A. K I S A L T M A L A R

Transkript

1

2

3 KKTC Merkez Bankası, 2004 Adres Bedreddin Demirel Caddesi, Lefkoa - KKTC Yazıma Adresi P.K. 857, Lefkoa- KKTC Telefon (10 Hat) Fax Telex Websitesi ileti@kktcmb.trnc.net Bu Rapor, KKTC Merkez Bankası Yönetim Kurulu nun onayı ile hazırlanmı ve yayımlanmıtır. Bu raporda yayımlanan veriler geçici verilerden derlenmitir. Önceki raporlar ve/veya internet sitemizdeki verilerle karılatırıldıında farklılıklar görmek mümkün olup, kamuoyunu bilgilendirmek amacıyla hazırlanan bu rapordaki veriler kanıt gösterilmek suretiyle KKTC Merkez Bankası / TMSF den herhangi bir hak veya deiiklik talebinde bulunulamaz. Bu yayının tüm hakları saklıdır. Sadece, ticari amaçlı olmayan eitim, aratırma vb. çalımalarda kaynak gösterilerek kullanılabilir. i

4 A. K I S A L T M A L A R $/Dolar KKTCMB/Banka MB MDC MMK TL/TP YP TGA SYR TMSF GSMH GSYH DPÖ OECD EFTA Amerikan Doları Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Merkez Bankası Merkez Bankası Menkul Deerler Cüzdanı Mevduatı Munzam Karılıkları Türk Lirası Yabancı Para Tahsili Gecikmi Alacaklar Sermaye Yeterlilii Rasyosu Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu Gayri Safi Milli Hasıla Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Devlet Planlama Örgütü Organisation for Economic Co-operation and development European Free Trade Association B. T A N I M L A R Döner Deerler = Likit Aktifler Likit Aktifler = Nakit Deerler + Merkez Bankasından Alacaklar + Bankalardan Alacaklar Duran Deerler = Menkuller + Gayrimenkullar Mevduat Munzam Karılıkları = Yasal Karılıklar ii

5 31 Aralık 2003 tarihinde KUZEY KIBRIS TÜRK CUMHURYET MERKEZ BANKASI YÖNETM KURULU BAKAN ÜYE ÜYE ÜYE ERDOAN KÜÇÜK VARGIN VARER TAKENT ATASAYAN RFAT GÜNAY iii

6 iv

7 S U N U 2003 yılında, ortak para birimi kullandıımız Türkiye Cumhuriyetinde ekonomik program dahilinde uygulanmakta olan sıkı maliye ve para politikalarından baarılı sonuçlar alınması ve bunun ülkemize ayni ekilde yansıması ekonomide önemli kazanımların salanmasına neden olmutur. Nitekim ekonomik büyüme, hedeflenen yüzde 5.4 ün çok üzerinde ve yüzde 11.4 olarak gerçeklemitir. Nominal ve reel faiz oranları önemli ölçüde gerilemi, enflasyon oranı yüzde 12.6 ile düük seviyelere inmi ve Türk Lirasına olan güven yeniden tesis edilmitir. Salıklı bir makro ekonomik ortamın oluabilmesi için bankacılık sektörünün öneminin ve yapılması gereken reformların farkında olan Kurumumuz, 2001 yılından itibaren sektörün yapısal sorunlarına yönelik yeniden yapılandırma çalımalarını, alınan kararlar dorultusunda uygulamaya koymutur. Bu çerçevede bankacılık sektörünün mali ve operasyonel açıdan yeniden yapılandırılması ile gözetim ve denetimi güçlendirici düzenlemeler hayata geçirilmitir. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti bankacılık sektörü olumlu ekonomik gelimelere paralel olarak ve yeniden yapılandırma çalımalarının etkisiyle, bir önceki yıla göre 2003 yılında daha salıklı bir aktif-pasif yapısına sahip konumundadır. Yeniden yapılandırma çalımalarının sadece yaanan krizleri amaya yönelik ve kısa vadeli bir program olmadıı, yapısal sorunları çözmenin yanı sıra sektörün asli aracılık fonksiyonlarına odaklanmı, iç ve dı oklara karı dayanıklı ve rekabet gücü artmı bir yapıya kavumasını hedefleyen uzun vadeli bir çalıma olduu özellikle dikkate alınmalıdır. Bu balamda Kurumumuz, mevzuatın kendisine verdii görev, yetki ve sorumlulukları bilinçli ve kararlı bir ekilde kullanarak bankacılık sektörünün yeniden yapılandırılması yönünde 2001 yılından bugüne olumlu ve hızlı gelimeler kaydetmitir. Dier taraftan kamu bankalarının yeniden yapılandırılması ve tasarruf mevduatlarına yüzde yüz garanti uygulaması, konsolide denetim ve sermaye yeterlilii konularında sektörün eksikliklere sahip olduu belirtilmelidir. v

8 Finansal sistemin etkin, emin ve salıklı bir ekilde çalımasına engel tekil eden ve varlıkları yükümlülüklerini karılayamayan bankalar, Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna devredilerek sistem üzerindeki olumsuz etkileri giderilmeye çalıılmaktadır. TMSF bünyesine alınan söz konusu bu bankaların sorunları satı veya tasfiye yoluyla çözümlenmektedir yılı içerisinde bu çerçevede iki banka TMSF kapsamına alınmı ve bunlardan biri direkt tasfiye yöntemiyle çözümlenerek sistem dıına alınmıtır. TMSF, bünyesindeki ve tasfiye halindeki bankalardan temlik edilen alacakları yeniden yapılandırarak tahsil kabiliyetinin artırılması suretiyle çözüme kavuturmaya çalımaktadır. Kurumumuz bankacılık sektörünün yeniden yapılandırılmasına yönelik çalımalarına ilaveten, sektörde yakın geçmite yaanan sorunları da dikkate alarak, görev yetki ve sorumlulukları ile ilgili beklentilere en iyi ekilde cevap verebilmek amacıyla organizasyon yapısını da gözden geçirmi ve bu yapının gelitirilmesi için gerekli düzenlemeyi yapmıtır. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Merkez Bankası tüm bu çalımaları yürütürken, effaflıa büyük önem ve özen göstermitir. Bu çerçevede basın duyuruları, yıllık raporlar, bankacılık sektörü mali tabloları, Merkez Bankası mali tabloları ve dier raporlarla kamuoyuna düzenli bilgi aktarılmaktadır. Ayrıca karar alma süreçlerinde ilgili tarafların katılımı salanmaya çalıılmıtır. Bundan önceki çalımalarımızda olduu gibi effaflık, bundan sonraki çalımalarımızda da önemini korumaya devam edecektir. Dört bölümden oluan ve Merkez Bankası ile bankacılık sektöründe 2003 yılında yaanan gelimeleri ayrıntılı bir ekilde ele alan bu raporun yararlı olmasını dilerim. Erdoan KÜÇÜK Bakan vi

9 Ç N D E K L E R Sayfa 1. KUZEY KIBRIS TÜRK CUMHURYET EKONOMS Temel Ekonomik Göstergeler Ekonominin Genel Dengesi Gayri Safi Yurtiçi Hasıla ve Ana Sektörlerde Yıllık Büyüme Kamu Maliyesi Ödemeler Dengesi Cari lemler Dı Ticaret Dengesi Görünmeyen lemler Dengesi Sermaye Hareketleri Genel Denge Rezerv Hareketleri Net Hata ve Noksan Enflasyon BANKACILIK SEKTÖRÜNDEK GELMELER Genel Deerlendirme Aktif Yapısındaki Gelimeler Döner Deerler Likidite Yapısı Menkul Deerler Cüzdanı Mevduat Munzam Karılıkları Krediler (Toplam) 34 vii

