SOSYAL GÜVENLİKTE YENİ YAKLAŞIM: BİREYSEL EMEKLİLİK

Transkript

1

2 ISTANBUL TİCARET ODASI SOSYAL GÜVENLİKTE YENİ YAKLAŞIM: BİREYSEL EMEKLİLİK HAZIRLAYANLAR Proje Koordinatörü Prof. Dr. Esfender KORKMAZ Proje Grubu Üyeleri Doç. Dr. Tekin AKGEYİK Yrd. Doç. Dr. Binhan Elif YILMAZ Yrd. Doç. Dr. Nagihan OKTAYER Araş. Gör. Dr. Nazan SUSAM Araş. Gör. Murat ŞEKER YAYIN NO: İstanbul, 2007

3 Copyright İTO Tüm haklar saklıdır. Bu yayının hiç bir bölümü, yazarın ve İTO'nun önceden yazılı izni olmaksızın mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz. Eserin bazı bölümleri veya paragrafları, sadece araştırma veya özel çalışmalar amacıyla, yazarın adı ve İTO belirtilmek suretiyle kullanılabilir. ISBN: İTO ÇAĞRI MERKEZİ Tel: (212) İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi'nden alınabilir. Tel : (212) Faks : (212) E-posta: ito.yayin@ito.org.tr İnternet: Odamız yayınlarına tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZIRLIK, BASKI, CİLT BİRLİK OFSET BASIN YAYIN REKLAMCILIK TİC. LTD. ŞTİ. Davutpaşa cad. Emintaş San. Sit. No: 578/579/580 Topkapı / İSTANBUL Tel: pbx

4 ÖNSÖZ Sosyal güvenlik, günümüzün modern toplumları için geleceğe ilişkin sosyal riskleri bertaraf etmede hem bireysel, hem de toplumsal açıdan önemli ve vazgeçilemez bir sosyal politika aracı olmakla kalmayıp, bu niteliği ile uluslararası belgelerde temel insan hakkı kapsamında değerlendirilmekte ve ulusal düzeyde anayasalar tarafından güvence altına alınmaktadır. Buna karşılık, 1980'li ve özellikle 1990'lı yıllarda dünyada, sosyal güvenlik sistemlerinin içine düştüğü finansman krizi ve geleceğine yönelik kaygılar sonucunda, pek çok ülke sistemini gözden geçirerek, başta emeklilik yaşının yükseltilmesi, prim oranlarının yeniden düzenlenmesi ve arttırılması, emeklilik ivazlarının çeşitli yöntemlerle düşürülmesi, sistem için yeni finansman kaynaklarının bulunması girişimleri olmak üzere, reforma tabi tutmaya yönelirken, aynı dönemde Türkiye'de siyasi ve ekonomik alanlarda yaşanan istikrarsızlık ve belirsizlik ortamında, sosyal güvenlik sistemine gerken önem verilememiş ve sistem neredeyse kendi haline terkedilmiştir. Bu nedenle 2000'li yılların başına kadar, sorunun aşılmasında doğru ve isabetli adımlar atılamamıştır. Öte yandan, 1990'lı yılların ikinci yarısından itibaren Dünya Bankası, AB ve OECD gibi uluslararası kuruluşların öncülüğünde daha kapsamlı ve köklü çözüm önerileri gündeme getirilmekte ve bu çözüm stratejilerinin özünü bireysel emeklilik programlarını da esas alan üç ayaklı bir model önerisi oluşturmaktadır. Küresel ölçekte gözlenen sosyal güvenlik krizleri ve bu krizleri aşmaya dönük girişimler özellikle son 5 yıllık dönemde ülkemizde de yansıma bulmuş ve sosyal güvenlik reformu ülkemizde son yıllara damgasını vuran ve en çok tartışılan konulardan biri haline gelmiştir. Reform, yoksullukla mücadeleyi de içine alarak daha güvenli, sağlıklı bir geleceği öngören, çalışma yaşamını ve istihdamı destekleyen ve sistemi daha çağdaş bir düzeye taşımayı hedefleyen bir misyon taşımaktadır. Bununla beraber, sosyal güvenlik sistemi sorunlarının çözülmesinde alternatif ya da tamamlayıcı bir araç olarak gösterilen ve Türk Sosyal Güvenlik Sistemi'nin kurumlardan bireye, kamudan özel şirketlere transferinin ilk adımı olarak görülen bireysel emeklilik sistemi, Ekim 2001 tarihinde hayata geçirilmiştir.

5 Ülkemiz açısından sosyal güvenlik reformu sürecinde bireysel emekliliğin rolünü ve önemini irdeleyen "Sosyal Güvenlikte Yeni Yaklaşım: Bireysel Emeklilik" isimli yayınımızın, üyelerimiz ve tüm ilgililere faydalı olmasını diler; çalışmayı Odamız adına gerçekleştiren başta Prof. Dr. Esfender Korkmaz olmak üzere, Doç. Dr. Tekin Akgeyik, Yrd. Doç. Dr. Binhan Elif Yılmaz, Yrd. Doç. Dr. Nagihan Oktayer, Araş.Gör.Dr. Nazan Susam ve Araş.Gör. Murat Şeker'e teşekkür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter

6 İÇİNDEKİLER TABLOLAR 11 GRAFİKLER 13 ŞEKİLLER 18 GİRİŞ 19 BİRİNCİ BÖLÜM : SOSYAL GÜVENLİKTE YENİ EĞİLİM VE GELİŞMELER 1.1. SOSYAL GÜVENLİKTE KRİZ VE DEĞİŞİM Değişen Çevresel Koşullar Sosyal Güvenliğin Sonu Değişen Makro Dengeler ve Kriz Yaratan Sistemler Krizin Gerekçeleri Küreselleşme ve Uyum Artan Kamu Sosyal Güvenlik Harcamaları Demografik Faktör Değişen Aile Yapısı Farklılaşan İşgücü ve Atipik İstihdam YENİDEN YAPILANMA: ALTERNATİF ARAYIŞLAR Krizden Çıkış Yolları Prim Düzenlemeleri İvaz Kökenli Reform Uygulamaları Yapısal Reformlar AEmeklilik Yaşı Düzenlemeleri Finansal Modellemelerde Yeni Yaklaşımlar Üçüncü Yol: Gönüllülük Esaslı Sistemler Parametrik Çözüm Arayışları Gönüllülük Esaslı Reform Programları Model Tartışmaları: Yeni Bir Kilometre Taşı mı? Farklı Ülkeler Farklı Modeller Kapsamlı ve Köklü Reform Girişimleri Emeklilik Sistemlerinin Yeniden Kurgulanması 50

7 İKİNCİ BÖLÜM : ZORUNLU SİSTEMLERDEN GÖNÜLLÜ MODELLEMELERE GEÇİŞ 2.1. BİREYSEL EMEKLİLİK MODELİ Sistemin Temel Felsefesi Bireysel Emeklilik Programlarının Sosyal Güvenlik Sistemi 5 5 İçindeki Yeri Yapı ve Model İşleyiş ve Etkileri DÜNYADA BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ VE 60 ULUSLARARASI DENEYİMLER Dünyada Bireysel Emeklilik Sistemi Uluslararası Deneyimler Uluslararası Kuruluşların Bireysel Emeklilik Sistemi 68 Konusundaki Yaklaşımları Ülke Deneyimleri Latin Amerika Deneyimleri Şili Arjantin Meksika AB Ülkelerindeki Uygulama Örnekleri İngiltere Hollanda İsviçre Amerika Birleşik Devletleri (ABD) 88 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM : TÜRK SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ: KRİZLER VE ARAYIŞLAR 3.1. SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNDE MEVCUT DURUM Türkiye'de Sosyal Güvenlik Sisteminin Kurumsal Yapısı ve Kapsamı Türkiye'de Sosyal Güvenlik Sisteminin Sorunları ve Sistemin Çıkmazı Sosyal Güvenlik Sistemine İlişkin Tutarlı Bir Devlet Politikasının 98 Bulunmayışı Nüfus Yapısındaki Değişim Toplam Bağımlılık Oranı Aktif/Pasif Dengesinin Bozulması Erken Emeklilik Yaşı Uygulaması Kaynak Yetersizliği (Finansmana İlişkin Sorunlar) Kapsam Sorunu ve Kayıt Dişilik 107

8 Prim Tahsiline İlişkin Sorunlar Prime Esas Kazanç Sınırlarının Düşüklüğü Prim Borçları ve Gecikme Cezalarına Uygulanan Aflar Sosyal Güvenlik Sistemimizin Temel Sosyal Güvenlik 113 Prensiplerine Uygun Olarak İşletilememesi Nimet-Külfet Dengesinin Bozulması Primli Sistemde Primsiz Haklar Fonların Verimsiz Değerlendirilmesi ve Eriyen Kaynaklar Kurumlararası Norm ve Standart Farklılığı Mevzuata İlişkin Sorunlar, Altyapı Eksiklikleri Ağırlaşan Finansman Krizi Finansman Krizinin Boyutları Sosyal Güvenlik Açıklarına Bütçeden Yapılan Transferler, Bütçe 119 Harcamaları ve GSMH İçindeki Payı Sosyal Güvenlik Açıkları ve KKBG Finansman Krizinin Ekonomi Üzerindeki Olumsuz Etkileri Sosyal Güvenlik Açıklarının Kamu Borç Stoku Üzerindeki Etkileri Sosyal Güvenlik Açıklarının Enflasyon ve Büyüme Üzerindeki 126 Etkisi 3.2. TÜRK SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNDE REFORM 128 GİRİŞİMLERİ: YENİDEN YAPILANMA Reformu Birinci Aşama - İşsizlik Sigortası İşsizlik Sigortası'nm Temel Özellikleri İşsizlik Sigortası'nm Değerlendirmesi İkinci Aşama - Sosyal Güvenlik Kurumlarına Yönelik Çalışmalar Yeni Sosyal Güvenlik Reformu'na Doğru Genel Sağlık Sigortası GSS'nin Temel Özellikleri GSS'nin Değerlendirmesi Primsiz Ödemeler ve Sosyal Yardımlar Sistemi Primsiz Ödemeler ve Sosyal Yardımlar'm Temel Özellikleri Primsiz Ödemeler ve Sosyal Yardımlar'm Değerlendirmesi Yeni Emeklilik Sigortası Sistemi Emeklilik Sistemi'nin Temel Özellikleri Emeklilik Sistemi'nin Değerlendirmesi Kurumları Birleştirme Projesi (Tek Çatı Yaklaşımı) Tek Çatı Yaklaşımı'nm Temel Özelikleri Tek Çatı Yaklaşımı'nm Değerlendirmesi Bireysel Emeklilik 152

