TEK TARAFLI DİŞ ÇEKİMİ ETKİSİYLE ÇİĞNEME KASLARINDAKİ HACİMSEL VE CONDYLUS MANDİBULA DAKİ MORFOLOJİK DEĞİŞİKLİKLERİN İNCELENMESİ

Transkript

1 TEK TARAFLI DİŞ ÇEKİMİ ETKİSİYLE ÇİĞNEME KASLARINDAKİ HACİMSEL VE CONDYLUS MANDİBULA DAKİ MORFOLOJİK DEĞİŞİKLİKLERİN İNCELENMESİ Deniz BULDUK, Volkan EZİCİ, Aslı GENÇ, Cem ÖNDER, Ayşe Duygu TUFAN, Danışman: Dr. Ayla KÜRKÇÜOĞLU ÖZET: Çiğneme fonksiyonu çenedeki kasların ritmik bir hareketidir. Bu hareketin önemli komponentleri masticator sistem olarak da isimlendirilen; dişler, temporamandibular eklem, çiğneme kasları ve bunları kontrol eden sinirlerdir. Dişlerin farklı sebeplere bağlı olarak kaybı söz konusu olabilir. Eğer diş kaybı önlenemez ve uzun süreli kayıp devam ederse, kaslar ve çene eklemi de etkilenebilir ve çene kapanma deformitelerine yol açabilir. Biz bu çalışmada ratlarda tek taraflı diş çekimine bağlı olarak; farklı süreçlerde (altı hafta ve oniki hafta) çiğneme kaslarından m. massatericus ve m. temporalis volümünde oluşabilecek hacimsel değişiklikleri ve aynı zaman periyotlarında condylus mandibula daki morfometrik değişiklikleri incelemeyi amaçladık. Bu çalışmada altısı kontrol grubu onikisi deney grubu olmak üzere toplam ondokuz rat (Sprague Dawley cinsi erkek erişkin) kullanıldı. Deneye genel anestezi altında tüm ratların tek taraflı üst ve alt çene dişleri çekilerek başlandı. Ratlar iki gruba ayrıldı. Altı hafta sonunda Grup I olarak belirlenen altı rat, onikinci haftanın sonunda ise Grup II ratları sakrifiye edilerek, m. massater ve m. temporalis kaslarındaki volumetrik değişiklikler değerlendirildi. Ayrıca tüm ratlarda mandibula çevre dokulardan arındırılarak condylus mandibula üzerinde morfometrik ölçümler yapıldı. Kontrol grubunun çiğneme kaslarında sağ ve sol taraflar arasında bir fark gözlenmedi. Grup II ratlarda her iki kasta da çekim yapılan tarafta diğer tarafa göre istatistiksel olarak anlamlı bir azalma olduğu gözlendi (p 0.05). Grup I de ise bu taraf farklılığı m. temporalis de gözlenmez iken, m. massatericus da istatistiksel olarak anlamlı fark bulundu. Bu çalışmanın sonucunda tek taraflı diş yoksunluğuna bağlı olarak onikinci haftada m. massatericus ve m. temporalis te diş çekimi yapılan tarafta hacimsel değişikliklerin azalma yönünde olduğu gözlenmiştir. Anahtar Kelimeler: M. massatericus, M. temporalis, Condylus mandibula, Volüm GİRİŞ Çiğneme hareketi, çenedeki iskelet kaslarının ritmik olarak kasılmaları sonucunda meydana gelir. Hareketlerden sorumlu bileşenler; dişler, temporamandibular eklem, çiğneme kasları

