DOĞU AKDENİZ BÖLGESİNDEKİ KAYIN ORMANLARINDA BAKIM İŞLEMLERİNİN ÖNEMİ VE BAZI ÖNERİLER ÖZET

Transkript

1 III. Ulusal Karadeniz Ormancılık Kongresi Mayıs 2010 Cilt: III Sayfa: DOĞU AKDENİZ BÖLGESİNDEKİ KAYIN ORMANLARINDA BAKIM İŞLEMLERİNİN ÖNEMİ VE BAZI ÖNERİLER Mustafa YILMAZ 1, Osman HASIRCI 2 1 KSÜ Orman Fakültesi, Silvikültür Anabilim Dalı, K.Maraş, 46060, mustafayilmaz@ksu.edu.tr 2 Kahramanmaraş Orman Bölge Müdürlüğü, Andırın Orman İşletme Müdürlüğü, K.Maraş ÖZET Doğu kayını, kalıntı olarak Doğu Akdeniz Bölgesinde Kahramanmaraş, Hatay, Osmaniye ve Adana illerinde doğal yayılış göstermektedir. Bölgedeki kayın ormanları çoğunlukla kök ve kütük sürgünü kökenli genç ve sık meşcerelerden oluşmaktadır. Özellikle kütük sürgününden gelen bireyler genç yaş ve çaplarda dipten çürümeye başlamaktadırlar. Bölgedeki kayın ormanlarında düzenli ve amaçlı olarak uygulanması gereken bakım çalışmalarına ihtiyaç bulunmaktadır. Bu ormanlarda koruya dönüşümü ve tohumdan gençleşmeyi hızlandırmayı amaçlayan bakım işlemleri ihmal edilmemelidir. Bakım çalışmalarında, alana daha aralıklı dağılan ve sağlam gövdelere sahip tohum ve kök sürgününden gelen bireyler kollanmalıdır. Belli aralıklarla kesintisiz uygulanacak bakım işlemleri ile meşcerelerin stabilitesi arttırılmalı ve adım adım tohumdan gençleştirmeye hazırlanmalıdır. Anahtar Kelimeler: Fagus orientalis, Doğu Akdeniz, doğal gençleştirme, koruya dönüştürme Importance of Tending Operation in Oriental Beech Forests in Eastern Mediterranean Region and Some Suggestions ABSTRACT Relict Oriental beech forest distribution is naturally found on Eastern Mediterranean part of Turkey, including Kahramanmaraş, Hatay, Osmaniye, and Adana. Beech forests in the region mainly are formed from young and dense stands originated from root suckers and stump sprouts. Sprout origin trees have been rotten from the stump in young ages and diameters. Tending operations are needed in the beech forests of the region regularly and intentionally. Tending treatments aiming to prepare the stands for natural regeneration from the beechnuts shouldn t be neglegted in the region. In tending operations, indivual trees originated from the beechnut and root suckers should be favoured due to their unrotten stumps and scattered distribution in the stands. Key words: Fagus orientalis, Eastern Mediterranean, natural regeneration, conversion GİRİŞ Doğu Kayını (Fagus orientalis Lipsky), ülkemizde Kuzey Anadolu daki yayılışının dışında kalıntı (relikt) olarak Doğu Akdeniz Bölgesinde de yayılış göstermektedir. Doğu Akdeniz Bölgesi nde Kahramanmaraş, Hatay, Osmaniye ve Adana da yaklaşık ha kayın ormanı bulunmaktadır (OGM, 2006a). Bu ülkemizdeki toplam kayın orman varlığının % 2,28 ini oluşturmaktadır. Hatay-Erzin de bulunan Tekkoz-Kengerlidüz Tabiatı Koruma Alanı, Doğu Kayını nın Dünyada ki en güney doğal yayılışını temsil etmektedir. Ülkemizdeki bakım çalışmaları, elde edilen ürünün ekonomik değeri ve kalifiye eleman yetersizliği gibi nedenlerden dolayı yeterince yerine getirilememektedir (Tüfekçioğlu, 2006). Genç ormanlar, çoğu zaman seyreltme ve ayıklama kesimleri ile 879

