akdi veya icar akdi olur. Âriyet, bedelsiz olmas sebebiyle, ba"kas na bir iyilik, bir yard m manas na gelir. Bu sebeple,!slam hukukçular âriyet akdini teberru akitlerinden biri olarak kabul etmi"lerdir. Yani bir ba"kas na, bedelsiz bir iyilik, bir ba& "t r.ancak esas hibe akdi nden fark, ba& "lama akdinde (hibe), o mal n ayn da bir ba"kas na temlik edilirken, âriyette ayn de&il, sadece menfeati temlik edilmektedir. E"yalar n âriyetinin bir yard mla"ma ve hatta bir sosyal güvenlik müessesesi oldu&unda "üphe yoktur: Bir misal verelim: Anadolu muzda, dü- &ünlerde e"ya âriyetine çok rastlan r: Fakir olup da ziynet e"yalar ve dü&ün elbiseleri alamayan ve fakat gelin olurken dü&ünlerde giyinmek ve tak nmak isteyen fakir gelinlere, çok büyük ve unutulmaz bir yard m i"te bu ziyneti e"yalar n n ve gelinliklerin âriyetidir. Böylece,fakir gelinler hayatlar n n en önemli hat ra gününde unutamad klar bir sevinç ya"arlar. 34 Ayr ca!slam Hukuku üzerine yaz lm " eserlerin Miras bölümlerine bkz. 35 Bkz. Buhari, Mevakitu s-sala, 41; Müslüm, E"ribe, 32 (nr. 2057); Ahmed, Müsned, I, Bkz. Müslim,!man, 77.

14 80 Prof. Dr. Servet ARMAĞAN 6-!sar (Ba"kas n, kendi nefsine tercih etmek)!sar hasleti bir âyet de zikredilmi"tir: Kendileri ihtiyaç halinde olsalar bile,onlar kendi nefislerine tercih ederler (Ha"ir Suresi, 9) Kanatimce sahabelerde bulunan bu isar özlelli&i toplumdaki yard mla"man n bir di&er önemli kayna& n te"kil eder. Bu özellik, yard mla"- man n en ileri derecesidir. Çünkü bu özellikte sadece zenginin fakire yard m de&il, daha ileri olarak, bir menfaete kavu"ma zaman nda bir kimsenin, kendisini de&il, bir ba"kas n kendi nefsine tercih etmesi söz konusudur. Yani bana gelen bir menfeate ben de&il, di&er mümin bir karde"im kavu"sun demek ve buna göre hareket etmektir. Bu konuda yukar daki âyeti tefsir eden kitaplara bak labilir Hediye - Hibe Hediye, insanlar aras nda sevgiye dayal bir i"lemdir. Hediye, menkul veya gayr menkul bir mal n bir ba"kas na bedelsiz temlikidir. Bu i"lem bir akit halinde ortaya ç k nca ismi hibe akdi (ba& "lama akdi) olur.!slam hukukçular ve Mecelle, md ba& "lamay bir akit olarak kabul ve düzenlemi"lerdir. Hediye ise bir akit olarak kabul edilmiyor. 38 Hz. Peygamber(ass) Müslümanlar hediye verme&e te"vik etmi"tir: Hediyele"iniz, kar" l kl sevginiz artar. 39 Bir ba"ka hadis ise "öyledir: Hediyele"iniz, zira hediye, kalpteki kini ve k rg nl & giderir. 40 Hediye,daha çok ba"ar lar n tebrikinde, bayrak günlerinde vb. vesilelerle yap lan güzel bir!slami adettir. Gerek hediye ve gerekse hibe akdi, bir toplumda yard mla"man n ve kar" l kl sevginin temellerini kuran örnek al nmas gereken birer müessesedirler. 37 Mesela bkz. Said Nursi, Lem alar, 21. Lem a, 3.düstur. 20. Lem a, 1.sebep alt ndaki ha"iye de "öyle denilmektedir. Ha"iye 1: Sahabelerin senâ-i Kur âniyeye mazhar olan îsâr hasletini kendine rehber etmek, yani, hediye ve sadakan n kabulünde ba"kas n kendine tercih etmek ve hizmet-i diniyenin mukabilinde gelen menfaat-i maddiyeyi istemeden ve kalben talep etmeden, s rf bir ihsan-!lâhî bilerek, nâstan minnet almayarak ve hizmet-i diniyenin mukabilinde de almamakt r. Çünkü, hizmet-i diniyenin mukabilinde dünyada bir"ey istenilmemeli ki, ihlâs kaçmas n. Çendan haklar var ki, ümmet onlar n mai"etlerini temin etsin. Hem zekâta da müstehakt rlar. Fakat bu istenilmez, belki verilir. Verildi$i vakit de Hizmetimin ücretidir denilmez. Mümkün oldu$u kadar kanaatkârâne, ba"ka ehil ve daha müstehak olanlar n nefsini kendi nefsine tercih etmek, * [ Kendileri ihtiyaç halinde olsalar bile onlar kendi ne slerine tercih ederler. Ha"r Sûresi: 59:9] s rr na mazhariyetle, bu müthi" tehlikeden kurtulup ihlâs kazanabilir. 38 Bu konuda ayr ca bkz.!lmihal,!kinci cilt, Hibe maddesi, s Bkz. Muvatta, Hünü l-hulk, M. Ali Nâs f, et-tac (trc. Bekir Sadak), II, 420; Ahmed, Müsned, II, 405. Ayr ca bkz. Buhari, Hibe,1; Tirmizi, Velâ, 6.