10 Tahsili Gecikmi Alacaklar Dier Aktifler Pasif Yapısındaki Gelimeler Mevduat Özkaynaklar Bilanço Dıı lemler Sermaye Yeterlilii Karlılık Performansı ve Gelir-Gider Dengesindeki Gelimeler Kârlılık Gelir-Gider Dengesi Faiz Dıı Gelirler ve Giderler Bankacılık Sektörü Yeniden Yapılandırma Çalımaları Yasal ve dari Düzenlemeler Sektörde Etkinliin Artırılmasıyla lgili Dier Düzenlemeler MERKEZ BANKASI Organizasyon Yapısı ve Yeniden Yapılanma Kadro ve Personel Durumu 57 KUZEY KIBRIS TÜRK CUMHURYET MERKEZ BANKASI ÖRGÜT EMASI 59 viii

11 3.3. Eitim Faaliyetleri Bilgi Sistemleri ve Teknik Donanım Çalımaları Kurulu, Yetkilendirme ve zin Faaliyetleri Dier Faaliyetler Bilanço Açıklaması Aktif Hesaplar Nakit Deerler ve Bankalardan Alacaklar Menkul Deerler Cüzdanı Krediler (Toplam) Takipteki Alacaklar (Net) Pasif Hesaplar Mevduat Mevduat Munzam Karılıkları Özkaynaklar Yasal ve dari Düzenlemeler Merkez Bankası Bilançosunun Seçilmi Yıllara Göre Analitik ncelemesi Aktif Yapısı ve Gelimeler Döner Deerler Duran Deerler Krediler Pasif Yapısındaki Gelimeler 75 ix

12 Özkaynaklar Bankalar Mevduatı Mevduat Munzam Karılıkları TASARRUF MEVDUATI SGORTA FONU Tasarruf Mevduatı Sigorta Sistemi TMSF ye Devredilen Bankalar ile lgili Gelimeler Finansal ve Operasyonel Yeniden Yapılandırma Tahsilat Bilgileri Borç Yeniden Yapılandırma Çalımaları Banka Hakim Ortakları-Grup Kredileri Hakkındaki Gelimeler Tasfiye Kapsamındaki Krediler Kredilerin Çözümlenmesinde Karılaılan Sorunlar TMSF Bankaları Konsolide Bilançosu 89 STATSTK TABLOLARI 93 GRAFKLER 111 x

13 T A B L O L A R Tablo-1 Makroekonomik Göstergeler 3 Tablo-2 Ekonominin Genel Dengesi (Cari Fiyatlarla) 5 Tablo-3 GSYH Büyümesi ve Ana sektörlerin GSYH çindeki Payları 7 Tablo-4 Kamu Kesimi Genel Dengesi (Cari Fiyatlarla) 9 Tablo-5 Bütçe Dengesi (Cari Fiyatlarla) 10 Tablo-6 Bütçe Göstergeleri (%) 12 Tablo-7 Ödemeler Dengesi (ABD$) 13 Tablo-8 hracatın Sektörlere Göre Daılımı (ABD$) 16 Tablo-9 hracatın Ana Mal Gruplarına Göre Daılımı (ABD$) 16 Tablo-10 hracatın Ülkelere Göre daılımı (ABD$) 17 Tablo-11 thalatın Ana Mal Gruplarına Göre Daılımı (ABD$) 18 Tablo-12 thalatın Ülkelere Göre daılımı (ABD$) 19 Tablo-13 Banka Bilanço Büyüklüklerinin Dolar Bazında Deiimi 24 Tablo-14 Banka Bilanço Büyüklüklerinin Yıllık Dolar Bazında Deiim Hızı (%) 24 Tablo-15 Banka ve Personel Sayısı 25 Tablo-16 Grup Paylarındaki Gelimeler (%) 26 Tablo-17 Bankacılık Sektöründe Younlama (%) 27 Tablo-18 Seçilmi Aktif Büyüklükleri 28 Tablo-19 Döner Deerler 29 Tablo-20 Gruplar tibarıyla Likit Aktifler 29 Tablo-21 Likit Aktiflerin Toplam Aktifler çindeki Payı (%) 30 Tablo-22 Likit Aktiflerin Daılımı 31 Tablo-23 Likit Aktiflerin Gruplara Göre Geliimi (%) 31 xi

14 Tablo-24 Likit Aktiflerin Pasifleri Karılama Oranı (%) 32 Tablo-25 Menkul Deerler Cüzdanının Aktif Toplamı çindeki Payı (%) 33 Tablo-26 Banka Grupları tibarıyla Menkul Kıymetler Portföyü 33 Tablo-27 Gruplar tibarıyla Mevduat Munzam Karılıkları 34 Tablo-28 Banka Grupları tibarıyla Toplam Krediler 35 Tablo-29 Banka Grupları tibarıyla Kredilerin Grup Aktif Toplamı çindeki Payı (%) 35 Tablo-30 Toplam Kredilerin Sektörlere Göre Daılımı 36 Tablo-31 Tablo-32 Kamu Kurum ve Kurulularına Ait Kredi ve Avansların Toplam Plasmanlar çindeki Payı ve Dolar Bazında yüzde Deiimi (%) 37 Tahsili Gecikmi Alacaklar, Ayrılan Karılıklar ve Takibe Dönüme Oranı 38 Tablo-33 Dier Aktiflerin Toplam Aktif çindeki Payı 39 Tablo-34 Bankaların Pasif Yapısı 40 Tablo-35 Banka Grupları tibarıyla Pasif Yapısı 40 Tablo-36 Banka Grupları tibarıyla Mevduat ve Toplam çindeki Payları (%) 41 Tablo-37 Mevduatın Türlerine Göre Daılımı 42 Tablo-38 Mevduatın Vadelerine Göre Daılımı 43 Tablo-39 Özkaynaklar 44 Tablo-40 Bilanço Dıı lemler (Nazım Hesaplar) 44 Tablo-41 Sermaye Yeterlilii Rasyosu ve Alt Kalemleri 46 Tablo-42 Kârlılık 47 Tablo-43 Seçilmi Kâr/Zarar Kalemleri 48 Tablo-44 Türk Lirası ve Döviz Mevduat Yasal Karılık Oranları (%)_ 53 xii

15 Tablo-45 Personelin Hizmet Gruplarına Göre Daılımı 58 Tablo-46 Personelin Eitim Düzeyine Göre Daılımı 60 Tablo-47 Eitim Programları ve Katılım 61 Tablo-48 KKTC Merkez Bankası Bilançosu 65 Tablo-49 Toplam Aktiflerin TP-YP Kompozisyonu (%) 68 Tablo-50 Toplam Pasiflerin TP-YP Kompozisyonu (%) 70 Tablo-51 Kâr-Zarar Tablosu 71 Tablo-52 KKTC Merkez Bankası Aktif-Pasif Yapısı ve Gelimeler ( ) 77 Tablo-53 TMSF ye Devredilen Bankaların Devir Gerekçeleri 81 Tablo-54 TMSF ye Devredilen Bankalar Listesi 83 Tablo-55 Tablo-56 TMSF ve Tasfiye Halindeki Bankaların ube ve Personel Sayısı 85 TMSF nin Kredilerden Saladıı Nakit Giriler ( itibarıyla) 86 Tablo-57 Geri Ödeme Planına Balanan Alacaklar (Gruplar Dahil) 87 Tablo-58 Hakim Ortaklarla Yapılan Protokoller 88 Tablo-59 TMSF Bünyesindeki Bankaların 2003 Yılı Konsolide Bilançosu 90 xiii