2 ve kasları inerve eden motor sinirlerdir. Bu bileşenlerden dişler, farklı nedenlere bağlı olarak zamanla kaybedilebilir. Eğer diş kaybı uzun sürer ve buna bağlı gelişen okluzal değişiklikler devam ederse, çiğneme kasları ve çene eklemi etkilenir(15,22). Yapılan çalışmalarda diş kaybı sonrasında yeni yük dağılımına bağlı olarak, okluzal desteklerin tek taraflı yitirilmesi sonrasında molar dişlerin olmadığı bölgede, mandibulada hacimsel değişiklikler olduğu gözlenmiştir. Ayrıca insanlar ve ratlar üzerinde yapılan çalışmalarda tek taraflı diş kaybının temporamandibular eklem üzerinde de bazı değişikliklere yol açtığı ifade edilmiştir(7,14). Lokal mikrodolaşımda bozukluk, artiküler disk dengesizliği, dağınık yerleşimli fibriller, eklem kıkırdağında küçülmüş ve daha yoğun hale gelmiş kondrositler ve eklem kıkırdağının yok olması bu değişikliklerden birkaçı olarak sayılabilir(4,9,10). Çiğneme kasları mandibula pozisyonunu ve hareketlerini kontrol eder. Aynı zamanda dişler ve temporamandibular eklemde sıkıştırma hareketi yaparlar. Onların bu fonksiyonları dental okluzyondaki değişiklikleri, ortodontik tedavilerin seyrini ve kraniyofasiyal cerrahi sonuçlarını etkileyebilmektedir. Bunun tam tersi olarak bu olaylara bağlı kas fonksiyonu da farklı şekillerde etkilenebilmektedir(11). Tek taraflı kullanıma bağlı olarak çiğneme kaslarında oluşan ağrı ve yorgunluk değerlendirilmesini elektromyologram ile gösterir çalışmalar da yer almaktadır(5,21). Yüksek aktiviteye bağlı olarak kullanılmayan tarafa göre kemik kütlesinde artış ve kemik geometrisinde değişiklikler olduğu bildirir çalışmalar vardır. Alfredson ve arkadaşları kadın voleybolcuların humerus ve radius distal kısımlarında sedanterlere göre kemik kütlesinde anlamlı bir artış olduğunu ifade etmişlerdir. Bamaç ve arkadaşları voleybolcularda epicondylus medialis in hacminde, Çolak ve arkadaşları ise tenisçilerde epicondylus lateralis in hacminin arttığını belirlemişlerdir. Deneysel çalışmalar göstermiştir ki adape şekillenme ve statik değil dinamik zorlanmalara hassastır ve dinamik zorlanma periyoduna verilen osteojenik cevap hemen satüre edilir. Fakat zorlanma büyük ve dağılımı olağan dışı ise bu cevap büyür(1,2). Rat vücut yapısı omurgalı hayvanların genel özelliklerini taşır. Baş bölgesi kemirgenlere has özelliklere sahiptir. Hayvanın en belirgin özelliklerinden biri sürekli uzama eğilimindeki gelişmiş kesici dişleridir ve bu dişler kemirmeyle törpülenerek belirli bir uzunlukta kalabilir. Çiğneme kasları, insanlardakine benzer yapıda ve dört çifttir. Yüzeyel ve derin kaslardan oluşan m. massetericus, m. temporalis, m. pterygoideus medialis ve lateralis çeneyi kapatma ve çiğneme hareketlerini üstlenirler. Masseter kasının aponeurosis bölümü inferior zygomatic plate aponeurosis (IZPA), maxilla nın zygomatic parçasının anteroventral köşesinde başlamaktadır. Anteroventral lifler iç tarafa dönüş yapmakta ve prosessus condylaris in medial bölümüne yapışmaktadır. Masseter kasın derin tabakası zygomatic parçanın dorsal sınırı ve zygomatic arcus un ventral tarafından köken almaktadır(29). M.