15 İslâm Dininde Sosyal Güvenliğin Temel Müesseseleri Kom#u Hakk Hukuk d " bir müessese gibi görünen kom"u hakk, hadislerde dikkat çekici "ekilde yer alm "t r. Mesela bir hadis "öyledir: Cebrail, devaml surette bana kom!u haklar na riayet edilmesini tavsiye ediyordu. Öyle ki, kom!ular yak nda birbirine mirasç k lacak sand m. 41 Kom"ular aras nda dostane ve iyi münasebetler, bir toplumun temel dayanaklar ndan biridir. Bir ba"ka hadis ise, sosyal yard mla"ma ve güvenli&in nihai hudutlar n ne güzel göstermi"tir: Kom!usunun aç oldu#unu bildi#i halde, tok olarak uyuyan, kâmil mümin say lmaz. 42 Kom"uluk münasebetlerinin zedelendi&i ve hatta, maalesef mahkemelere ta" narak nizal oldu&u ve hatta sopal - b çakl kavgalar haline dönü"tü&ü günümüzde, iyi kom"ulu&u tavsiye eden!slam Dininin yüceli&i ve sosyal dayan "maya verdi&i önem daha iyi anla" l r. Ve bu konuda daha fazla bir aç klama yapmaya gerek kalmaz Karz- Hasen (Faizsiz ödünç verme). Karz, para ödüncü demektir. Karz - Hasen ise, iyi para ödüncü veya daha do&ru bir hukuk tabiri ile Faizsiz para ödüncü demektir. Faiz ve faizli i"lemler!slam da yasaklanm "t r. Kur anda bir çok âyetlerde faiz yasaklanm "t r. Mesela: Faizi (ribây ) yasaklayan baz âyetlerin 44 meâlleri "öyledir: Bakara Sûresi, âyet : Ribâ ( faiz) yiyenler kendilerini!eytan çarpm! (birer mecnun)dan ba!ka bir halde (kabirlerinden) kalkmazlar. Böyle olmas da onlar n: Al msat m da ancak ribâ gibidir demelerindendir. Halbuki Allah, al!-veri!i helal, ribây (faizi) hâram k lm!t r. (Bundan böyle) kim Rabbinden kendisine bir ö#üt gelip de (faizden) vazgeçerse geçmi!i ona ve i!i (hakk nda hüküm) de Allah a aittir. Kim de tekrar (faize) dönerse onlar o ate!in yârân d rlar ki orada onlar ( bir daha ç kmamak üzere) ebedi kal c d rlar. Bakara Süresi, âyet 277: 41 Bkz. Buhari, Edep, 28; Müslim, Birr, 140, 141). (Bir di$er hadis için bkz. Müslim, Birr, ; Buhari, Edeb, Suyuti, el-camiu s-sa$ir, no.7583; Buhari, el-edebu l müfred, s.112; Muhammed Nasuriddin Elbani, el- Ehadisu s-sahiha, no Ayr ca bkz.!lmihal, II, 470 vd. 44 Di$er âyetler için bkz.!slam Ekonomisi (!stanbul 2005) adl kitab m z s. 191 vd.