2 karşılaşmadan direklik ve ağaçlık çağına ulaşmaktadırlar (Saatçioğlu, 1971; Genç, 2007). Bu genel sorun, Doğu Akdeniz bölgesindeki kayın ormanlarında da gözlemlenmektedir. Bu çalışmada, Doğu Akdeniz Bölgesi ndeki kayın ormanlarında bakım çalışmalarının önemi ve bakım çalışmalarının bu ormanların devamlılığı ve sağlığı bakımından değeri üzerinde durulmuştur. Böylece ilk defa bölgedeki relikt kayın ormanlarının bakım sorunları ile ilgili gözlemler aktarılmış ve genel bir değerlendirme yapılmıştır. BÖLGEDEKİ KAYIN ORMANLARINDA BAKIM İŞLEMLERİNİN GEREKLİLİĞİ Doğu Akdeniz Bölgesindeki kayın ormanları yakın zamana kadar odun üretimine dönük olarak işletilmiştir. Bölgede bir çok yerde 1980 lere kadar kayın ormanlarından baltalık olarak yararlanılmıştır (Yılmaz vd., 2009). Biyolojik çeşitlilik bakımından bu son derece önemli kayın ormanları Köylü Pazar Satışı ile yıllarca odun olarak değerlendirilmiştir. Bu nedenle günümüzde bu bölgede bir çok yerde kayın ormanları genellikle direklik (b) ve ince ağaçlık (c) çağlarında sürgün kökenli genç bireylerden oluşmaktadır. Yer yer daha kalın bireylere sahip meşcereler de bulunmaktadır. Bölgede özellikle genç bireylerden oluşan meşcereler düzenli bakım çalışmaları yapılmadığından genel olarak çok sıktır (Şekil 1). Şekil 1. Çok sık Doğu kayını meşcereleri, Dörtyol-Topaktaş ( solda); Osmaniye-Düziçi (ortada); Hartlap-K.Maraş (sağda) Diğer yandan bu bölgedeki kayın ormanlarının genel olarak sürgün kökenli olduğu ve bu sürgün kökenli kayınların genç yaşlarda dipten çürümeye başladığı gözlemlenmektedir (Şekil 2). Kayın türlerinde sürgünden gençleşme yaygındır (Peters, 1997). Sürgün kökenli kayın ormanlarında yaşlı bir ağacın doğal yoldan devrilmesi ile ortaya çıkan küçük boşluklar genellikle sürgünler tarafından doldurulmaktadır (Ohkubo, 1996; Jinsheng vd., 1998; Kim, 2002). Bölgedeki kayın ormanlarının daha sağlıklı bireylerden oluşması için tohumdan gençleştirilmesi zorunludur. Genç meşcerelerde koruya dönüşümü hızlandırmak için bakım çalışmaları aksatılmamalıdır. Bölgedeki sürgün kökenli kayın ormanlarının bakım müdahaleleri ile adım adım tohumdan gençleştirmeye hazırlanması gerekmektedir. 880

3 Ülkemizde uzun süredir kayın ormanlarında baltalık işletmesi uygulanmamakta ve koruya dönüştürülmektedir. Benzer şekilde İtalya (Nocentini, 2009) ve Fransa da (Bock, 2006) da 20. yüzyılın ortalarından itibaren kayın ormanları nda baltalık işletmesinin durdurulduğu ve bu ormanların koruya dönüştürülmekte olduğu kaydedilmektedir. Bölgedeki kayın ormanlarında koruya dönüştürme çalışmalarının başarıya ulaşması için de bakım çalışmaları kesintisiz devam etmelidir. Vejetatij olarak sürgünden gençleştirilen ormanlar