9 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM : TÜRKİYE'DE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ: KURUMSAL YAPI VE İŞLEYİŞ 4.1. TÜRK SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ İÇİNDE BİREYSEL 153 EMEKLİLİK SİSTEMİNİN YERİ 4.2. TÜRKİYE'DE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE GİRİŞ 156 VE SİSTEMİN HUKUKSAL ALTYAPISI 4.3. TÜRKİYE'DE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN TEMEL 159 ÖZELLİKLERİ VE UYGULAMA ESASLARI Bireysel Emeklilik Sisteminin Amacı ve Kapsamı Bireysel Emeklilik Sisteminin Temel Özellikleri Bireysel Emeklilik Sisteminin Finansmanı Katkı Payı Ödemeleri Sistemde Yer Alan Diğer Ödemeler Bireysel Emeklilik Sisteminin Kurumsal Yapısı Bireysel Emeklilik Danışma Kurulu Hazine Müsteşarlığı Sermaye Piyasası Kurulu Emeklilik Gözetim Merkezi Emeklilik Şirketleri Emeklilik Şirketlerinin Kuruluşu Emeklilik Şirketlerinin İdari Yapısı Emeklilik Şirketlerinin Faaliyet ve Sorumluluk Alanları Bireysel Emeklilik Aracıları Saklayıcı Kuruluşlar Bireysel Emeklilik Sisteminin İşleyiş Esasları Katılımcıların Bireysel Emeklilik Sistemine Girişi Bireysel Emeklilik Sisteminde Taraflara Tanınan Hak ve 177 Yükümlülükler Katkı Payına İlişkin Hak ve Yükümlülükler Emeklilik Planı ve Emeklilik Şirketi Değiştirmeye İlişkin Hak ve 178 Yükümlülükler Emekliliğe İlişkin Hak ve Yükümlülükler Sistemde Yer Alan Diğer Hak ve Yükümlülükler Emeklilik Yatırım Fonları Emeklilik Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Emeklilik Yatırım Fonu Türleri Gelir Amaçlı Fonlar 184

10 Büyüme Amaçlı Fonlar Para Piyasası Fonları Kıymetli Madenler Fonları İhtisaslaşmış Fonlar Diğer Fonlar Emeklilik Yatırım Fonu Portföyü ve Yönetimi Bireysel Emeklilik Sisteminde Denetim Mekanizması Hazine Müsteşarlığı Tarafından Yapılan Denetim Sermaye Piyasası Kurulu Tarafından Yapılan Denetim Emeklilik Gözetim Merkezi Tarafından Yapılan Denetim Aktüeryal Denetim Bağımsız Dış Denetim Sistemde Yer Alan İç Denetim BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE İLİŞKİN ÖNEM 195 ARZEDEN HUSUSLAR VE BAZI UYGULAMA SONUÇLARI Sisteme İlişkin Önem Arzeden Hususlar Sisteme İlişkin Bazı Uygulama Sonuçları 197 BEŞİNCİ BÖLÜM : BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN MUHTEMEL SONUÇLARI 5.1. SOSYAL BOYUT Sosyal Güvenlik Sistemi Kapsam Açısından Sosyal Güvenliğin Finansmanı Açısından Bireysel Emeklilik, İşgücü Piyasalari ve İstihdam İstihdam Potansiyeli Bireysel Emeklilik Sistemi, İşgücü Piyasaları ve İşgücü Arzı İşgücü Piyasalarının Niteliği ve Bireysel Emeklilik Bireysel Emeklilik ve İşgücü Arzı Eğilimi EKONOMİK BOYUT Bireysel Emeklilik ve Vergieme Genel Olarak Katılımcı Ücretli İse: Katkı Payı Ödemede Durum Katılımcı Ücretli İse: Emeklilik veya Geri Ödemede Durum Biriken Emeklilik Fonlarının Durumu Vergilendirme İle İlgili Diğer Konular Fon Birikimi ve Mali Finansman Fon Birikimi Mali Finansmana Etkisi 224

11 ALTINCI BÖLÜM : SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ VE BİREYSEL EMEKLİLİK ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA 6.1. AMAÇ VE KAPSAM Araştırmanın Amacı Araştırmanın Hipotezleri Araştırmada Kullanılan Teknikler İlkeler Ana Kitle ve Örnekler ALAN ÇALIŞMASI Araştırmaya Katılanların Demografik Yapısı Araştırmaya Katılanların Yaş ve Cinsiyet Durumu Araştırmaya Katılanların Eğitim ve Meslek Durumu Araştırmaya Katılanların Gelir Durumları Sosyal Güvenlik Sisteminin Sorgulanması Araştırmaya Katılanların Sosyal Güvenlik Kurumlarını 232 Değerlendirmesi Araştırmaya Katılanların Sosyal Güvenliğe Bakış Açısı Araştırmaya Katılanların Emeklilik Dönemine İlişkin Düşünceleri Herhangi Bir sosyal Güvenlik Kurumuna Bağlı Olunmama 243 Durumundaki Tercihler Araştırmaya Katılanlara Göre Türk Sosyal Güvenlik Sisteminin 248 Sorunları Bireysel Emeklilik Sistemi Araştırmaya Katılanların Bireysel Emeklilik Sistemini Tanıma 253 Oranları Araştırmaya Katılanların Tasarruflarını Yönlendirme Tercihleri Bireysel Emeklilik Sistemine Dahil Olma Durumundaki Tercihler Bireysel Emeklilik Sisteminin Olumlu Yönlerinin Değerlendirilmesi 270 GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ 273 EK 1 : SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ VE BİREYSEL EMEKLİLİK 282 PROJESİ ANKET ÖRNEĞİ KAYNAKLAR 290