16 82 Prof. Dr. Servet ARMAĞAN Allah ribân n bereketini tamamen giderir. Sadaka (s verilen mal ) lar ise art r r. Allah (haram helâl tan makta srar eden) çok kâfir, çok günahkâr hiçbir kimseyi sevmez. Hadislerde de faiz yasaklanm "t r. Bir çok misalinden 45 bir misalini buraya almak isterim: Ebu Hureyre (ra) den rivayet edildi&ine göre Resulullah (ass) "öyle buyurmu"tur:!nsan helak eden "u yedi "eyden çekininiz - Onlar nelerdir? Diye soruldu&unda, Resûlullah (s.a.v.): Allah a "irk ko"mak, cimrilik, hakl olmak müstesna, Allah n haram k ld & bir kimseyi öldürmek, faiz yemek, yetim mal yemek, dü"mana hücum s ras nda harpten kaçmak, zinadan masun olup hat r ndan bile geçirmeyen müslüman kad nlara zina isnad etmek. 46 SONUÇ: Yukar dan beri yapt & m z aç klamalar m zdan "u neticeler ortaya ç kmaktad r: 1-!slam Dini, semavi dinlerin sonuncusudur. Cenab- Hak!slam Dini ile, son kutsal kitap Kur an ve son Peygamber Hz. Muhammed (ass) yoluyla insanl &a dünya ve ayn zamanda âhiret saadetine kavu"man n yollar n göstermi"tir.!slam Dininin bu hükümleri iyi anla" l r ve tatbik edilirse, be- "eriyet her halde mesut ve bahtiyar olur. 2-!slam Dini, toplumdaki fertler aras nda yard mla"may elbette dü"ünmü" ve toplumsal huzur sa&lamak u&runa emir ve tavsiyeler ihtiva etmektedir. Çünkü bu tedbirle yoluyla, fakir ve zengin aras nda münaferet ortadan kalkacakt r. Yine bu hükümler sayesinde, zenginin fakire tegallüb ve tahakkümü önlenecek, fakirden zengine kar" ise, kin ve i&birar azalacak ve tamamen ortadan kalkacakt r.!slam Dini gibi alem"ümul bir dinin de böyle bir neticeyi sa&lamas beklenir ve bu yüce din beklenenleri bo"a ç karmam "t r. 3-!slam dini mecburi ve ihtiyari müesseselerle, toplumdaki yard mla"may sa&lamak istemi"tir. Muhtaçlara yard m te"vik edilmi", böylece yard mla"ma "uuru geli"tirilmeye çal " lm "t r. 4- Bir!slam devletinin, kendi vatanda"lar n!slam n yüce prensipleri " & nda sunaca& kamu hizmetleri ve kuraca& ilgili müesseseler eliyle müre#eh bir hayata kavu"turma vecibesi vard r. Günümüzde bu tedbirler Sos- 45 Bkz.!slam Ekonomisi adl kitab m z.s. 192 vd. 46 Bkz. Müslim,!man, 144; Buhari, Vesaya, 23; Hudud, 44.

17 İslâm Dininde Sosyal Güvenliğin Temel Müesseseleri 83 yal Güvenlik Müesseseleri kurmak suretiyle ifa edilmektedir.!slam tarihi boyunca bunun örnekleri görülmü"tür. 47 Bu arada "unu da belirtelim: Sosyal Güvenlik konusu klasik!slam hukuku kitaplar nda, ayr bir ba"l k alt nda yer almaz. Ancak çok az say daki yeni kitap bu konuya müstakil olarak yer ay rm " bulunuyor. Biz incelememizde, bu de&erli kitaplar n de&i"ik ba"l klar alt nda ve fas llar içinde yer alan ve konumuzla ilgili olan bilgileri, günümüzün modern hukuk sistemati&ine göre takdim etmeye çal "t k. 5-Modern sistemlerde sosyal güvenlik tedbir ve müesseseleri, sadece devlet taraf ndan sa&lanandan ibarettir. Bu ise, ancak devletin mali gücü ile orant l bir güvenlik tedbiri olabilir.!slam Hukuku ise, devlete vazife verdi&i gibi, zenginlere de vecibe yüklemi" ve hatta tüm fertlerden, yoksullar n yard m na ko"malar n istemi"tir. Böylece, devlet bir tedbir almasa dahi, ki"iler, kendi inisyati eri ile, muhtaç kimselere yard m etmek durumundad rlar. Fakir ve yoksullara zekâtlar n vermek,kestikleri kurban n etlerini onlara da- & tmak ve sadaka vermek gibi. 6- Vak f müessesesi, çok yönlü bir müessesedir. Hz.Peygamber in (ass) bir hadisine dayanarak müslümanlar as rlard r vak f kurmak yoluyla yard mla"may sa&lamaktad rlar. Dünya medeniyetleri içinde,!slam Hukukundaki vak f müessesesi kadar sosyal güvenli&i sa&layan kapsaml bir hay r müessesesi mevcut de&ildir. 7-Hediyele"me ve kom"uluk hakk gibi, müminlere tavsiye edilmi" bir davran " dahi toplum içinde yard mla"may sa&layan son derece müessir müesseselerdir. Mü minlerde yerle"mesi istenen isar hasleti ise (ba"kas n kendi nefsine tercih etme), sosyal güvenli&i, toplumda geni" ölçüde yayan bir faktördür. Zaten!slam Dinin emir ve tavsiyeleri, iyice anla" l r ve gai yorumlarla uygulan rsa, hem idare edenler ve hem de idare edilenler bundan bir çok faydalar elde ederler. $üphesiz, bu say lan hükümler, ki"ilerin dindarl & ve dini hükümlere ba&l olmalar derecesinde tatbiki bir de&er ta" r ve istenilen neticelere ula"t r r Bu konuda "u eser tavsiye eldir: Hasan!brahim Hasan,!slam Tarihi (trc.!smail Yi$it ve d$r. ), Sosyal Güvenli$in Finansman meselesine burada girmiyoruz. Bkz. Be"er, 147 vd.;!slam sosyal Güvenlik mevzuu, Türkçe kaynaklarda az incelenmi"tir.bu konuda bkz. Be"er, Faruk,!slam da Sosyal Güvenlik, Ankara 1987 ve #eker, Mehmet,!slam da Sosyal Dayan "ma Müesseseleri, Ankara 1987.

18