16 G R A F K L E R Grafik-1 Cari lemler Dengesi (ABD$) 14 Grafik-2 Dı Ticaret Dengesi (ABD$) 15 Grafik-3 Sermaye Hareketleri Dengesi (ABD$) 20 Grafik-4 Cari lemler ve Sermaye Hareketleri Dengesi (ABD$) 21 Grafik-5 Enflasyon Oranı (%) 22 Grafik-6 Grafik-7 TMSF Bünyesindeki Bankaların Aktif Büyüklüklerine göre Daılımı (2003 Yıl Sonu - ABD$) 91 TMSF Bünyesindeki Toplam Kredilerin Bankalara Göre Daılımı (2003 Yıl Sonu tibarıyla - %) 91 Grafik-8 Fert Baına GSMH (ABD$) 111 Grafik Döneminde Dolar Kuru Deiim Oranı (%) 111 Grafik-10 KKTC de Dönemi Reel Büyüme Hızı (%) 112 Grafik-12 hracatın thalatı Karılama Oranı (%) 113 Grafik Fiyatlarıyla Yatırım Tasarruf Dengesi 113 Grafik Yılı Fiyatlarıyla Mali Müesseselerin GSYH ya Katma Deerinin Reel Büyüme Hızı (%) 114 Grafik-15 KKTC Bütçe Açıının GSMH ya Oranı (%) 114 Grafik-16 Grafik-17 Grafik-18 Kamu Kesiminin GSYH Payı le Çalıan Nüfus çerisinde Kamu Çalıanlarının Payı (%) Dönemi Kamu Sektörünün GSYH ya Katma Deerinin Reel Büyüme Hızı (%) Dönemi Kamu Sektörünün Yurtiçi Toplam Borç Stoku (ABD$) 116 xiv

17 Grafik-19 Grafik-20 Grafik-21 Grafik-22 Kamu Hizmetlerinin GSYH çerisindeki Payı ve Kamu Hizmetleri Çalıanların Toplam Çalıan Nüfusa Oranı (%) _ 116 KKTC de Seçilmi Yıllar tibarıyla Tarım, Sanayi ve Hizmetler Sektörünün GSYH ya Oranı (%) 117 KKTC de Dönemi ABD$ Kuru Deiim Oranı le Enflasyon Oranı (%) 117 KKTC de Yıllarında Kamu Harcanabilir Gelirleri Ve Kamu Giderleri le Kamu Finansman Gerei (1977 Fiyatlarıyla Milyon TL) 118 Grafik-23 Bankacılık Sektörü Aktif Özetleri ( ABD$) 118 Grafik-24 Bankacılık Sektörü Likit Aktifler ve MDC Toplamı ( ) 119 Grafik-25 Bankacılık Sektörü Yasal Karılıklar Toplamı ( )_ 119 Grafik-26 Bankacılık Sektörü Krediler Toplamı ( ) 120 Grafik-27 Bankacılık Sektörü Dier Aktifler Toplamı ( ) 120 Grafik-28 Bankacılık Sektörü Pasif Özetleri ( ) 121 Grafik-29 Bankacılık Sektörü Özkaynaklar Toplamı ( ) 121 Grafik-30 Bankacılık Sektörü Mevduatlar Toplamı ( ) 122 Grafik-31 Bankacılık Sektörü Kullanılan Krediler Toplamı ( ) 122 Grafik-32 Bankacılık Sektörü Dier Pasifler Toplamı ( ) 123 Grafik-33 Tahsili Gecikmi Alacakların Toplam Plasmanlara Oranı (%) 123 Grafik-34 Kamu Kredilerinin ve Toplam Plasmanların Yıllara Göre Deiimi 124 Grafik-35 Kamu Kredilerinin Toplam Plasmanlara Oranı (%) 124 xv

18 Grafik-36 Hazinenin Kullanabilecei Borç Miktarının Yasal Üst Sınırı ile Gerçekleen Borç Oranlarının Karılatırılması 125 Grafik-37 KKTC Merkez Bankası Likit Aktifler ve MDC Toplamı 125 Grafik-38 Grafik-39 Grafik-40 KKTC Merkez Bankası Likit Aktifler ve MDC Toplamının Toplam Aktifler çerisindeki Payı 126 KKTC Merkez Bankası Likit Aktifler ve MDC Toplamının Yükümlülükleri Karılama Oranı 126 Hazine Borçlarının Merkez Bankası Toplam Aktiflerine Oranı 127 Grafik-41 KKTC Merkez Bankası Yasal Karılıklar Toplamı 127 Grafik-42 Grafik-43 Grafik-44 KKTC Merkez Bankası Yasal Karılıklar Toplamının Toplam Pasifler çerisindeki Payı 128 Çek Kullanmaktan Men Edilenlerin Yılları Daılımı 128 Merkez Bankası Reeskont Kredilerinin Sektörler Bazında 2002 ve 2003 Yılı Daılımları 129 Grafik-45 Menkul Kıy. Cüzdanının Banka Grupları çindeki Payı (%)_ 129 Grafik-46 Menkul Kıymetler Cüzdanının Aktif Toplamı çindeki Payı (%) 130 Grafik-47 Gruplar tibarıyla Kredilerin Aktif Toplamı çindeki Payı (%) 130 Grafik-48 Gruplar tibarıyla Kredilerin Takibe Dönüme Oranı (%) 131 Grafik-49 Banka Grupları tibarıyla Pasif Yapısı (%) 131 Grafik-50 Bilanço Dıı lemler (%) 132 Grafik-51 ç Borç Stoku/GSYH (%) 132 xvi

19 1. KUZEY KIBRIS TÜRK CUMHURYET EKONOMS 2000 ve 2001 yıllarında yaanan ekonomik daralmanın ardından KKTC ekonomisi, uygulanmakta olan ekonomik program, siyasal gelimeler ve ortak para birimi kullandıımız Türkiye Cumhuriyetindeki ekonomik iyilemeye balı olarak 2002 yılından itibaren büyüme trendine girmi ve bu durum 2003 yılında da sürmütür.ülkemizde,türkiye Cumhuriyeti resmi para birimi Türk Lirasının kullanılması, doal olarak ekonomimizin, Türkiye ekonomisinde meydana gelen içsel ve dısal gelimelerden etkilenmesini de beraberinde getirmektedir. Türkiye de uygulanan ekonomik programın temel amaçları olarak belirlenen enflasyonla mücadele, borç yükünün azaltılması ve sürdürülebilir hızlı büyümede baarılı olunması ekonominin büyümesine, enflasyonun dümesine, TL nin deer kazanması ile faiz oranlarının gerilemesine balı olarak maliyetlerin azalmasına ve dier makroekonomik olumlu gelimelere neden olmutur. Söz konusu bu olumlu gelimelerin etkisi ülke ekonomimize aynen yansımıtır. Bu gelimelere ilaveten, 04 Ekim 2000 tarihinde Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu tarafından yürürlüe konan Ekonomik stikrar Programının kararlılıkla uygulanmaya devam edilmesi, bu programla uyumlu mali disiplin, fiyat ve yapısal reform politikalarından önemli sapmaların olmaması, ülkemiz ekonomisinde yaanan olumlu gelimelere katkı koyan dier nedenler arasında yer almaktadır. 1.1 Temel Ekonomik Göstergeler Ülkemizde yaanan bankalar krizi sunucu küçülen ekonomi, 2002 yılında olduu gibi 2003 yılında da büyümeye devam etmi ve GSMH reel büyüme hızı yüzde 5.4 olan ön tahmin hedeflerinin oldukça üzerinde gerçekleerek, yüzde 11.4 e ulamıtır. Büyüme hızındaki artı ile, ekonomideki büyüme trendinin birlikte sürdüü gözlenmektedir. Belirtilen bu gelimeler ııında, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti GSMH sı 2003 yılı sonunda milyon dolar artarak 1,283.7 milyon dolara yükselmitir. naat, ticaret, kamu sektörü ile ithalat vergilerinde meydana gelen yüksek tutarlı artılar GSMH nın yüzde gibi çok yüksek oranda artmasında etkili olmutur. GSYH ise geçen yıla göre yüzde artarak 1,263.7 milyon dolara ulamı olup reel olarak yüzde 10.6 oranında büyüme göstermitir. Nüfus artıının, GSMH büyüme hızının altında gerçeklemesi neticesinde, 2002 yılında 4,409 dolar olan kii baına GSMH, 2003 yılı sonunda 5,949 dolara yükselmitir. Ekonomimizde yaanan yüksek oranlı büyümenin istihdam (isizlik) rakamlarına yansıdıı gözlenmektedir. Önceki yıla göre, 2003 yılı sonunda 1