12 TABLOLAR TABLO 1.1. DÜNYA BANKASI MODELİNİN VARSAYIMLARI 46 TABLO YAŞ ÜZERİNDEKİ NÜFUS YÜZDESİ ( ) 60 TABLO 2.2. BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE GEÇEN ÜLKE ÖRNEKLERİ 64 TABLO 2.3. OECD ÜLKELERİNDE EMEKLİLİK FONLARI BÜYÜKLÜĞÜ VE EMEKLİLİK FONU VARLIKLARININ GSYİHYA ORANI (2001) 67 TABLO 3.1. TÜRKİYE'DE DOĞUŞTA FIAYATTA KALMA ÜMİDİ 100 TABLO 3.2. TÜRKİYE'DE DOĞUM HIZI 100 TABLO 3.3. AKTİF/PASİF DENGESİ 102 TABLO 3.4. TÜRKİYE'DE EMEKLİLİK YAŞI DÜZENLEMELERİ., TABLO 3.5. TÜRKİYE'DE SOSYAL HARCAMALARIN GSMH'YA ORANI. 106 TABLO 3.6. SOSYAL SİGORTA KURUMLARININ KAPSADIĞI NÜFUS. 107 TABLO 3.7. SOSYAL GÜVENLİK KURUMLARININ UYGULADIĞI PRİM ORANLARI.110 TABLO 3.8. EMEKLİ SANDIĞI PLASMAN GELİRLERİ İÇİNDE DEVLET TAHVİLİ GELİRLERİNİN PAYI 116 TABLO 3.9. SOSYAL GÜVENLİK KURULUŞLARINA YAPILAN BÜTÇE TRANSFERLERİ. 119 TABLO SOSYAL GÜVENLİK AÇIKLARININ BÜTÇE HARCAMALARI VE GSMH İÇİNDEKİ PAYI 120 TABLO3.11. KKBG/GSMH TABLO KONSOLİDE BÜTÇE SOSYAL GÜVENLİK TRANSFERLERİNİN GÜNCEL DEĞERİ 125 TABLO İŞ GÜCÜ PİYASASINDA GELİŞMELER 131 TABLO KAYITLI İŞ GÜCÜNDE İŞTEN ÇIKARTMALAR 132 TABLO İŞSİZLİK SİGORTASI FONU GELİR-GİDER DENGESİ 133 TABLO % 20'LİK DİLİMLERE GÖRE YILLIK HARCANABİLİR GELİRİN DAĞILIMI 141 TABLO SOSYAL YARDIM VE HİZMET HARCAMALARI 142 TABLO 4.1. BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE İLİŞKİN TEMEL VERİLER

13 TABLO 5.1. TÜRKİYE'DE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE İLİŞKİN BÜYÜKLÜKLER 221 TABLO 5.2. KKBG/GSMH..224 TABLO 5.3. EMEKLİLİK YATIRIM FONLARININ İÇ BORÇLANMA VADELERİNE ETKİSİ.225 TABLO 6.1. CİNSİYETE GÖRE YAŞ DAĞILIMI (%) 229 TABLO 6.2. GELİR DÜZEYLERİNE GÖRE EĞİTİM GRUPLARI 231 TABLO 6.3. EĞİTİM DURUMUNA GÖRE SOSYAL GÜVENLİĞİN ÖNEMİ (%) 234 TABLO 6.4. AYLIK GELİR DURUMUNA GÖRE EMEKLİLİK DÖNEMİNDEKİ ASGARİ AYLIK GELİR BEKLENTİSİ TABLO 6.5. MESLEK DURUMUNA GÖRE EMEKLİLİK DÖNEMİNDEKİ ASGARİ AYLIK GELİR BEKLENTİSİ TABLO 6.6. AYLIK GELİR DURUMUNA GÖRE EMEKLİLİK DÖNEMİNDEKİ EMEKLİLİK İKRAMİYESİ BEKLENTİSİ.23 8 TABLO 6.7. MESLEK DURUMUNA GÖRE SOSYAL GÜVENLİK PRİMLERİ 240 TABLO 6.8. EĞİTİM GRUBUNA GÖRE EMEKLİLİK YAŞI BEKLENTİSİ 242 TABLO 6.9. MESLEK GRUBUNA GÖRE EMEKLİLİK YAŞI BEKLENTİSİ. 242 TABLO AYLIK GELİR GRUBUNA GÖRE EMEKLİLİK YAŞI BEKLENTİSİ.243 TABLO AYLIK GELİR DURUMUNA GÖRE SİGORTA PRİMİ YATIRMA EĞİLİMİ (%) 244 TABLO YAŞ GRUBUNA GÖRE AYLIK TASARRUF TUTARI 262 TABLO EĞİTİM GRUBUNA GÖRE AYLIK TASARRUF TUTARI TABLO MESLEK GRUBUNA GÖRE AYLIK TASARRUF TUTARI..263 TABLO GELİR GRUBUNA GÖRE AYLIK TASARRUF TUTARI TABLO GELİR DURUMUNA GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE ÖDENEBİLECEK AYLIK TUTAR EĞİLİMİ TABLO BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE ÖDENEBİLECEK AYLIK TUTAR EĞİLİMİ (KESİLEN SİGORTA PRİMLERİNE GÖRE)