eski kuşaklarla aynı genetik yapıya sahiptirler ve tohumdan gelen ormanlara göre yeni şartlara uyum yeteneklerini yenileyemezler (Nyland, 1996; Smith vd., 1997; Çalıkoğlu ve Kavgacı, 2001). Doğu Akdeniz bölgesindeki kayın ormanlarının kaç kuşaktır sürgün yoluyla gençleştiği bilinmemektedir. Güney Anadolu daki bu değerli kayın ormanlarının tohumdan gençleştirilerek genetik olarak yenilenmesi için söz konusu meşcereler planlı ve amaçlı bakım çalışmalarına konu olmalıdır ve bu bakım çalışmaları itina ile uygulanmalıdır. Şekil 2. Bakım çalışmalarında kesilen değişik çaplardaki sürgün kökenli bireylerde özçürüklükleri, Andırın Ormanların relikt ve uç populasyonları çevre etkilerine karşı daha duyarlı olmakta ve bu sınır yayılışlarda devamlılıkları tehlike altına girebilmektedir (Mizunaga vd., 2005). Nitekim Doğu Akdeniz bölgesinde bazı yerlerde kayın ormanları aşırı yaz kuraklığının olduğu yıllarda yaz aylarında yapraklarını tamamen dökmektedir (2008 yılında Osmaniye- Düziçi ndeki kayın ormanlarında olduğu gibi). Uç populasyonlarda zamanla üstünlük diğer ağaçlara geçebilmektedir. Bundan dolayı bölgedeki kayın ormanları planlı olarak uygulanan bakım çalışmaları ile sağlıklı ve sağlam bir yapıda tutulmalıdır. BÖLGEDEKİ BAKIM ÇALIŞMALARINDA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR Ülkemiz ormanlarında bir çok türde ve yerde düzenli ve programlı bakım çalışmaları bulunmadığı bir gerçektir. Doğu Akdeniz bölgesindeki direklik (b) ve ince ağaçlık (c) çağlarındaki genç kayın ormanları için de genel olarak bu durum söz konusudur. Geçmiş yıllarda tıraşlanan kayın ormanları günümüzde sırıklık-direklik hatta ağaçlık çağlarına ulaşmışlardır. Bu ormanlar genel olarak oldukça sık ve sıkışık kapalılıktadır. Ağaçlık çağındaki bazı meşcerelerde (Andırın) uzun aralarla (15 yıl) bakım kesimleri yapıldığı 881

4 belirlenmiştir. Bölgedeki uygulamalarda, ormanda geçmişte uygulanan veya ihmal edilen işlemler de dikkate alınarak bakım çalışmalarının yapılması gerekmektedir. Bölgedeki kayın ormanları genel olarak direklik ve ağaçlık çağında olduğundan, buralarda bakım işlemi olarak aralama kesimleri uygulanması gerekmektedir. Kayın meşcerelerinde biyolojisine uygun olarak yüksek aralama uygulanmaktadır (Saatçioğlu, 1971; Odabaşı vd., 2004). İnegöl, Karabük ve Zonguldak yörelerinde, Doğu Akdenizde bölgesindeki kayın meşcerelerine benzer meşcerelerde uygulanan mutedil ve kuvvetli yüksek aralama müdahaleleri, çap artımı ve göğüs yüzeyi üzerinde belirgin bir artışa yol açmıştır (Umut vd., 2000). Mutedil ve kuvvetli yüksek aralamalar arasında önemli bir fark bulunamamıştır. Dolayısıyla bölgedeki kayın ormanlarının uç yayılış olması da dikkate alınarak bakım işlemleri mutedil yüksek aralamalarla yapılabilir. Bu bölgedeki kayın ormanları sürgün kökenli olması sebebiyle ve geçmişte genellikle baltalık olarak işletildiğinden bu ormanlardaki bakım işlemleri ormanı koruya dönüştürme