20 istihdam 5,746 kii artmı ve 98,860 kiiye ulamıtır. Bu artı, esas itibarıyla inaat sektöründeki istihdam artıından kaynaklanmaktadır. naat sektöründeki artı 3,647 kii olup toplam istihdam artıının yüzde 63.5 ine denk gelmektedir. Bunun yanı sıra serbest meslek ve hizmetler, ticaret-turizm ile kamu hizmetleri sektörlerinin istihdam artıına toplam 1,697 kiilik katkısı olmutur. Belirtilen bu sektörlerin inaat sektörü ile birlikte deerlendirilmesi halinde, 2003 yılı içerisinde gerçekleen istihdam artıının yüzde 93 ünün bu sektörlerden kaynaklandıı anlaılmaktadır. Aynı yıl içerisinde, tarım sektörünün toplam istihdam içindeki payı ise yüzde 15.7 den yüzde 14.5 e gerilemitir. Toplam istihdam içinde en büyük payı yüzde 19.7 ile inaat sektörü almaktadır. Bu sektörü yüzde 18.8 oranı ile kamu, yüzde 15.3 oranı ile serbest meslek ve hizmetler ve yüzde 14.5 oranı ile tarım sektörleri izlemektedir. stihdam rakamlarındaki bu olumlu gelimelere ramen ülkemizde kayıtdıı içi sorunu devam etmektedir. Türkiye de uygulanan ekonomik programın temel hedeflerinden biri olan enflasyonla mücadelede baarılı olunması ile ülkemizde yürürlükte bulunan fiyat ve mali disipline yönelik politikalar neticesinde enflasyon oranı 11.9 puan azalarak yüzde 12.6 olmutur. Enflasyon oranındaki bu düüte etkin faktörler arasında, Türk Lirasının yabancı paralara karı deerlenmesi, ve buna balı ithalat maliyetlerinin dümesi ile TC Merkez Bankası nın enflasyona yönelik kararlı para politikası yer almaktadır. Ekonomik programla uyumlu sıkı maliye politikasının izlenmesi ve ekonomideki iyileme, bütçe performansına olumlu bir ekilde yansımı ve 2002 yılında milyon dolar olan bütçe açıı 48.3 milyon dolar gerileyerek milyon dolar olmutur yılında bütçe açıının GSMH ya oranı yüzde iken 2003 yılı sonunda yüzde ye gerilemitir. Bütçe açıının GSYH ya oranı da ayni ekilde bir seyir takip etmi ve yüzde dan yüzde a gerilemitir yılı sonunda ihracat 50.8 milyon dolar, ithalat ise milyon dolar olarak gerçeklemitir. Bir önceki yıla göre ihracatta meydana gelen 5.4 milyon dolarlık artıın, ithalatta oluan milyon dolarlık artıı karılayamaması nedeni ile dı ticaret dengesindeki açık bir önceki yıla göre milyon dolar genileyerek milyon dolara ulamıtır yılında yüzde 14.7 olan ihracatın ithalatı karılama oranı, 2003 yılında yüzde 10.6 ya gerilemitir. thalattaki yüksek artı, ekonomideki büyümenin etkisiyle ithal edilen malların talebindeki artıın yanı sıra tüketimdeki talep artıından ve dövizin ucuzlamasından kaynaklanmaktadır yılı sonunda cari ilemler dengesindeki fazla, 19.4 milyon dolar olarak gerçeklemitir.turizm ve dier görünmeyen ilemler kalemlerinden oluan görünmeyen ilemler dengesindeki milyon dolarlık bakiyenin, dı ticaret 2

21 dengesinde oluan milyon dolarlık açıı kapamakta yeterli olması, cari ilemler dengesinin fazla vermesindeki en önemli etmen olmutur. Cari ilemler dengesinin GSMH ya oranı yüzde 1.51 olarak gerçeklemitir. Tablo-1: MAKROEKONOMK GÖSTERGELER GSMH (Milyon $) ,283.7 GSYH (Milyon $) ,263.7 GSMH Reel Büyüme Hızı (%) Fert Baına GSMH ($) 4,303 4,409 5,949 Enflasyon Oranı (%) Bütçe Açıı (Milyon $) Dı Ticaret Dengesi (Milyon $) hracat (Milyon $) thalat (Milyon $) hracat/thalat (%) Cari ilemler Dengesi (Milyon $) Cari ilemler Dengesi / GSMH stihdam 90,366 93,114 98,860 Nüfus 211, , ,790 Kaynak: Devlet Planlama Örgütü. Not: Bu bölümdeki tablolarda DPÖ ortalama ABD $ kuru kullanılmıtır. 3

22 1.2. Ekonominin Genel Dengesi 2000 ve 2001 yıllarında yaanan krizlerle ciddi bir daralma sürecine giren ekonomi 2002 yılından itibaren yeniden büyüme sürecine girmitir. Ekonominin büyümeye devam etmesinde, ekonomik programın uygulanması, sınır kapılarının açılması ve olumlu beklentilerin etkili olduu anlaılmaktadır. Bu gelimeler üretici, tüketici ile yatırımcıların harcamalarında artı salamı ve 2003 sonunda GSYH yüzde 10.6 ve GSMH yüzde 11.4 oranında reel büyüme göstermitir. Ekonomik büyümenin ana belirleyicisi inaat sektörü olmutur. thalata balı tüketim harcamalarındaki artı ekonomik büyümenin itici gücü olduunu göstermektedir. Toplam kaynaklar tutarı cari fiyatlarla trilyon lira artarak 1,878.2 trilyon liraya ulamıtır. Söz konusu bu artı yüzde oranında büyümeye denk gelmektedir. Toplam kaynaklar tutarını oluturan kalemlerden toplam yatırımlar tutarı 2003 yılı sonunda yüzde oranında artarak trilyon lira, toplam tüketim tutarı ise yüzde oranında artarak 1,548.9 trilyon lira olmutur. Toplam yatırımların toplam kaynaklar içinde yüzde olan payı, 2003 sonunda yüzde ye yükselmitir. Toplam yatırımların payındaki artı sabit sermaye yatırımlarındaki artıtan kaynaklanmaktadır. Buna karın toplam tüketimin toplam kaynaklar içindeki payı yüzde den yüzde ye gerilemitir. Kamu harcanabilir geliri bir önceki yıla göre yüzde oranında artarak trilyon liradan trilyon liraya yükselmitir. Dier taraftan özel harcanabilir gelir 1,310.5 trilyon liradan, 1,582.7 trilyon liraya ulaarak yüzde oranında büyümütür yılında özel harcanabilir gelirin GSMH ya oranı yüzde iken 2003 sonunda bu oranın yüzde ye geriledii gözlenmektedir. Toplam yurtiçi tasarruflar geçen seneye göre yüzde oranında artarak 2003 de trilyona ulamıtır. 4