3 temporalis, temporal kemiğin squamos parçasından başlar ve processus coronoideus a tutunur(24,25). Condylus mandibula, processus coronoideus, foramen mandibula, canalis mandibula, tuberositas massetericus ve symphysis mandibula mandibula üzerinde yer alan önemli oluşumlardandır. Bunlarda processus condylaris çene eklemine katılan bölümdür(17). Morfometrik çalışmalarda, bir dokunun hacmi veya bileşenlerinin hacimleri ve bu bileşenlerin birbirlerine veya yapının tamamına göre hacim payları sıklıkla kullanılan önemli parametrelerdir(3). Bu amaçla bir dizi değişik yöntem kullanılmaktadır(6,12). İlgilenilen ve hacmi hesaplanmak istenen yapı, sözgelimi karaciğer, akciğer veya dalak gibi çevresindeki diğer organ veya yapılardan izole edilebilecek makroskopik bir yapılanmaya sahipse, bunun hacmi hesaplanmak yerine doğrudan ölçülebilir. Bu gibi durumlarda sık kullanılan bir yöntem, yapıyı içi suyla doldurulmuş dereceli bir silindir içine atarak, artan su miktarını ölçmektir. İlgilenilen organ akciğer gibi doğal iç boşluklar içeriyorsa bu durumda sıvı yer değiştirme yöntemini uygulamak için, organların boşluklarının girişleri su geçirmeyecek biçimde tıkandıktan sonra hacim ölçümü yapılmalıdır. Aksi takdirde organın boşluklarına su dolması sonucu hacim gerçek hacimden farklı olarak ölçülebilir(6,13). Biz bu çalışmada tek taraflı diş çekimine bağlı olarak; ratlarda farklı sürelerde, çiğneme kaslarından m. massetericus ve m. temporalis in volümlerinde ve mandibula da çene eklemine katılan condylus mandibula nın morfometrik değişikliklerini incelemeyi amaçladık. GEREÇ VE YÖNTEM: Bu çalışma, Başkent Üniversitesi Hayvan Deneyleri Etik Kurulu tarafından onaylanmış (Proje no: DA11/28) ve Başkent Üniversitesi Araştırma fonunca desteklenmiştir. Deneysel araştırmada, ağırlıkları gr arasında değişen toplam 18 adet erkek Sprague Dawley cinsi rat kullanılmıştır. Ratlardan 6 tanesi kontrol grubu olarak belirlenmiştir. Kontrol grubu ratlar ve geriye kalan 12 ratın sağ taraf üst ve alt çenede yer alan ön kesici dişleri genel anestezi altında çekildi, molar dişleri de kullanıma izin verilmeyecek ölçüde kısaltıldı. Diş çekimi uygulamaları öncesinde genel anestezi için 50mg/kg ketamin hidrocloride IP ve 7mg/kg xlazy IP kullanıldı. Diş çekimleri ve törpüleme işlemleri sonrasında enfeksiyon riskini önlemek amacıyla günde bir defa baytri-k 10 mg/kg oral antibiyotik uygulaması yapıldı. Analjezik olarak ise günde bir defa oral yolla 5 mg/kg fentanyl verildi. Deney grubu olarak belirlenen ratlar altılı iki gruba ayrıldı. Ratlar deney süresince rat palet yemi ve sınırsız su ile beslendi. Tüm hayvanların haftalık kilo ölçümleri ve fiziksel aktivite değerlendirmeleri yapıldı. Deney süresince haftalık kontrollerde ön kesici dişlerde uzamalar olduğu gözlendi. Taraf kullanımını yanlış etkilelememesi açısından uzayan dişler gingiva hizasının 2 mm altında kalacak şekilde kısaltıldı. Daha öncesinde olduğu gibi çekim sonrası antibiyotik ve analjezik