ye hazırlama şeklinde olması gerekmektedir. Bu bakım çalışmaları ile orman tohum tutmaya teşvik edilir ve dönüştürme süresinin kısaltılması amaçlanır. Bakım müdahaleleri ve alana yaklaşık eşit mesafelerde dağılmış sürgün seçimi ile meşcerenin sıkışık kapalılıktan normal kapalı duruma getirilmesi gerekmektedir (Odabaşı, 1976). Kayın ormanlarının koruya dönüştürülmesinde uygulama esasları meşcere üst boyuna göre belirlenmektedir (OGM, 2006b). Meşcere üst boyu m ye ulaştığında istikbal ağaçlarının seçilmesi ve müdahalelerin buna göre yapılması istenmektedir. Ayrıca sıkışık sürgünler seyreltilerek meşceredeki istikbal ağaçlarının her bakımdan daha iyi gelişimine ortam hazırlanması öngörülmektedir. Boy 15 m yi aştığında istikbal ağaçlarının lehine müdahaleler yapılarak meşcerenin tohumdan gençleştirilmesine geçilmesi hedeflenmektedir. Doğu Akdeniz Bölgesindeki kayın ormanlarının ortalama boylarının çoğunlukla 20 m nin üzerinde olduğu dikkate alındığında, bu ormanlarda bakım işlemlerinin zaman geçirilmeden gençleştirme çalışmalarına hazırlama amaçlı olarak uygulanması gerektiği anlaşılmaktadır. Sürgün kökenli Kayın ormanlarında bakım çalışmalarının yerine getirilmesi ile bol tohum yılında yaşlarında doğal gençleştirme (koruya dönüştürme) çalışmalarına başlanabilmektedir (Odabaşı vd., 2004; Çolak ve Odabaşı, 2004). Baltalık ormanların koruya dönüştürülmesinde genetik çeşitlilik ve klonal üreme düzeyi de dikkate alınmalıdır (Valbuena-Carabana vd., 2008). Meşcerede bulunması durumunda tohumdan gelen bireyler istikbal ağaçları olarak işaretlenmeli ve kayırılmalıdır. Bu ağaçlar genel olarak daha düzgün ve sağlam bir gövdeye sahip olmaktadırlar (Şekil 3). Ayrıca bir ağaçtan gelişen aynı genotipe sahip çok sayıda sürgün kökenli bireylerin aksine, tohumdan oluşan fertlerin her biri farklı bir genotipi temsil etmektedir. Bütün bu nedenlerle gençleştirme çalışmalarına kadar meşcerede tutulmalıdır. Bakım çalışmalarında kök sürgününden gelişen bireyler de olabildiğince kollanmalıdır. Kök sürgününden gelen fertler alana daha homojen dağılış gösterir, genellikle bir noktadan tek birey olarak çıkar, bağımsız bir kök sistemi geliştirirler ve ana ağaçtaki çürümelerden pek etkilenmezler (Nyland, 1996) (Şekil 3). Ayrıca tohumdan gelen fertler gibi düzgün gövdelere sahiptirler (Odabaşı, 1976) ve biyotik ve abiyotik zararlara karşı daha sağlam ve dayanıklı olmaktadırlar (Dündar, 2002). F. grandifolia da yapılan bir çalışmada (Jones ve Raynal, 1986) kök sürgününden gelişen bireylerin genellikle kütüğün 8 m lik çevresi içinde yer aldığı bildirilmektedir. Kütük sürgününden gelen bireyler ise ortadan kalkan bireyin dip kısmından çıkmakta ve oluşan boşluğu doldurmaktadırlar (Ohkubo vd., 1998). 882