23 Tablo-2: EKONOMNN GENEL DENGES (Cari Fiyatlarla ) Milyon TL ABD$ Toplam Kaynaklar 1,398,132,003 1,878,250, ,726,450 1,264,311,118 Toplam Yatırımlar 224,436, ,272, ,924, ,643,942 Toplam Tüketim 1,173,695,177 1,548,978, ,802,043 1,042,667,176 Kamu Harcanabilir Geliri 108,227, ,355,696 71,813, ,334,304 Özel Harcanabilir Gelir 1,310,475,913 1,582,715, ,562,505 1,065,376,811 Toplam Yurtiçi Tasarruflar 245,008, ,092, ,574, ,043,939 Yatırımlar/GSMH (%) 15,80 17,26 15,80 17,26 Tasarruflar/GSMH (%) 17,27 18,78 17,27 18,78 Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Gayri Safi Yurtiçi Hasıla ve Ana Sektörlerde Yıllık Büyüme Ekonomide 2002 yılından balayarak meydana gelen büyüme, 2003 yılında artarak devam etmitir. Tarım sektörü bir önceki yıla göre yüzde 7.3 oranında büyümütür. Bitkisel ve hayvansal üretim ile orkinos balık üretiminden dolayı balıkçılık ve su ürünleri alt sektörlerinde artı meydana gelmi, ancak ormancılık alt sektöründeki gerileme, tarım ana sektöründeki büyümenin sınırlı kalmasına neden olmutur. GSYH içindeki payı ise 0.4 puan azalarak yüzde 10.5 e gerilemitir. Taocakçılıı, imalat sanayi ve elektrik-su alt sektörlerinden oluan sanayi sektöründeki büyüme, tüketim talebinin yükselmesine paralel olarak üretimin artmasından kaynaklanmaktadır. Taocakçılıı alt sektöründe, inaat sektöründeki patlamayla birlikte yüzde 24.6 ya varan artı yaanmıtır. Elektrik-su alt sektöründe ise yeni santralın devreye girmesiyle beraber kws üretiminde artı meydana gelmitir. Elektrik üretimindeki yeni arz, nüfus ve konut sayısındaki çoalmanın yarattıı taleple karılanmı ve bu alt sektördeki büyüme yüzde 7.2 oranına ulamıtır. Netice itibarıyla sanayi sektöründeki büyüme yüzde 7.7 düzeyinde gerçeklemitir. Sanayi sektörünün GSYH içindeki payı yüzde 11.6 ile bir önceki yıla göre yaklaık olarak ayni düzeyde kalmıtır. 5

24 Yurtdıında yaayan Kıbrıslı Türkler ile bazı yabancı ülke vatandalarının konut alma talebinden dolayı inaat sektörü ciddi derecede büyümütür. Demir, çimento, tula ve dier inaat malzemeleri ithalatında olaanüstü artılar yaanmıtır yılında yüzde 15.9 oranında büyüyen sektör, 2003 yılında yüzde 30.8 oranında gelime göstermitir. Bu büyümeye özel sektör yatırımları yanı sıra Ercan Havaalanı gibi kamu sektörü yatırımları da katkı koymutur. naat izinlerinde -younluklu olarak Girne bölgesinde- sürekli ve artarak devam eden bir talep bulunmaktadır. Sektördeki büyüme, inaat sektörünün GSYH içindeki payına da yansımı ve 2002 yılında yüzde 8.6 olan bu payın yüzde 10.1 e yükselmesine neden olmutur. Ticaret ve turizm sektöründe 2003 yılında yüzde 12.5 lik büyüme meydana gelmitir. Büyümenin kaynaı sanayi üretimindeki ve ithalattaki artılara dayanmaktadır. Ayrıca kapıların açılması ile birlikte gecelik konaklamalarda artı olmutur. Ticaret sektöründeki büyümede, toptan-perakende ticaret yüzde 14.6, otel-lokanta alt sektörünün ise yüzde 5.0 oranında büyümesi etkili olmutur. Sektörün GSYH içindeki payında önemli bir deiikliin olmadıı ve yüzde 15.9 düzeyinde kaldıı görülmektedir. Ulatırma-haberleme sektöründeki büyüme yüzde 4.2 oranında gerçeklemesine karın, GSYH içindeki payında 0.7 puanlık gerileme olmu ve yüzde 12.0 olarak gerçeklemitir. Söz konusu büyümede ithalata balı olarak taınan yükteki ve yolcu sayısındaki artıların deniz, kara ve hava ulaımı aracılııyla yapılması rol oynamıtır. Mali müesseselerde 2002 yılında meydana gelen yüzde 10.1 oranındaki negatif büyümenin yerini 2003 yılında yüzde 6.7 lik pozitif büyümeye bırakmıtır. Personel sayısındaki ve özellikle tüketici kredilerindeki artı ile bankacılık sektörü aktif büyüklüünde yaanan gelimeler büyümeyi olumlu etkilemitir. Konut gelirleri inaat sektöründeki artıla beraber büyümütür yılında yüzde 2.0 olan büyüme oranı, 2003 yılında 2.4 e yükselmitir. Konut gelirlerinin GSYH içindeki payı ise yüzde 5.0 düzeyinde kalmıtır. Türk lirasının deer kazanması, faizlerdeki gerileme ve iç talepte yaanan artı serbest meslek ve hizmetler sektörünün 2003 yıl sonuna göre yaklaık 5 puan artarak yüzde 5.7 büyümesini salamıtır. GSYH içindeki payı ise yüzde 8.9 dan yüzde 8.5 e gerilemitir yılında, 0.5 oranında küçülen kamu hizmetleri sektöründe, 2003 yılında personel sayısındaki artıtan kaynaklanan yüzde 4.1 lik büyüme meydana gelmitir. Buna karın kamu hizmetlerinin GSYH içindeki payı yüzde 16.0 dan yüzde 15.1 e dümütür. 6

25 Bir önceki yıla göre ithalatta meydana gelen yüzde 54.3 oranındaki artıla birlikte ithalat vergileri yüzde 36.9 ile büyüme oranı en yüksek kalem olmutur. GSYH içindeki payı 2003 de yüzde 7.1 olarak gerçeklemitir. Böylece GSYH 2003 yılı sonunda, Güney Kıbrıs ile KKTC arasında kiilerin serbest dolaımının salanması, Hükümetimiz ile Türkiye Cumhuriyeti arasında imzalanan 4 Ekim 2000 tarihli Ekonomik stikrar Programı nın kararlılıkla uygulanması ve makroekonomik göstergelerdeki iyilemelere paralel olarak yüzde 10.6 oranında büyümütür. Tablo-3: GSYH BÜYÜMES VE ANA SEKTÖRLERN GSYH ÇNDEK PAYLARI Cari Fiyat (Trilyon TL) Reel Büyüme (%) GSYH çindeki Payı (%)* Tarım Sanayi naat Ticaret-Turizm Ulatırma-Haberle Mali Müesseseler Konut Geliri Serbest Meslek/ Hiz Endüstriler Top.(1..8) 1, , Kamu Hizmetleri Toplam (9+10) 1, , thalat Vergisi GSYH (11+12) 1, , NDAFG GSMH (13+14) 1, , Kaynak: Devlet Planlama Örgütü. * Sabit fiyatlara göre hesaplanmıtır. 7

26 1.3. Kamu Maliyesi 2003 yılı 2002 yılında olduu gibi kamu alanında mali disiplinin salandıı bir yıl olmutur. Kamu kesimi finansman gereksiniminin azalması ve ekonomik büyümeye balı olarak 2003 yılında kamu kesimi finansman gereinin GSMH içindeki payında 2002 yılına göre gerileme olmutur yılı sonunda kamu gelirlerinde trilyon liralık artı meydana gelmi ve trilyon liraya ulamıtır. Vergi gelirlerinin kamu gelirleri içindeki payında önemli bir deiiklik yaanmamı ve yüzde 41 olarak gerçeklemitir. Transfer harcamaları ise 44.5 trilyon lira artarak trilyon liradan trilyon liraya yükselmitir. Kamu gelirleri ile transfer harcamaları arasındaki farkı ifade eden kamu harcanabilir gelirinde trilyon liralık artı olumutur. Kamu harcanabilir gelirinde oluan trilyon liralık artıın, kamu cari giderlerinde oluan trilyon liralık artıı karılaması sonucunda 2002 yılında trilyon lira olan kamu tasarruf açıı 60.3 trilyon lira azalarak trilyon liraya gerilemitir. Kamu tasarruf açıındaki bu azalma, kamu yatırım harcamalarının 78.5 trilyon liradan trilyon liraya yükselmesine ramen, 2002 yılında trilyon lira olan kamu finansman gereinin 32.5 trilyon lira azalarak trilyon liraya gerilemesine neden olmutur. Söz konusu bu gelimeler neticesinde kamu finansman gereinin GSMH ya oranı 2002 yılına göre 7 puan azalarak yüzde den yüzde ye dümütür. Kamu kesiminde meydana gelen açıklar, esas itibarıyla Türkiye Cumhuriyeti yardım ve kredileri ile finanse edilmektedir. 8