14 GRAFİKLER GRAFİK 2.1. DÜNYADA ZORUNLU EMEKLİLİK PLANLARININ YÖNETİMİ.. 61 GRAFİK 2.2. FON YÖNETİMİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ KATILIMIN MECBURİ OLDUĞU SİSTEMLERDE FON YÖNETİMİ 61 GRAFİK 3.1. TÜRKİYE NÜFUS PİRAMİDİ PROJEKSİYONU (DİE 2003) 99 GRAFİK 3.2. TOPLAM BAĞIMLILIK ORANI 101 GRAFİK 3.3. AKTİF / PASİF ORANI PROJEKSİYONU ( ) 103 GRAFİK 3.4. PRİM GELİRLERİNİN EMEKLİ AYLIĞI GELİRLERİNİ KARŞILAMAORANI ( ) 111 GRAFİK 3.5. SOSYAL GÜVENLİK AÇIKLARININ KURUMSAL BAZDA DAĞILIMI VE GELİŞİMİ 120 GRAFİK 3.6. BORÇ STOKU / GSMH 125 GRAFİK 3.7. REELGSMH 127 GRAFİK 3.8. KAMU FİNANSMAN AÇIĞININ PROJEKSİYONU GRAFİK 3.9. EMEKLİLİK SİSTEMİNİN KARŞILAŞTIRILMALI AÇIK PROJEKSİYONU 146 GRAFİK 4.1. FERDİ VE GRUP EMEKLİLİK SÖZLEŞMELERİ 199 GRAFİK 4.2. SÖZLEŞMELERİN ÖDEME PERİYODUNA GÖRE DAĞILIMI GRAFİK 4.3. SÖZLEŞMELERİN KATKI PAYI TUTARINA GÖRE DAĞILIMI.200 GRAFİK 4.4. KATILIMCILARIN YAŞLARA GÖRE DAĞILIMI 200 GRAFİK 5.1. SİGORTACILIK SEKTÖRÜNDE İSTİHDAM DÜZEYİ 207 GRAFİK 5.2. SEKTÖRÜN EĞİTİM PROFİLİ 208 GRAFİK 6.1. CİNSİYET DURUMU. 228 GRAFİK 6.2. YAŞ DURUMU. 229 GRAFİK 6.3. MESLEK DURUMU (%) 230 GRAFİK 6.4. EĞİTİM DURUMU 230 GRAFİK 6.5. AYLIK GELİR DURUMU (%) GRAFİK 6.6. HANE HALKI GELİR DURUMU (%) 231 GRAFİK 6.7. SOSYAL GÜVENLİK KURUMLARINA DAĞILIM 232 GRAFİK 6.8. KURUMLARIN İHTİYAÇLARI KARŞILAMA DURUMU. 232 GRAFİK 6.9. SOSYAL GÜVENLİK KURUMLARINA GÖRE KURUMLARIN İHTİYAÇLARA KARŞILIK VERME DURUMU. 233 GRAFİK SOSYAL GÜVENLİĞE VERİLEN ÖNEM 233 GRAFİK SOSYAL GÜVENLİĞİN ÖNEMLİ GÖRÜLEN YÖNLERİ (%) GRAFİK SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNDEN BEKLENENLER

15 GRAFİK ÇOCUKLAR İÇİN TASARRUF YAPMA DURUMU. 235 GRAFİK SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNİN ÇOCUKLARA GETİRECEĞİ FAYDA BEKLENTİSİ 235 GRAFİK EMEKLİLİK DÖNEMİNDEKİ ASGARİ AYLIK GELİR BEKLENTİSİ 236 GRAFİK EMEKLİLİK İKRAMİYESİ BEKLENTİSİ (%) 238 GRAFİK MEVCUT SOSYAL GÜVENLİK SİGORTASINA KESİLEN PRİMLER 239 GRAFİK EMEKLİLİK SİGORTASI PRİM ORANINA DAİR BEKLENTİLER. 239 GRAFİK EMEKLİLİK SİGORTASI PRİM ORANINA DAİR BEKLENTİLER (SOSYAL GÜVENLİK SİGORTASI PRİMLERİNE GÖRE) 239 GRAFİK EMEKLİLİK YAŞI BEKLENTİSİ 241 GRAFİK EMEKLİLİK YAŞI BEKLENTİSİ (ERKEK) 241 GRAFİK EMEKLİLİK YAŞI BEKLENTİSİ (KADIN) 241 GRAFİK SİGORTA PRİMİ YATIRMA EĞİLİMİ (%) 243 GRAFİK SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNDEN VAZGEÇME EĞİLİMİ GRAFİK YAŞ GRUBUNA GÖRE SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNDEN VAZGEÇME EĞİLİMİ 244 GRAFİK SOSYAL GÜVENLİĞE ALTERNATİF EĞİLİMLER _ 245 GRAFİK YAŞ DURUMUNA GÖRE SOSYAL GÜVENLİĞE ALTERNATİF EĞİLİMLER GRAFİK EĞİTİM DURUMUNA GÖRE SOSYAL GÜVENLİĞE ALTERNATİF EĞİLİMLER 246 GRAFİK MESLEK DURUMUNA GÖRE SOSYAL GÜVENLİĞE ALTERNATİF EĞİLİMLER GRAFİK AYLIK GELİR DURUMUNA GÖRE SOSYAL GÜVENLİĞE ALTERNATİF EĞİLİMLER 246 GRAFİK ÖZEL BİR SOSYAL GÜVENLİK KURUMUNA YÖNELME DURUMU. 247 GRAFİK EĞİTİM GRUBUNA GÖRE ÖZEL BİR SOSYAL GÜVENLİK KURUMUNA YÖNELME DURUMU 247 GRAFİK MESLEK GRUBUNA GÖRE ÖZEL BİR SOSYAL GÜVENLİK KURUMUNA YÖNELME DURUMU.248 GRAFİK TÜRK SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNİN SORUNLARI.248 GRAFİK TÜRK SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNİN SORUNLARI (KURUMLARA ÜYELİK DAĞILIMINA GÖRE).249 GRAFİK KURUMLARIN TEK ÇATI ALTINDA BİRLEŞTİRİLMESİYLE SORUNLARIN ÇÖZÜLEBİLECEĞİNE OLAN İNANIŞ 249 GRAFİK KURUMLARIN TEK ÇATI ALTINDA BİRLEŞTİRİLMESİYLE SORUNLARIN ÇÖZÜLEBİLECEĞİNE OLAN İNANIŞ (KURUMLARA ÜYELİK DAĞILIMINA GÖRE)