4 profilaksisi yapıldı. İlk grup 6 haftanın sonunda, ikinci grup ise 12. haftanın sonunda servikal dislokasyon yapılarak anestezi altında (150mg/kg ketamin IP) sakrifiye edildi. Ratların tümünün çiğneme kasları (m. temporalis ve m. massetericus) fasciaları ile birlikte çevre dokulardan uzaklaştırılarak çıkartıldı. M. massetericus un, derin ve yüzeyel parçası birlikte diseke edildi. Kas volümlerinin ölçümü için su taşırma yöntemi kullanıldı. M. temporalis in volümü daha küçük olduğu için 10 ml. lik, m. massetericus için ise 25 ml. lik ölçekli mezur kullanıldı. Belli seviyeye kadar %10 luk formaldehit ile doldurulan mezurlara, çıkarılan dokular atıldı. Sıvının yükselme seviyesi kasın volümünü gösterecek şekilde değerlendirildi. Tüm ölçümler ratlarda iki taraflı yapılarak kaydedildi. Kas diseksiyonları ve volumetrik değerlendirme işlemi bittikten sonra mandibula bütünüyle çıkartıldı ve sadece kemik doku kalacak şekilde çevre dokulardan arındırıldı. Yıkama ve kurutma işleminin ardından mandibulalar üzerinde makroskopik ölçümler yapıldı. Her rat için condylus mandibula da dört farklı noktadan osteometrik ölçümler alındı. Bu ölçümlerden biri condylus mandibula nın en çıkıntılı ön ve arka noktaları(a-p) arasındaki uzunluk, diğeri ise condylus mandibula lateral en çıkıntılı iki uç noktasından (M-L) yapıldı. Osteometrik ölçümler sırasında 1 mm hassasiyetinde dijital kumpas kullanıldı(18). Kesikli ve sürekli değişkenlerin tanımlayıcı istatistikleri verildikten sonra parametrik test ön şartlarının (normallik ve varyansların homojenliği) sağlanıp sağlanmadığı kontrol edilmiştir. Ön şartların sağlanmadığı belirlendiğinden bağımlı 2 grup karşılaştırması için Willcoxon, bağımsız 3 grup karşılaştırması için ise Kruskal - Wallis testleri kullanılmıştır. Hangi gruplar arasındaki farkın anlamlı olduğunun belirlenmesinde Dunn çoklu karşılaştırmalar testi uygulanmıştır. Veriler SPSS 17.0 paket programında değerlendirilmiştir. BULGULAR: M. massetericus ve m. temporalis kaslarının volümleri iki taraflı olarak ölçülerek karşılaştırması yapıldı. Farklı gruplarda yapılan bu ölçümler Tablo 1 de gösterilmiştir. Condylus mandibula üzerinde ön-arka ve lateral genişlik ölçümleri çift taraflı olarak değerlendirilmiştir. Bulunan değerler Tablo 2 de belirtilmiştir. Tüm bu ölçümler aynı araştırıcı tarafından iki kez tekrarlanıp sonuçlar kaydedilmiştir. Kasların volümetrik ölçüm sonuçları kontrol grubu için şöyledir: sağ m. massetericus 2,50 ± 0,45 mlt; sol m. massetericus 2,33 ± 0,41 mlt; sağ m. temporalis 0,60 ± 0,13 mlt; sol m. temporalis 0,58 ± 0,12mlt. Kontrol grubu sağ ve sol kaslarının volümetrik ölçümleri karşılaştırıldığında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamıştır (p 0,05). Grup I ratlarda tek taraflı (sağ taraf) diş çekimi sonrası 6. haftada buldunan değerler şöyledir: sağ m. massetericus 2,08 ± 0,20 mlt; sol m. massetericus 2,67 ± 0,26 mlt; sağ m. temporalis 0,50 ± 0,13mlt; sol m. temporalis 0,57 ±