27 Tablo-4: KAMU KESM GENEL DENGES (Cari Fiyatlarla) Milyon TL ABD$ Kamu Gelirleri 558,491, ,182, ,585, ,418, Transferler 450,263, ,826, ,771, ,083, Kamu Harcana. Geliri 108,227, ,355,696 71,813, ,334, Kamu Cari Giderleri 322,959, ,793, ,299, ,291, Kamu Tasarrufu -214,732, ,437, ,485, ,957, Kamu Yatırımı 78,583, ,416,005 52,144,054 71,632, Kamu Finansman Gerei 293,316, ,853, ,629, ,589,156 Kaynak: Devlet Planlama Örgütü. Dı yardım ve borçlanmaların GSYH ya oranının 2002 yılında yüzde olan seviyesinin, 2003 sonunda yüzde ye dütüü gözlenmektedir. Bu gelimede kurlardaki gerileme, vergi gelirlerinin artması ve özellikle bütçe giderlerinin bütçe gelirlerinden daha yava hızda artması rol oynamıtır. Bütçe yerel gelirleri trilyon liralık artıla trilyon liraya ulamıtır. Bütçe giderleri ise trilyon lira artarak 1,027.2 trilyon lira olmutur. Bütçe yerel gelirlerindeki artıın bütçe giderlerindeki artıtan 25.4 trilyon lira fazla olması dı yardım ve borçlanmalar kaleminin ayni tutarda azalmasına sebep olmu ve bu kalem trilyon liradan 2003 yılında trilyon liraya gerilemitir. 9

28 Tablo-5: BÜTÇE DENGES (Cari Fiyatlarla) Milyon TL ABD$ Bütçe Yerel Gelirleri 349,495, ,616, ,906, ,294, Vergi Gelirleri 228,729, ,140, ,772, ,286, Dolaysız Vergiler 114,648, ,814,269 76,074, ,634, Dolaylı Vergiler 114,081, ,326,676 75,698, ,652, Dier Gelirler 84,462, ,209,800 56,044,935 76,878, Fon Gelirleri 36,303, ,266,025 24,088,894 99,129, Bütçe Giderleri 801,470,483 1,027,199, ,813, ,441, Cari Giderler 220,646, ,498, ,409, ,161, Personel Giderleri 186,722, ,819, ,899, ,394, Dier Cari Giderler 33,923,183 48,678,614 22,509,630 32,767, Transferler 455,145, ,948, ,010, ,243, Sosyal Transferler 161,351, ,159, ,064, ,215, Dier Transferler 293,793, ,789, ,945, ,027, Savunma 54,000,000 68,918,000 35,831,544 46,390, Yatırımlar 71,678, ,835,243 47,562,321 78,645, Dı Yardım ve Borçlanmalar 451,974, ,582, ,906, ,146, Dı Yardımlar 112,720, ,813,409 74,795, ,268, TC Yardımları 111,582, ,356,671 74,040, ,287, Dier Yardımlar 1,137,912 1,456, , , Borçlanmalar 339,254, ,769, ,111, ,878, ç Borçlanmalar 34,350,227-6,949,497 22,792,994-4,677, Dı Borçlanmalar 304,904, ,718, ,318, ,556,549 Kaynak: Devlet Planlama Örgütü 10

29 Bütçe yerel gelirlerinin bütçe giderlerini karılama oranı 2002 yılında yüzde iken 2003 yılında bu oranın yüzde ye ulatıı görülmektedir. Bu oranın artmasında fon gelirleri ile dier gelirler kalemlerindeki artılar etkili olmutur. Ülkemizde vergi gelirlerinin GSYH içindeki payı bir önceki yıla göre artmı ve yüzde den, yüzde ya yükselmitir. Kurumlar ve gelir vergi oranlarındaki düüe ramen vergi gelirlerinde artı meydana gelmesi, ekonomik büyüme yanında, tahsilatların hızlandırılmasına dayanmaktadır. Vergi gelirlerinin bütçe yerel gelirlerini karılama oranı ise 8.98 puan gerileyerek 2003 sonunda yüzde olmutur. Bu durumun tersine fon gelirlerinin bütçe yerel gelirleri içindeki payı puan artarak yüzde e ulamıtır. Cari giderlerin bütçe giderleri içindeki payı yüzde den yüzde ya ve personel giderlerinin payı yüzde dan yüzde ye artarken, transfer giderlerinin toplam bütçe giderleri içindeki payı 7.43 puan azalarak yüzde 49,35 olarak gerçeklemitir. Bütçe yerel gelirleri ile bütçe giderleri arasında meydana gelen negatif fark dı yardım ve borçlanmalarla finanse edilmektedir yılında trilyon lira olan toplam bütçe giderlerinin yüzde ine denk gelen trilyon liralık kısmı dı yardım ve borçlanmalar yoluyla kapatılırken, 2003 yılı sonuna gelindiinde 1,027.1 trilyon lira olan bütçe giderlerinin trilyon liralık kısmının dı yardım ve borçlanmalar yolu ile finanse edildii ve bu oranın ciddi seviyede gerileyerek yüzde olarak gerçekletii görülmektedir. Bu finansman ile savunma harcamaları, yatırım projelerinin önemli bir bölümü, cari ve transfer ödemeleri karılanmaktadır. Keza, bütçe açıı olarak tanımlanan borçlanmalar kaleminde de önemli oranda azalma olmu ve borçlanmaların toplam bütçe gelirleri içindeki payı yüzde den yüzde e gerilemitir. 11

30 Tablo-6: BÜTÇE GÖSTERGELER (%) Bütçe Yerel Gelirleri / Bütçe Giderleri Vergi Gelirleri / Bütçe Yerel Gelirleri Fon Gelirleri / Bütçe Yerel Gelirleri Cari Giderler / Bütçe Giderleri Personel Giderleri / Bütçe Giderleri Transferler / Bütçe Giderleri Dı Yardım ve Borçlanmalar / Bütçe Giderleri Borçlanma / Bütçe Gelirleri Vergi Gelirleri / GSYH Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Ödemeler Dengesi Ekonomide yaanan olumsuzluklar, 2001 yılı ortalarından itibaren tersine dönmeye balamıtır. Kur ve faiz oranlarındaki gerilemeye paralel olarak üretim, yatırım ve tüketim harcamalarında talep artıı yaanmı ve bu durumun sonuçları ödemeler dengesine yansımıtır. Cari ilemler dengesi, döviz kurlarındaki gerileme paralelinde gözlenen ithalat artıının neden olduu dı ticaret açıındaki büyümeye ramen görünmeyen ilemler dengesindeki pozitif gelimenin, meydana gelen dı ticaret açıını karılaması sonucu 19.4 milyon dolar fazla vermitir sonuna göre sermaye hareketleri dengesi milyon dolar olarak gerçeklemi, rezerv hareketleri ise 62 milyon dolar artarak milyon dolar olmutur. Net hata ve noksan kalemi 10.2 milyon dolar gerileyerek 1.2 milyon dolar olmutur. 12

31 Tablo-7: ÖDEMELER DENGES (MLYON ABD$) 1.Cari lemler 1.1. Dı Ticaret Sektörler Dısatım Dıalım Dı Ticaret Dengesi Görünmeyen lemler Turizm (Net) Dier Görünmeyenler (Net) Görünmeyen lemler Dengesi Cari lemler Dengesi Sermaye Hareketleri 2.1. TC Yardım ve Kredileri Kısa Vadeli Dier Sermaye Hareketleri (Net) Sermaye Hareketleri Dengesi Genel Denge Rezerv Hareketleri (- Artı, + Azalı) Net Hata ve Noksan Ortalama ABD $ Kuru 1,507, ,485,591.9 Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Cari lemler 2002 yılı sonuna göre artı trendine giren dı ticaret açıındaki büyüme 2003 yılında da devam etmi ve milyon dolara ulamıtır. Kur ve faizlerdeki düü ile oluan maliyetlerdeki gerileme, tüketim malları üzerinde talep yaratmı ve bu durum ithalatın artmasına neden olmutur. hracatta (dısatım) gözlenen 5.4 milyon dolarlık düük tutardaki artıa karın ithalatta (dıalım) oluan milyon dolarlık yüksek tutardaki artı, dı ticaret dengesi açıının milyon dolar büyümesine ve milyon dolara ulamasına neden olmutur. 13