16 GRAFİK KURUMLARIN DEVLETE YÜK OLMASININ DEĞERLENDİRİLMESİ 250 GRAFİK KURUMLARIN TEK ÇATI ALTINDA BİRLEŞTİRİLMESİNDEN SONRAKİ HİZMET BEKLENTİSİ 251 GRAFİK KURUMLARIN TEK ÇATI ALTINDA BİRLEŞTİRİLMESİNDEN SONRAKİ HİZMET BEKLENTİSİ (KURUMLARA ÜYELİK DAĞILIMINA GÖRE) GRAFİK ÖZEL BİR HAYAT /EMEKLİLİK SİGORTA SİSTEMİNE ÜYELİK..251 GRAFİK MEDENİ DURUMA GÖRE ÖZEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE ÜYELİK.._ 252 GRAFİK EĞİTİM GRUBUNA GÖRE ÖZEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE ÜYELİK GRAFİK MESLEK GRUBUNA GÖRE ÖZEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE ÜYELİK GRAFİK AYLIK GELİR GRUBUNA GÖRE ÖZEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE ÜYELİK. 253 GRAFİK BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYİ..253 GRAFİK YAŞ GRUBUNA GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYİ 253 GRAFİK EĞİTİM GRUBUNA GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYİ.254 GRAFİK MESLEK GRUBUNA GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYİ 254 GRAFİK AYLIK GELİR GRUBUNA GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYİ 254 GRAFİK BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYİ (ÖZEL BİR HAYAT /EMEKLİLİK SİGORTASINA ÜYELİK DURUMUNA GÖRE) 255 GRAFİK BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYİ (KURUMLARA ÜYELİK DAĞILIMINA GÖRE) 255 GRAFİK AYLIK TASARRUF TUTARINA GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYİ 256 GRAFİK BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN TANITIMININ YETERLİLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ 256 GRAFİK BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE DAHİL OLMAYI DÜŞÜNME ORANI GRAFİK YAŞ GRUBUNA GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE DAHİL OLMAYI DÜŞÜNME ORANI.257 GRAFİK AYLIK TASARRUF TUTARINA GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE DAHİL OLMAYI DÜŞÜNME ORANI

17 GRAFİK EĞİTİM GRUBUNA GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE DAHİL OLMAYI DÜŞÜNME ORANI 258 GRAFİK MESLEK GRUBUNA GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE DAHİL OLMAYI DÜŞÜNME ORANI..259 GRAFİK SOSYAL GÜVENLİK KURUMLARINA DAĞILIM AÇISISINDAN BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE DAHİL OLMAYI DÜŞÜNME ORANI GRAFİK BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN İFADE ETTİKLERİ 259 GRAFİK YAŞ GRUBUNA GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN İFADE ETTİKLERİ 259 GRAFİK AYLIK GELİR GRUBUNA GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN İFADE ETTİKLERİ... _ _ 260 GRAFİK EĞİTİM GRUBUNA GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN İFADE ETTİKLERİ 260 GRAFİK MESLEK GRUBUNA GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN İFADE ETTİKLERİ GRAFİK AYLIK TASARRUF TUTARI DAĞILIMI (%).261 GRAFİK BİRİKİMLERİN DEĞERLENDİRİLME TERCİHLERİ 264 GRAFİK YAŞ GRUBUNA GÖRE BİRİKİMLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ. 265 GRAFİK EĞİTİM GRUBUNA GÖRE BİRİKİMLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ 265 GRAFİK AYLIK GELİR GRUBUNA GÖRE BİRİKİMLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ 265 GRAFİK MESLEK GRUBUNA GÖRE BİRİKİMLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ 266 GRAFİK BİRİKİMLERİN YÖNLENDİRİLME TERCİHLERİ 267 GRAFİK YAŞ GRUPLARINA GÖRE BİRİKİMLERİN YÖNLENDİRMESİ. 267 GRAFİK EĞİTİM GRUPLARINA GÖRE BİRİKİMLERİN YÖNLENDİRMESİ 267 GRAFİK MESLEK GRUPLARINA GÖRE BİRİKİMLERİN YÖNLENDİRMESİ 268 GRAFİK BİRİKİMLERİN YÖNLENDİRİLME TERCİHLERİ (BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE DAHİL OLMA DURUMUNA GÖRE). 268 GRAFİK BİRİKİMLERİN YÖNLENDİRİLME TERCİHLERİ (BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN İFADE ETTİKLERİNE GÖRE) 268 GRAFİK BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE ÖDENEBİLECEK AYLIK TUTAR EĞİLİMİ (%) GRAFİK BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN OLUMLU YÖNLERİ GRAFİK YAŞ GRUPLARINA GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN OLUMLU YÖNLERİ