5 0,12mlt. Bu grupta sağ ve sol çiğneme kasları volumlerinin karşılaştırması yapılmış ve sağ ve sol m. massetericus lar arasında yapılan volümetrik ölçümlerinde istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuş (p 0,05), ancak m. temporalis sağ ve sol volümetrik ölçümlerinde istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunamamıştır (p 0,05). Tek taraflı (sağ taraf) diş çekimi sonrası 12. haftada bulunan Grup II ratlardaki ölçümler şöyledir: sağ m. massetericus 1,91 ± 0,38 mm; sol m. massetericus 3,08 ± 0,38 mm; sağ m. temporalis 0,42 ± 0,08 mm; sol m. temporalis 0,63 ± 0,10 mm. Volümetrik değerlerin taraf karşılaştırması yapıldığında her iki kas için de anlamlı bir fark bulunmuştur (p 0,05). Tablo 1. Tüm ratlarda yapılan condylus mandibula morfometrik ölçümleri Condylus Mandibula Ön- Arka Uzunluk(A-P), (mm) Sağ Sol Ortalama±std Ortalama±std p sapma sapma Lateral Uzunluk(M-L), (mm) Sağ Sol Ortalama±st Ortalama±st p d sapma d sapma KONTROL GRUBU 3.48 ± ± 0.29 p > ± ± 0.04 p > 0,05 GRUP I 3.31 ± ± 0.28 p < ± , 52 ± 0,16 p < 0,05 GRUP II 3.83 ± ± 0.41 p < ± ,46 ± 0,10 p < 0,05 Tüm ratlarda caput mandibula üzerinde morfometrik ölçümler yapılmıştır. Kontrol grubu caput mandibula ölçümleri: sağ ön-arka condylus mandibula 3,48 ± 0,36 mm; sol ön-arka condylus mandibula 3,69 ± 0,29 mm; sağ lateral condylus mandibula 1,57 ± 0,05 mm; sol lateral condylus mandibula 1,59 ± 0,04 mm idi. Tüm bu ölçümlerin sağ ve sol tataf karşılaştırması yapıldığında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunamamıştır (p 0,05). Grup I caput mandibula ölçümleri: sağ ön-arka condylus mandibula 3,31 ± 0,26 mm; sol önarka condylus mandibula 3,28 ± 0,28 mm; sağ lateral condylus mandibula 1,52 ± 0,06 mm; sol lateral condylus mandibula 1,52 ± 0,16mm idi. Taraf karşılaştırması yapıldığında ön-arka

6 ve lateral condyl ölçümlerinde anlamlı bir fark bulunmuştur (p 0,05). Grup II caput mandibula ölçümleri: sağ ön-arka condylus mandibula 3,83 ± 0,23 mm; sol ön-arka condylus mandibula 3,41 ± 0,41 mm; sağ lateral condylus mandibula 1,53 ± 0,09 mm; sol lateral condylus mandibula 1,46 ± 0,10 mm idi. Taraf karşılaştırması yapıldığında ön-arka ve lateral condyl ölçümlerinde anlamlı bir fark bulunmuştur (p 0,05). Tablo 2. M. massetericus ve m. temporalis iki taraflı volümetrik ölçüm sonuçları M. Massetericus (ml) M. Temporalis (ml) Sağ Sol p Sağ Sol p Ortalama±s Ortalama±s Ortalama±st Ortalama±st td sapma td sapma d sapma d sapma KONTROL GRUBU 2.50 ± ± 0.41 p > ± ± 0.12 p > 0.05 GRUP I 2.08 ± ± 0.26 p < ± ± 0.12 p > 0.05 GRUP II 1.91 ± ± 0.38 p < ± ± 0.10 p < 0.05 Grup I ve Grup II ratlarda haftalık kilo takipleri düzenli olarak yapılmıştır. Yapılan bu ölçümler Tablo 3 ve 4 de gösterilmiştir. Grup I ratların kilo takiplerinde belirgin dalgalanmalar dikkat çekmektedir.