5 Şekil 3. Tohumdan veya kök sürgününden gelen düzgün gövdeli tek birey (solda) ve bir kütükten gelişen çok sayıda sürgün (ortada), Düziçi-Osmaniye; bakım kesimlerinde istikbal ağacı olarak bırakılan kök sürgününden gelen birey, Andırın (sağda) Bakım müdahalelerinde mümkünse aynı kütükten çıkan bireylerin hepsi ortadan kaldırılmamalıdır. Genotipi temsil edecek bir bireyin gençleştirme çalışmalarına kadar alanda bırakılması, gelecek kuşaklara daha çok sayıda genotipin katkı yapması bakımından önemlidir. SONUÇ Türkiye ormanlarının önemli zenginliklerinden olan Doğu Akdeniz Bölgesi ndeki kalıntı Doğu kayını ormanları, bu türün en güney yayılışını temsil etmektedir. Bölgedeki bu çok değerli gen kaynaklarının dinamik bir süreç içinde korunması gerekmektedir. Yüzyıllar boyu büyük çoğunlukla sürgünden gençleşen bu ormanlarda koruya dönüşümü ve tohumdan gençleşmeyi hızlandırmayı amaçlayan bakım işlemleri ihmal edilmemelidir. Bakım çalışmaları sırasında, tohum ve kök sürgününden gelen bireyler genellikle daha sağlıklı ve sağlam olmaları, erken yaş ve çapta dipten çürümemeleri ve aynı zamanda alana daha homojen dağılmaları sebebiyle istikbal ağacı olarak özellikle korunmalıdırlar. Ayrıca tohumdan gelen bireylerin ormanın içinde farklı ağaçlardan gelen gen alışverişi ile gelişen yeni bir gen kombinasyonunu temsil edişi özellikle dikkate alınmalıdır. Bölgedeki sürgün kökenli kayın ormanlarının bir kısmının Tabiatı Koruma Ormanı ve Gen Koruma Ormanı olarak ayrılması da bu ayrılan yerlerde bakım çalışmalarını aksatmaktadır. Genç çap ve yaşta dipten çürüyen bireylerden oluşan bu koruma ormanlarını tohumdan gençleştirerek sağlıklı ve sağlam bünyeli ormanlar haline getirme yolları aranmalıdır. Doğu Akdeniz bölgesinde en azından belli bir alan kayın tohum meşceresi olarak ayrılmalıdır. 883

6 Kayınlarda doğal gençleştirme çalışmaları tohum fizyolojisi ile yakından ilgilidir (Yılmaz, ve Özel, 2009). Bölgedeki kayın tohumlarının özellikleri (bol tohum yılları aralığı, katlama ihtiyacı, çimlenme yeteneği, vb.) belirlenmelidir. Bu ormanların yaşlanması beklenmeden bol tohum yıllarında küçük alanlarda doğal gençleştirme çalışmaları denenmelidir. Ayrıca yüksek rakımlarda yerel orijinlerle fidan üretimi yapılmalı ve bu fidanlarla uygun yerlerde yapay gençleştirmeler denenmelidir. Bu en güneydeki kalıntı Doğu kayını ormanlarında ayrıntılı araştırmalara ihtiyaç bulunmaktadır. KAYNAKLAR Bock, J., Beech silviculture and silvicultural trends in Lorraine (northeastern France), In: Abstracts: Int. Conference Beech silviculture in Europe s largest beech country 4-8 September 2006, Poiana Brasow, Romania. Çalıkoğlu, M. ve Kavgacı, A., Biyolojik çeşitliliğin sürekliliği ve arttırılması açısından baltalıkların koruya dönüştürülmesi. İ.Ü. Orman Fak. Derg. Seri B, 51(1): Çolak, A.H. ve Odabaşı, T., Silvikültürel planlama, İ.Ü. Fen Bil. Enstitüsü Yayınları No: 4514/14, İstanbul, 326s. Dündar, M., Çelik, O., Umut, B. ve Ayhan, A.