18 GRAFİK EĞİTİM GRUPLARINA GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN OLUMLU YÖNLERİ 271 GRAFİK MESLEK GRUPLARINA GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN OLUMLU YÖNLERİ 272 GRAFİK AYLIK GELİR DURUMUNA GÖRE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN OLUMLU YÖNLERİ

19 ŞEKİLLER ŞEKİL 3.1. SOSYAL GÜVENLİK KURUMU'NUN KURUMSAL YAPISI

20 GİRİŞ Sosyal güvenlik sistemleri, bireyleri kazanç ve çalışma yeteneklerini etkileyen sosyal risklere karşı korumaya ve bu risklerin zararlarım telafi etmeye dönük çağdaş bir kolektif dayanışma sistemidir. Tarihsel süreçte sosyal güvenlik ve emeklilik sistemleri, her toplumun sosyo-kültürel, ekonomik ve politik yapısından etkilenmiş ve her ülkede farklı biçimlerde kurgulanmıştır. Buna karşılık XX. yüzyılın ikinci yarısında bütün sosyal güvenlik sistemlerinin kabul ettiği uluslararası bazı standartlar oluşmuştur. Söz konusu standartlar arasında 1948 tarihli "İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi", 1952 yılında 35. Uluslararası Çalışma Konferansında kabul edilen "Sosyal Güvenliğin Asgari Normlarına İlişkin" 102 sayılı Sözleşme, diğer ILO Sözleşmeleri ve Türkiye'nin 1976 yılında onayladığı Avrupa Sosyal Güvenlik Şartı öncelikli olarak sayılabilir. Genel çerçevesi belirlenen sosyal güvenlik hakkı ile ilgili bu ayrıntılı düzenlemelerle beraber, bugün sosyal güvenlik temel ve vazgeçilmez insan haklarından biri olarak kabul edilmekte, bu hakkın temininde gereken tedbirlerin alınmasının, devletin görevi olduğu ilkesi benimsenmektedir. Buna karşılık, son 20 yıllık periyotta pek çok ülkede genelde sosyal güvenlik, özelde emeklilik sistemlerinin önemli bir krizle karşı karşıya kaldığı görülmektedir. Sosyal güvenlik sistemini olumsuz yönde etkileyen çok sayıda değişkenden söz etmek mümkün olsa da, kriz temelde benzer nedenlere dayanmaktadır. Bu alandaki tartışmalar özellikle 19801i yıllarda başlayan önemli ekonomik ve sosyal değişimleri merkez alan bir zeminde sürdürülmektedir. İlk olarak, mevcut yüksek harcamalar ve bütçe baskılarının, giderek yaşlanan nüfus yapısı karşısında çok yakın gelecekte daha da kötüleşmesi beklenmektedir. Nitekim, sosyal güvenlik açıklarının milli gelire oranının özellikle bazı ülkelerde % 15lere ulaştığı, bazılarında ise, durumun daha da kötüleşme eğilimi taşıdığı görülmektedir. Öte yandan değişen sosyo-ekonomik koşullar mevcut emeklilik sistemlerini aşındırmaktadır. Nitekim her ülkede bireylerin yaşam beklentisi sürekli artmaktadır. 19

21 Bu demografik trend, sosyal güvenlik sistemlerinin finansal sürdürülebilirliğini ciddi biçimde riske etmektedir. Bu sürece, özellikle gelişmiş ülkelerde aile kurumunda gözlenen yıpranma eşlik etmektedir. Buna karşılık, her şeyi yaşlanma sürecine bağlamak tek başına yeterli değildir. Küreselleşmenin yaratmış olduğu fırsat ve çelişkiler, piyasaların daha esnek ve etkin işletilmesini zorunlu kılmaktadır. Oysa mevcut sosyal güvenlik sistemleri bu esnekliği sağlamaktan oldukça uzaktır. Ayrıca işgücünde gözlenen yapısal değişimlerin de (erken emeklilik, atipik istihdam gibi) finansal sorunları derinleştirdiği bilinmektedir. Yaşanan kriz, her ülkede kapsamlı ve acil bir emeklilik sistemi reformunun politik, toplumsal ve bireysel alanda giderek daha fazla kabullenilmesini zorunlu kılmaktadır. Bazı ülkeler mevcut sistemlerini çeşitli reformlara tabi tutmuş olsalar da, bu reform girişimlerinin çoğu yetersiz düzeydedir ve parametrik bir değişimi öngörmekten uzaktır. Parametrik çözüm arayışlarına Dünya Bankası "Yaşlanma Krizinin Bertaraf Edilmesi" (Averting the Old-Age Crisis: Policies to Protect the Old and Promote Growth) Raporu ile önemli bir esin kaynağı yaratmıştır. Önerilen yeni model, çok basamaklı bir emeklilik sistemini ifade etmektedir. İlk basamakta, kamu sosyal harcamaları ile muhtaç bireylere asgari bir gelir garantisi sağlanması, ikinci basamakta ise, sosyal güvenlik kurumlarında, finansmanına devletin, işverenlerin ve çalışanın katıldığı sorumluluk esasına göre işleyen sosyal sigortacılığın yer alması amaçlanmaktadır. Modelin üçüncü basamağında, bireylerin emekliliğe yönelik gönüllü tasarruflarını düzenleyen emeklilik programlan öngörülmektedir. Çok basamaklı bu modele geçiş sürecinde ilk olarak dağıtım esaslı sistemlerden fon esaslı sistemlere dönüşümün sağlanması, ikinci aşamada ise, kamusal sorumluluğun esas alındığı tek basamaklı sistemler yerine kamu, işveren ve özel emeklilik şirketlerinin paylaştığı çok basamaklı sistemlere geçiş sürecinin tamamlanması hedeflenmektedir. Bu reform modelinin odağında bireysel emeklilik programları yer almaktadır. Bireysel emeklilik programları, emeklilik döneminde yaşam standartlarının sürdürülmesini güvence altına almayı amaçlayan, tamamlayıcı bir emeklilik geliri sağlayan ve katılımın genelde gönüllü olduğu son basamaktır. Sosyal güvenlik sistemi sorunlarının çözülmesinde alternatif ya da tamamlayıcı bir araç olarak gösterilen bireysel emeklilik uygulamaları bireylere, çalışma yaşamları boyunca biriktirdikleri düzenli tasarruflar karşılığında güvenli bir gelecek olanağı sunmaktadır. Kuşaklar arası dayanışma prensibine dayanan geleneksel sosyal güvenlik 20

22 sisteminin aksine, bireysel beklentilerin kişisel tasarruflarla karşılanması esasına dayanan bireysel emeklilik sistemi, birçok ülkede farklı biçimlerde uygulamaya geçirilmektedir. Küresel ölçekte gözlenen sosyal güvenlik krizleri ve bu krizleri aşmaya dönük girişimler özellikle son 5 yıllık periyotta Türkiye'de de yansıma bulmuştur. Gerçekte Türkiye'de sosyal güvenlik sistemine ilişkin krizin kökeni 1992 yılında emeklilik programlarında yaş sınırının kaldırılmasına ve erken emeklilik uygulamasının yürürlüğe girmesine gitmektedir. Bu düzenleme ile GSMH'ye oram %1'in altında olan Emekli Sandığı, SSK ve Bağ-Kur'dan oluşan sosyal güvenliğin toplam açığı, hızla büyümüş ve 2000'li yıllarda %4.5 düzeyine yükselmiştir. 1990'lı yıllarda tüm dünyada sosyal güvenlik sistemlerinin içine düştüğü finansman krizi ve geleceğine yönelik kaygılar sonucunda, pek çok ülke sistemini gözden geçirip reforma tabi tutmaya yönelirken, aynı dönemde Türkiye'de siyasi ve ekonomik alanlarda yaşanan istikrarsızlık ve belirsizlik ortamında, sosyal güvenlik sistemine gereken önem verilememiş ve sistem neredeyse kendi haline terkedilmiştir. Bu nedenle 2000'li yılların başına kadar, sorunun aşılmasında doğru ve isabetli adımlar atılamamıştır. Türkiye'de sosyal güvenlik sistemi incelendiğinde, sorunun gelişmiş ülkelerde olduğu gibi nüfusun yaşlanmasına bağlı olmadığı görülmektedir. Bu riskin, ancak gelecek yıllık periyotta ciddi biçimde hissedileceği varsayılmaktadır. Türk sosyal güvenlik sistemindeki sorunlar, oldukça uzun bir dönemdir politik kaygılarla yapılan yasal ve idari düzenlemeler nedeniyle giderek büyümüştür. Bu çerçevede sosyal güvenlik bir devlet politikası haline getirilememiş, emeklilik kurumlarının politikaları siyasi tercihler doğrultusunda biçimlendirilmiştir. Ayrıca sistemin mücadele edemediği kayıt dişilik, prim tahsilatına ilişkin sorunlar, nimetkülfet dengesini zedeleyen uygulamalar, kurumlar arası norm ve standart farklılığı, mevzuat ve alt yapı problemleri de, mevcut sosyal güvenlik sisteminin gelirlerini azaltıp giderlerini artırarak, yeterli sosyal güvenlik garantisi sağlanmasının önünde engel teşkil etmiştir. Mevcut sistemin yaşadığı sorunların kaynağı çok iyi bilinmektedir. Yaşanan kriz gerek bütçe uygulamaları, gerekse ekonominin dinamikleri üzerinde olumsuz izler bırakmaktadır. Türkiye bu nedenlerle, sosyal güvenlik konusunda bir yol ayrımına gelmiş durumdadır yılından bu yana Türk sosyal güvenlik sistemini reforma tabi tutma girişimleri ile sistemin, hızlı ve kökten bir değişime gitmesi amaçlanmaktadır. Bu 21