7 Şekil 1. Grup I ratların diş çekimleri sonrası haftalık kilo değişiklikleri Kilo azalmalarının deney süresince uzayan dişlerin çekildiği haftaları takip eden dönemlere rastladığı saptanmıştır. Bu kilo değişikliklerinin Grup II ratlarda daha az olduğu gözlenmiştir. Tüm ölçümler aynı araştırmacı tarafından ikinci kez tekrar edildi. Birinci ve ikinci ölçümler arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamıştır. GRUP II-13 GRUP II-12 GRUP II-11 GRUP II-10 GRUP II-9 GRUP II-8 GRUP II-7 Şekil 2. Grup II ratların diş çekimleri sonrası haftalık kilo değişiklikleri TARTIŞMA İskelet kasının aktivite değişikliğini araştırmak için birçok farklı yöntemler kullanılmıştır( ). Bunlar; diş çekimi. facial sinir veya trigeminal sinir kesileri. occlusal gelişim ve hafif yiyecek diyeti gibi farklı yöntemlerdir. Bu çalışmada. tek taraflı diş çekimine bağlı olarak m. massetericus ve m. temporalis volümetrik değişimleri. sonrasında ise yine

8 tek taraflı diş çekimine bağlı olarak condylus mandibula antero-posterior ve medio-lateral uzunluk değişimlerini inceledik. Grup I ratlarda. altı hafta boyunca tek taraflı çene kullanımına bağlı olarak çiğneme kaslarında hacimsel değişiklikleri değerlendirdik. Yapılan kas ölçümleri sonucunda. diş çekimi yapılan tarafta m. massetericus volümlerinde anlamlı bir değişiklik olduğu gözlenmiştir(p 0.05). Çekilen taraf hacimsel olarak azalmış yani atrofiye uğramıştır. Buna karşın çekilmeyen tarafta ise hacimsel artışa bağlı olarak kaslarda hipertrofi gözlenmiştir. M. temporalis te ise sağ ve sol taraflar arasında diş çekimine bağlı olarak kas volümlerinde anlamlı bir değişiklik gözlenmemiştir(p 0.05). Ratlarda çiğneme kaslarının en güçlüsü m. massetericus olup. m. temporalis ten iki kat. m. pterygoideus lardan ise on kat daha güçlüdür(17). Diğer iskelet kasları gibi çiğneme kasları da kas içinde gelişebilecek anatomik. fizyolojik. histokimyasal ve biyokimyasal değişikliklere uyum sağlama yeteneğindedir. Tipik olarak bir iskelet kasının gevşemesi kalınlığının azalmasına neden olurken. kasılması kalınlık artışına sebep olmaktadır(27). Takashima ve arkadaşları yaptıkları çalışmalarında benzer sonuca ulaşmış ve bunun nedenini şöyle açıklamışlardır: bir kas tarafından yapılan iş. fizyolojik transvers kesit alanı ve lif uzunluğunun çarpımı ile orantılıdır. Aynı zamanda iş yükü fazla olan kas hacmi de doğru orantılı olarak yüksektir(28). Bizim ölçüm sonuçlarımızda Grup I ratlarda m. temporalis volümlerinde taraf farklılıklarının görülmemesi kas hacminin nispeten az olması ve işlevsel olarak daha az yük taşımasından kaynaklanabileceği yorumunu yapmamıza neden olmuştur. Grup I de m. temporalis ler arasında bir değişiklik gözlenmediği halde. Grup II de gözlenmesinin sebebi bize göre. beslenme süresinin altı hafta kadar daha uzun olmasıdır. Grup II ratlarda yapılan kas ölçümleri sonucunda. çekilen tarafta m. massetericus ve m. temporalis volümlerinde bir azalma olduğu gözlenmiştir. Diş çekimi yapılmayan ve çiğneme hareketinin devam ettiği tarafta hacimsel artış dikkati çekmektedir. Böylece sağ ve sol taraflar arasında volümetrik olarak her iki kas için de anlamlı bir fark bulunmuştur. Genel olarak hacimsel değişikliklerin ortak sebebi ise. diş çekimi yapılan taraftaki çiğneme kaslarının kullanılmaması ve buna bağlı normal olarak gelişen çekilmeyen tarafın daha çok kullanılmasıdır. Bulduğumuz bu sonuçları daha önce yapılan benzer çalışmalar ile karşılaştırdık. Daha önce hiçbir çalışmada farklı