Ş., Batı Karadeniz kayın (Fagus orientalis Lipsky.) Meşcerelerinin gençleştirilmesinde sürgünden gelen gençliklerden yararlanma imkanlarının araştırılması, İç Anadolu Orm. Arş. Enst. Teknik Bülten No: 278, 37s. Genç, M., Orman Bakımı, SDÜ Orman Fakültesi Yayın No: 14, Isparta, 237s. Jinsheng, H., Weilie, C. ve Feng, L., Study on sprouting process of Fagus engleriana in shennongjia mountains, Acta Phytoecologica Sinica, 22(5): Jones, R.H. and Raynal, D.J., Spatial distribution and development of root sprouts ın Fagus grandifolia (fagaceae), Amer. J. Bot. 73(12): Kim, S.D., Regeneration Process of the Korean Beech (Fagus multinervis Nakai) Forest Korean J. Ecol. Sci., 1(2): Mizunaga, H., Sako, s., Nakao, Y., Shimono, Y., Factors affecting the dynamics of the population of Fagus crenata in the Takakuma Mountains, the southern limit of its distribution area, J For Res., 10: Nocentini, S., Structure and management of beech (Fagus sylvatica L.) forests in Italy. iforest, 2: Nyland, R.D., Silviculture:Concepts and Application. McGraw-Hill Comp., New York, 633s. OGM, 2006a. Orman Varlığımız. OGM Yayınları, Ankara, 160s. OGM, 2006b. Ormanlarımızda uygulanacak silvikültürel esas ve ilkeler, OGM Silvikültür Daire Başkanlığı, Tebliğ No:291, Ankara, 131s. Odabaşı, T., Türkiye de baltalık ve korulu baltalık ormanlar ve bunların koruya dönüştürülmesi olanakları üzerine araştırmalar, İ.Ü. Orman Fakültesi Yayınları N: 2079/218, İstanbul, 192s. Odabaşi, T., Çaliskan, A. ve Bozkus, F., Orman Bakımı, İ.Ü. Orman Fak. Yayın No: 4458/474, İstanbul, s. Ohkubo, T., Tanimoto, T., and Peters, R., Response of Japanese beech (Fagusjaponica Maxim.) sprouts to canopy gaps, Vegetatio 124:

7 Ohkubo, T., Tanimoto, T., Peters, R., Sawada, H., and Kaji, M., Growth Dynamics During Canopy Recruitment of Sprout-Origin Stems in Japanese Beech (Fagus japonicamaxim.) Stools in Old Growth Forests of Central Japan, Journal of Sustainable Forestry, Vol. 6(1-2): Peters, R., Beech Forests. Kluwer Ac. Pub. Dordrecht, 170s. Saatçioğlu, F., Orman Bakımı, İ.Ü. Orman Fak. Yayınları:1636/160, Sermet Matbaası, 303s. Smith, D.M., Larson, B.C., Kelty, M.J., and Ashton, P.M.S., The Practice of Silviculture: Applied Forest Ecology (9th ed.). Wiley. 537 p. Tüfekçioğlu, U., Ülkemiz ormancılığında bakım çalışmalarının önemi ve sorunları. Orman Mühendisliği Dergisi, (7-8-9): Umut, B., Dündar, M. Ve çelik, O., Sırıklık çağındaki kayın (Fagus orientalis Lipsky) meşcerelerinin bakımı üzerine araştırmalar. İç Anadolu Orm. Arş. Enst. Yayınları, Teknik Bülten No: 274, 23s. Valbuenm-Carabana, M., Gonzalez-Martinez, and Gil, L., Coppice forests and genetic diversity: A case study in Quercus pyrenaica Willd. From Central Spain, 254: Yılmaz, M. ve Özel, H.B., Doğu kayını (Fagus orientalis Lispky) nda Tohum Fizyolojisi ile Doğal Gençleştirme İlişkisi. Bartın Orman Fakültesi Dergisi, Özel Sayı (2): Yılmaz, M., Tonguç, F. ve Çetin, B., Doğu Akdeniz bölgesindeki sürgün kökenli kayın ormanlarının gençleşme sorunları, Bartın Orman Fakültesi Dergisi, Özel Sayı (2):