32 Görünmeyen ilemler dengesini oluturan turizm ve dier görünmeyen ilemler kalemlerindeki toplam artı 2003 sonuna göre milyon dolar olarak gerçeklemi ve görünmeyen ilemler dengesi kalemi milyon dolara yükselmitir. Turizm gelirlerinin ve dier görünmeyen ilem gelirlerinin olumlu etkisiyle milyon dolara ulaan görünmeyen ilemler dengesi, milyon dolarlık dı ticaret açıını kapatarak, cari dengenin 19.4 milyon dolar fazla vermesine imkan yaratmıtır. 40,0 Grafik-1: CAR LEMLER DENGES (Milyon ABD$) 20,0 13,7 19, ,0-40,0-25,0-12,3-2,0-41,0-32,8-17,1-60,0-80,0-100,0-120,0-103,1-90, Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Dı Ticaret Dengesi 2002 yılında milyon dolar olan dı ticaret dengesindeki açık, ithalattan ve kurlardan kaynaklanan unsurlardan dolayı yüzde büyüyerek milyon dolara ulamıtır yılı sonuna göre ihracat yüzde artarak 50.8 milyon dolara, ithalat ise yüzde yükselerek milyon dolara ulamıtır. 14

33 hracatın ithalatı karılama oranı bir önceki yıla kıyasla 4.03 puan gerileyerek yüzde olmutur. hracatın GSYH ya oranı yüzde 4.86 dan yüzde 4.02 ye gerilemi, ithalatın GSYH ya oranı yüzde den yüzde e artmı ve dı ticaret açıının GSYH ya oranı yüzde den yüzde a yükselmitir. (Milyon ABD $) - Grafik-2: DI TCARET DENGES -50,0-100,0-150,0-200,0-250,0-300,0-350,0-400,0-450,0-237,4-247,9-264,2-298,8-298,9-360,3-377,1-374,5-427, Kaynak: Devlet Planlama Örgütü. hracatın sektörlere göre daılımı incelendii zaman tarım ürünlerinin toplam ihracat içinde miktarsal olarak 18.9 milyon dolardan 20.9 milyon dolara yükseldii, ancak yüzde payının 41.6 dan 41.1 e geriledii görülmektedir. Tarım ürünlerindeki miktarsal artı narenciye ve patates alt kalemlerindeki artıtan kaynaklanmaktadır. Sanayi ürünleri, toplam ihracat içindeki en büyük paya sahip olup yüzde 57.6 lık oranla bir önceki yıla göre seviyesini korumutur. lenmi tarım ve gıda fasıllarındaki artıa karın konfeksiyon ve dier sanayi fasıllarında 2003 yılı sonunda gerileme görülmektedir yılında olduu gibi mineral ürünlerinin deeri 1.0 milyon doların altında kalmıtır. 15

34 Tablo-8: HRACATIN SEKTÖRLERE GÖRE DAILIMI (MLYON ABD$) Sektörler 2002 % 2003 % 1.Tarımsal Ürünler Narenciye Patates Canlı Hayvan Dier Sanayi Ürünleri lenmi Tarım ve Gıda Konfeksiyon Dier Mineraller Toplam Kaynak: Devlet Planlama Örgütü. hracatın ana mal gruplarına göre daılımına bakıldıında 50.8 milyon dolarlık ihracatın yüzde una tekabül eden 46.9 milyon dolarlık kısmının yiyecek ve canlı hayvanlar (%60), içkiler ve tütün (%12.2) ile çeitli mamüller (%20.1) ana mal gruplarından olutuu görülmektedir. Tablo-9: HRACATIN ANA MAL GRUPLARINA GÖRE DAILIMI (MLYON ABD$) Mal Grubu 2002 % 2003 % 1. Yiyecek ve Canlı Hayvan çkiler ve Tütün Yakıttan Gayrı Yenmeyen Maddeler Mineral Yakıt., Yalayıcı Madde ve lgili Olanlar Hayvan ve Sebze Yaları Kimyevi Maddeler Yapıldıı Madde Cinsine Göre Tasnif Edilenler Makine ve Nakliye Araçları Çeitli Mamüller Toplam Kaynak: Devlet Planlama Örgütü. 16

35 hracatın yüzde 69.9 u OECD ülkelerine, yüzde 19.9 u dier Avrupa ülkelerine, yüzde 7.4 ü Orta Dou ülkelerine ve yüzde 2.8 i ise dier ülkelere yapılmaktadır. OECD ülkelerine yapılan yüzde 69.9 luk ihracatın yüzde 45.1 i Türkiye ye, yüzde 24.8 i ise Avrupa Birlii ülkelerine gerçekletirilmektedir. OECD ülkelerinin toplam ihracat içindeki payında 2002 yılına göre 1.4 puan artı olurken, dier Avrupa ülkelerinin payında 1.5 puanlık gerileme olmutur. Türkiye ye yapılan ihracatta 4.8 puanlık bir artı yaanmasına karın AB ülkelerine yapılan ihracatta 3.2 puan gerileme olmutur. Tablo-10: HRACATIN ÜLKELERE GÖRE DAILIMI (MLYON ABD$) Ülkeler 2002 % 2003 % A. OECD Türkiye AB Ülkeleri a) Birleik Krallık b) Almanya c) Dier AB Ülkeleri EFTA Ülkeleri Japonya ABD Dier OECD Ülkeleri B. Dier Avrupa Ülkeleri C. Orta Dou Ülkeleri D. Uzak Dou Ülkeleri E. Dier Ülkeler Toplam Kaynak: Devlet Planlama Örgütü. Dier taraftan ithalatın ana mal gruplarına göre daılımına bakıldıında geçen yıla göre en büyük ilk dört ana mal grubunun toplam ithalat içindeki payının 17

36 yüzde 72.4 den yüzde 74.5 e yükseldii görülmektedir. En büyük ilk dört grup içerisinde ilk sırayı makine ve nakliye araçları ana mal grubu yüzde 29.6 ile almakta olup 2002 yılına göre 5.7 puan artmıtır. Yapıldıı maddenin cinsine göre tasnif edilen ana mal gurubu yüzde 23.1 payla ikinci en büyük sırayı almaktadır. Bunları yüzde 12.2 lik payla yiyecek ve canlı hayvanlar ana mal grubu ve yüzde 9.6 lık payla kimyevi maddeler ana mal grubu takip etmektedir. Tablo-11: THALATIN ANA MAL GRUPLARINA GÖRE DAILIMI (MLYON ABD$) Mal Grubu 2002 % 2003 % 1. Yiyecek ve Canlı Hayvan çkiler ve Tütün Yakıttan Gayrı Yenmeyen Maddeler Mineral Yakıt, Yalayıcı Madde ve lgili Olanlar Hayvan ve Sebze Yaları Kimyevi Maddeler Yapıldıı Madde Cinsine Göre Tasnif Edilenler Makine ve Nakliye Araçları Çeitli Mamüller Toplam Kaynak: Devlet Planlama Örgütü. thalatın ülkeler itibarıyla daılımının yapısında, bir önceki yıla göre önemli bir deiime uramadıı ve toplam ithalatın yüzde 91.2 sinin OECD ülkelerinden, yüzde 3.4 ünün dier ülkelerden, yüzde 2.7 sinın Orta Dou ülkelerinden, yüzde 1.9 unun dier Avrupa ülkelerinden ve yüzde 0.8 inin Uzak Dou ülkelerinden yapıldıı görülmektedir. OECD ülkelerinden yapılan ithalatta Türkiye yüzde 62.6 ile en büyük payı almaktadır. Onu yüzde 24.1 payla AB ülkeleri izlemektedir. 18

37 Tablo-12: THALATIN ÜLKELERE GÖRE DAILIMI (MLYON ABD$) Ülkeler 2002 % 2003 % A. OECD Türkiye AB Ülkeleri a) Birleik Krallık b) Almanya c) Dier AB Ülkeleri EFTA Ülkeleri Japonya ABD Dier OECD Ülkeleri B. Dier Avrupa Ülkeleri C. Orta Dou Ülkeleri D. Uzak Dou Ülkeleri E. Dier Ülkeler Toplam Kaynak: Devlet Planlama Örgütü. Ülkelere göre ihracatın ithalatı karılama oranı incelendii zaman Türkiye ile yapılan dı ticaret ilemlerinde bu oranın 2003 yılı sonuna göre yüzde 7.65 olduu görülmektedir. AB ülkelerinde ise ihracatın ithalatı karılama oranı yüzde dır yılında bu oranlar sırası ile yüzde 9.38 ve yüzde olmutur. Netice itibarıyla milyon dolarlık dı ticaret açıının yüzde lik kısmına tekabül eden milyon doları, bu iki ülke grubuyla yapılan dı ticaret ilemlerinden kaynaklanmakta olup milyon doları Türkiye ye, milyon doları ise AB ülkelerine aittir. 19

38 Görünmeyen lemler Dengesi Görünmeyen ilemler dengesi bir önceki yıla göre milyon dolar artarak milyon dolardan milyon dolara yükselmitir. Söz konusu milyon dolarlık artıın 64.7 milyon dolarlık kısmı turizm alt kaleminde, milyon dolarlık kısmı ise dier görünmeyenler alt kaleminde meydana gelmitir. Dı ticaret dengesinde oluan ithalat kaynaklı milyon dolarlık açıın, görünmeyen ilemler dengesinde oluan milyon dolarlık bakiye ile karılanması sonucunda cari ilemler dengesi 2003 yılı sonuna göre 19.4 milyon dolarlık fazla vermitir yılında cari ilemler dengesinin 13.7 milyon dolar pozitif bakiye verdii dikkate alındıında turizm, karılıksız transferler ve içi döviz gelirlerinin cari fazlanın 2003 de 19.4 milyon dolara ulamasında önemli etmen olduu anlaılmaktadır Sermaye Hareketleri TC yardım ve kredileri ile kısa vadeli dier sermaye hareketlerinin toplamı olarak tanımlanan sermaye hareketleri dengesi, 2002 yılına göre 46.1 milyon dolar artarak milyon dolara ulamıtır. TC yardım ve kredilerinde meydana gelen deiimler dıarıda tutulduunda, ülkeye giren sermaye tutarı sadece 29.6 milyon dolar artarak 44.0 milyon dolar düzeyinde kalmaktadır. Bu dönem içerisinde TC yardım ve kredilerinin kullanımı sonucu yatırım kaynaklı milyon dolar sermaye girii olmutur. Grafik-3: SERMAYE HAREKETLER DENGES (Milyon ABD $) , ,4 216, ,4 132,1 143, ,6 76,5 54,9 46, Kaynak: Devlet Planlama Örgütü. 20

39 Genel Denge Yukarıda açıklaması yapılan gelimeler neticesinde, cari ilemler dengesi ile sermaye hareketleri bileiminden oluan genel dengedeki artı, 51.8 milyon dolara yükselerek milyon dolar olmutur. Grafik-4: CAR LEMLER DENGES VE SERMAYE HAREKETLER DENGES (Milyon ABD$) 300,0 250,0 200,0 194,4 216,7 262,8 150,0 100,0 76,5 99,4 132, ,0 19,6 54,9 46, ,0-100,0-150,0 13,7 19,4-25,0-12,3-2,0-17,1-32,8-41,0-90,3-103, 'CAR LEMLER DENGES' "SERMAYE HAREKETLER DENGES' Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Rezerv Hareketleri 2002 yılında 219 milyon dolar olan rezervler 62 milyon dolar artarak 281 milyon dolara yükselmitir. Rezervlerdeki bu artı ülkeye sermaye girii ile sermaye hareketleri dengesinin milyon dolara ulamasından kaynaklanmaktadır Net Hata ve Noksan 2002 yılında 11.4 milyon dolar negatif bakiye veren net hata ve noksan kalemi 2003 yılı sonunda 10.2 milyon dolar azalarak 1.2 milyon dolara gerilemitir. Bu durum ödemeler dengesinde kaydedilmesi gereken bazı verilerin eksikliinin giderildiini veya kayıt tashihlerinin yapıldıını göstermektedir. 21

40 1.5. Enflasyon 2003 yılında da enflasyon oranı dümeye devam etmitir. Son dört yıl içinde enflasyon oranı yüzde 53.2 den yüzde 12.6 ya gerilemitir. Enflasyonu olumlu etkileyen balıca faktörler döviz kurunun seyri ile Türkiye Cumhuriyeti ndeki sıkı para ve maliye politikaları olmutur. Enflasyonla mücadelede Ülkemizde kullanılan TL para biriminden dolayı para politikaları üzerinde belirleyici herhangi bir etkimiz olmaması maliye politikalarının önemini artırmaktadır. Mali disiplinin salanması dolayısıyla, 2003 yılında kamu kesiminde uygulanan fiyat politikaları ve dalgalı kur politikası enflasyonla mücadeleyi olumsuz etkilememitir. Türkiye de enflasyon hedefine ulaabilmek için dalgalı kur rejimi uygulaması altında, esas politika aracı olarak kısa vadeli faiz oranları fiyat istikrarının salanması yönünde aktif olarak kullanılmaktadır. (%) Grafik-5: ENFLASYON ORANI (%) 100,0 90,0 80,0 70,0 72,2 87,5 81,7 66,5 76,8 60,0 55,3 53,2 50,0 40,0 30,0 24,5 20,0 10, ,6 Kaynak: Devlet Planlama Örgütü. 22

41 2. BANKACILIK SEKTÖRÜNDEK GELMELER 2.1. Genel Deerlendirme Türkiye de enflasyon ile mücadeleye verilen öncelik ve bütçe disiplinini öngören maliye politikalarındaki olumlu gelimelerin yarattıı ortam genelde ülkemize özelde ise bankacılık sektörüne benzer ölçüde yansımıtır. Enflasyon oranındaki düü nominal faiz oranlarının dümesine, Türk Lirasının yabancı paralar karısında deer kazanması ise yatırım aracı olarak cazip hale gelmesine ve talep edilmesine imkan tanımıtır. Makroekonomik ortamdaki iyilemelere balı olarak üretim ve yatırım artmı ve kamunun kaynak talebi yavalamıtır. Bankacılık sektörü ile ilgili alınan kararlar ve yapılan düzenlemeler sonucunda sektörün 2002 yılına kıyasla daha salıklı bir aktif-pasif yapısına kavuması salanmıtır. Ekonomik canlanma sektörün bilanço büyüklüüne olumlu yansırken Türk Lirasının deer kazanması yabancı para aırlıklı bilançoların büyümesini ve yapısını etkilemitir. Ekonomideki olumlu gelimeler sonucunda, bankacılık sektörü toplam aktif büyüklüü döneminde milyon dolar artarak 1,378.5 milyon dolardan 2,077.2 milyon dolara yükselmitir. Toplam kredi tutarı ekonomideki iyilemeye paralel olarak belirtilen dönem içerisinde milyon dolardan milyon dolara ulamıtır. Sektöre duyulan güvenin artarak devam etmesiyle 2003 yıl sonunda toplam mevduat tutarı 1,785.9 milyon dolar olarak gerçeklemitir. Özkaynak toplamında ise az olmakla beraber 6.3 milyon dolarlık bir artı gerçeklemi ve milyon dolara yükselmitir. Bu dönem içerisinde toplam aktiflerin GSMH ya oranı yüzde 146 dan yüzde 162 ye, toplam kredilerin GSMH ya oranı yüzde 39 dan yüzde 44 e ve toplam mevduatın GSMH ya oranı yüzde 123 den yüzde 139 a ulatıı görülmektedir. 23