süreçlerde çiğneme kaslarının volümetrik değerlendirmelerini içeren bulgulara rastlamadık. Ancak. Stal ve arkadaşları tarafından yapılan bir çalışmada. diş çekimine bağlı olarak oklüzal değişiklik sonucu meydana gelen kas dokusu deformasyonunda öncelikle iskemik durum değişiklikleri olduğu ifade edilmektedir. Bunun nedeni; m. massetericus un yüksek fonksiyonal gereksinime bağlı olarak fazla aktif olması ve bu yüzden yoğun kapiller yapı göstermesidir. Bu sebeple diş çekimi yapılan taraftaki masseter kasında atrofi gözlenmektedir.(26)

9 Grup 1 ratlarda yapılan mandibular kondil ölçümleri doğrultusunda. her 2 tarafta da ön-arka ve lateral kondil başı çaplarında anlamlı bir değişiklik gözlenmiştir. Grup 2 de yapılan mandibular kondil ölçümleri doğrultusunda. tıpkı grup 1 de olduğu gibi. her 2 tarafta da ön-arka ve lateral kondil başı çaplarında anlamlı bir değişiklik gözlenmiştir. Diş çekimi yapılan tarafta. kondil başı çapında anlamlı bir artış görülmüştür. Q. Huang ve arkadaşları tarafından tavşanlar üzerinde yapılan bir araştırmada. diş çekimi olan yapılan histolojik incelemelere bağlı olarak. glikozaminoglikan düzeyinde belirgin bir artış gözlenmiştir. Bunun sonucu olarak. temporomandibular eklemdeki kondil ve artikular diskte büyüme görülmüştür. Bu durum. diş çekilen tarafta kondrositlerin çekirdeklerinin büyümesine bağlı olarak açıklanmıştır. Mao ve arkadaşları diş çekimi yapılan tarafta tavşan kondil kıkırdağındaki proliferatif ve fibrokartilaginoz bölgede hiperplazi olduğunu ifade etmiştir.(20)buna karşın; Ramfjord ve arkadaşları. maymun ve koyunlarda yaptıkları bir çalışmada TME kıkırdağında tek taraflı diş çekimi etkisine bağlı taraf farkı olmadığını ifade etmişlerdir.(23)furstman. ratlarda kondil ve eklem kıkırdağı ve diskinde kalınlık artışı olduğunu ifade etmiştir.(8) Jae-Hyung ve arkadaşlarının yaptığı başka bir histolojik çalışmada. diş çekimi sonrasında altıncı ve onikinci haftalar arasında çekim yapılan tarafta osteoklast seviyesinde belirgin bir düşme olduğunu ifade etmişlerdir.(16) Lifshitz in yaptığı morfolojik incelemelerde. büyümekte olan ratlardaki massater kasının çıkarımı sonucunda üç aylık bir sürecin sonunda mandibula da kısalmalar olduğunu. özellikle angular proses de küçülme ve maxilla da da asimetrik gelişmeler gözlemlediğini ifade etmiştir. Biz çalışmamızda mandibula ramusunu değerlendirmedik buna karşın çene eklemine katılan condylus mandibula ölçümlerinde diş çekimi yapılan tarafta bir artış olduğunu gözlemledik(19). Bu çalışmanın sonucunda tek taraflı diş yoksunluğuna bağlı olarak onikinci haftada m. massetericus ve m. temporalis te diş çekimi yapılan tarafta hacimsel değişikliklerin azalma yönünde olduğu gözlenmiştir. Buna ek olarak condylus mandibula da altıncı ve onikinci haftada hacimsel bir artış olduğunu ancak taraf farkının onikinci haftada daha belirgin olduğu belirlenmiştir. KAYNAKLAR: 1. Alfredson H. Nordström P. Pietilä T. et al. Long-term Loading and Regional Bone Mass of the Arm in Female Volleyball Players. Calcif Tissue Int Apr; 62(4):303-8.

10 2. Bamaç B. Colak T. Ozbek A. et al. Volumetric Determination of Medial Epicondyle and Lateral Epicondyle of Humerus in Male and Female Volleyball Players. Okajimas Folia Anat Jpn Aug; 80(2-3): Canan S. Sahin B. Odacı E. et al. Estımation of the Reference Volume. Volume Density and Volume Ratios by a Stereological Method: Cavalieri's Principle. T Klin J Med Sci. 2002; 22(S): Christensen LV. Ziebert GJ. Effects of Experimental Loss of Teeth on the Temporomandibular Joint. J Oral Rehabil. 1986; 13: Clark GT. Beemsterboer PL. Rugh JD. Nocturnal Masseter Muscle Activity and the Symptoms of Masticatory Dysfunction. J Oral Rehabil 1981; 8: Cruz-Orive LM. Weibel ER. Recent Stereological Methods for Cell Biology: a Brief Survey. Lung. Cell Mol Physiol. 1990; 2: Endo Y. Mizutani H. Yasue K. et al. Influence of Food Consistency and Dental Extractions on the Rat Mandibular Condyle: a Morphological. Histological and Immunohistochemical Study. J Craniomaxillofac Surg. 1998; 26: Frustman L. The Effect of Loss of Occlusion upon the Mandibular Joint. Am J Orthodont. 1965; 51: Fujita S. Hoshino K. Histochemical and Immunohistochemical Studies on the Articular Disk of the Temporomandibular Joint in Rats. Acta Anat. 1989; 134: Granados JI. The Influence of the Loss of Teeth and Attrition Eminence. J Prosthet Dent. 1979; 42: Grünheid T. Geerling EJ. Langenbach. et al. The Adaptive Response of Jaw Muscles to Varying Functional Demands. European Journal of Orthodontics. 2009; 31.6: Gundersen HJG. Bendtsen TF. Korbo L. et al. Some New. Simple. and Efficient Stereological Methods and Their Use in Pathological Research and Diagnosis. APMIS. 1988; 96: Howard CV. Reed MG. Unbaised Stereology: Three Dimensional Measurement in Microscopy. Oxford. Bios Scientific Publishers Huang Q. Opstelten D. Samman N. et al. Experimentally Induced Unilateral Tooth Loss: Histochemical Studies of the Temporomandibular Joint. J Dent Res. 2002; 81: Huja SS. Rummel AM. Beck FM. Changes in Mechanical Properties of Bone within the Mandibular Condlye with Age. J Morphol. 2009; 269: Jae- Hyung Im. Su-Gwan Kim. Ji-Su Oh. et al. Influence of Unilateral Tooth Loss in the Temporomandibular Joint and Masseter Muscle of Rabbits. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 2011; xx:xxx.

11 17. Kabak M. Gültiken ME. Onuk B. Yeni Zelanda Tavşanında (Oryctolagus cuniculus L.) Articulatio Temporomandibularis ve Çiğneme Kaslarının Anatomisi. Ankara Üniv Vet Fak Derg. 2007; Kiliaridis S. Thilander B. Kjellberg H. et al. Effect of Low Masticatory Function on Condylar Growth: a Morphometric Study in the Rat. Am J Orthod Dentofacial Orthop Aug; 116(2): Lifshitz J. Comparative Anatomic Study of Mandibular Growth in Rats After Bilateral Resections of Superficial Masseter. Posterior Temporal. and Anterior Digastric Muscles. J Dent Res Sep-Oct; 55(5): Mao JJ. Rahemtulla F. Scott PG. Proteoglycan Expression in the Rat Temporomandibular Joint in Response to Unilateral Bite Raise. J Dent Res. 1998; 77: Möller E. Sheikholeslam A. Lous I. Response of Elevator Activity During Mastication Top Treatment of Functional Disorders. Scand J Dent Res. 1984; 92: Parker MW. The Significance of Occlusion in Restorative Dentistary. Dent Clin North Am. 1993; 37: Ramfjord SP. Walden JM. Enlow RD. Unilateral Function and the Temporomandibular Joint in Rhesus Monkeys. Oral Surg Oral Med Oral Pathol. 1971; 32: Satoh K. Iwaku F Jaw Muscle Functional Anatomy in Northern Grasshopper Mouse. Onychomys leucogaster. a Carnivorous Murid. Journal of Morphology 267: Satoh K. Iwaku F. Internal Architecture. Origin-insertion Site. and Mass of Jaw Muscles in Old World Hamsters. Journal of Morphology. 2004; 260: Stal P. Eriksson PO. Thornell LE Differences in Capillary Supply Between Human Orofacial. Masticatory and Limb Muscles. J Musc Res Cell Motil 17: Staron RS. et al Skeletal Muscle Adaptations During Early Phase of Heavyresistance Training in Men and Women. Journal of Applied Physiology 76: Takashima M. Kitai N. Murakami S. et al. Volume and Shape of Masticatory Muscles in Patients with Hemifacial Microsomia. General Session of the International Association for Dentaly Research Weijs WA. Morphology of the Muscles of Mastication in the Albino Rat. Rattus Norvegicus (Berkenhout 1769). Acta Morphologica Neerlando Scandinavica. 1973; 11: