TÜRKİYE DEKİ BAZI LAGÜNLERİN OLIGOCHAETA (ANNELIDA) FAUNASI İÇİN BİR ÖN ARAŞTIRMA

Transkript

1 TÜRKİYE DEKİ BAZI LAGÜNLERİN OLIGOCHAETA (ANNELIDA) FAUNASI İÇİN BİR ÖN ARAŞTIRMA Seray YILDIZ, M. Ruşen USTAOĞLU, Süleyman BALIK E.Ü. SU ÜRÜNLERİ FAKÜLTESİ, SU ÜRÜNLERİ TEMEL BİLİMLER BÖLÜMÜ, İÇSULAR BİYOLOJİSİ ABD ÖZET Bu çalışmada, Türkiye kıyılarındaki lagünlerin yönetim ve geliştirme stratejileri ve ıslahı konusunda yapılan proje kapsamında, 1995 ve 1996 yıllarında ülkemizdeki bazı lagünlerden toplanan bentik örnekler kullanılmıştır. Petersen Grab (0,04 m 2 ) ile alınan çamur örneklerinin 0,5 mm göz açıklığındaki elekten geçirilmesi ile elde edilen bentik materyal %4 lük formalin solüsyonunda fikse edilmiştir. Oligoket örnekleri laboratuarda bol su ile yıkandıktan sonra %70 lik alkolde saklanmıştır. Çalışma sonucunda, Karadeniz lagünlerinden 5 [Balık Gölü, Uzungöl, Çernek Gölü, Gıcı Gölü, Tatlıgöl (Bafra-Samsun)], Marmara Denizi lagünlerinden 1 [Dalyan Gölü (Karacabey-Bursa)], Ege Denizi lagünlerinden 2 [Tuzla Gölü (Erikli, Keşan-Edirne), Peso Gölü (Enez-Edirne)], Akdeniz lagünlerinden 2 [Paradeniz Gölü (Silifke-İçel), Akyatan Gölü (Karataş-Adana)], olmak üzere 10 lagünden, 9 Oligochaeta türü (Tubifex tubifex, Tubifex newaensis, Limnodrilus hoffmeisteri, Potamothrix hammoniensis, Potamothrix bavaricus, Potamothrix bedoti, Potamothrix heuscheri, Aulodrilus pigueti, Heterochaeta costata) saptanmıştır. Tespit edilen türler, çalışma bölgesindeki göller için yeni kayıt niteliğindedir. Anahtar Sözcükler: Lagün gölleri, Oligochaeta, Fauna, Türkiye. ABSTRACT In this study, benthic samples collected from some lagoons in 1995 and 1996 with the scope of management and development strategies and improvement project of lagoons in Turkey coasts were used. Benthic samples, obtained by Petersen Grab (0,04m 2 ) were sieved through a mesh of 500µm, were preserved in the field with 4 % formaldehyde solution. Oligochaeta specimens were preserved in 70 % alcohol after washing in the laboratory. As a result of the study, 9 Oligochaeta species (Tubifex tubifex, Tubifex newaensis, Limnodrilus hoffmeisteri, Potamothrix hammoniensis, Potamothrix bavaricus, Potamothrix bedoti, Potamothrix heuscheri, Aulodrilus pigueti, Heterochaeta costata) were determined from 10 lagoons, comprising five Black Sea Lagoons [Lake Balık, Lake Uzungöl, Lake Çernek, Lake Gıcı, Lake Tatlıgöl (Bafra-Samsun)], one Marmara Sea Lagoon [Lake Dalyan (Karacabey-Bursa)], two Aegean Sea Lagoons [Lake Tuzla (Erikli, Keşan-Edirne), Lake Peso (Enez-Edirne)] and two Mediterranean Sea Lagoons [Lake Paradeniz (Silifke-İçel), Lake Akyatan (Karataş-Adana)]. All the determined species are newly recorded from the localities. Keywords: Lagoons, Oligochaeta, Fauna, Türkiye. 217

2 GİRİŞ Lagünler, denizle bir ya da birkaç sınırlı bağlantıları bulunan haliçlerdir. Denizlere göre hem daha verimli alanlardır hem de su niteliği açısından geniş bir spektruma sahip olmaları nedeniyle tür çeşitliliği açısından da zengin biyotop lardır. Bununla birlikte, hidrodinamik nedenlerden dolayı çok duyarlı yaşam alanları olarak bilinirler (Yerli,1999). Türkiye de kıyı bölgelerinde bulunan lagünlerin kapladığı alan hektardan fazladır. Yaklaşık olarak, lagün alanlarının %50 ve %35 i, sırasıyla Akdeniz ve Ege kıyılarında yer almıştır (Yerli,1999). Lagünlerde yapılan çalışmalar yakın bir geçmişe dayanmaktadır. Ege Bölgesi lagünlerinden Homa Lagünü nde makrobentik organizmaların dağılımının araştırılması (Önen,1990), fizikokimyasal parametreler ve makrobentik faunanın mevsimsel ve yıllara bağlı değişimleri (Önen, 1991), yine aynı lagünde fizikokimyasal parametreler ve yumuşak zeminde tespit edilen makrobentik faunanın ilişkilerinin araştırılması (Önen ve Yaramaz, 1992) ve Güllük Lagünü Ekosistemi ile ilgili çalışmalar mevcuttur (Egemen ve ark.,1999). Ayrıca, Balık ve ark. (2004), Gediz Nehri ve Deltası nda yaptıkları bir çalışmada Gediz Deltası nda bulunan 3 lagün sisteminden oligoket türleri bildirmişlerdir. Lagüner sistemlerde şimdiye kadar oligoket faunasının belirlenmesine yönelik kapsamlı bir çalışma bulunmadığından bu çalışma planlanmıştır. MATERYAL VE METOT Bu çalışmada, Türkiye kıyılarındaki lagünlerin yönetim ve geliştirme stratejileri ve ıslahı konusunda yapılan proje kapsamında, 1995 ve 1996 yıllarında ülkemizdeki bazı lagünlerden toplanan bentik örnekler kullanılmıştır (Şekil 1). Proje kapsamında Akyatan Lagünü nde 14 istasyonda, Balık Lagünü nde 6 istasyonda, Çernek Lagünü nde 5 istasyonda, Gıcı Lagünü nde 2 istasyonda, Paradeniz Lagünü nde 6 istasyonda, Peso Lagünü nde 6 istasyonda, Tatlı Lagünü nde 2 istasyonda, Uzungöl de toplam 5 istasyonda çalışılmıştır. Çalışma süresince örnekleme yapılan ve oligoket türlerinin tespit edilebildiği lagünlerin bazı temel özellikleri özet halinde sunulmuştur (Çizelge 1). Şekil 1. Çalışma yapılan lagün gölleri. Figure 1. Studied lagoons. 218

3 Çizelge 1. Araştırma yapılan istasyonlar ve genel özellikleri. Table 1. Studied stations and their general characteristics. No Lokalite Koordinatlar Alan (ha) Derinlik (m) 1 Akyatan Gölü ' 02.2 N ' 19.4 E 0, ' 37.4 N ' 54.0 E 0,3 2 Balık Gölü ' 05.1 N ' 09.7 E 1, ' 51.1 N ' 16.2 E 2, ' 16.1 N ' 53.8 E 2,0 İstasyon ' 02.4 N ' 01.0 E 2, ' 25.5 N ' 33.0 E 1,8 3 Çernek Gölü ' 46.3 N ' 08.0 E 1, ' 32.9 N ' 57.5 E 1, ' 39.7 N ' 43.8 E 41 39' 18.8 N ' 39.1 E 4 Dalyan Gölü 170 * * 5 Gıcı Gölü N E 1, N E 1,2 6 Paradeniz Gölü ' 10.1 N ' 55.0 E 1,2 7 Peso Gölü 250 İstasyon N E 0,5 8 Tatlı Gölü 52 * * 9 Tuzla Gölü 340 * * 10 Uzungöl N E N E 1, N E 1,2 İstasyon N E N E 0,6 Örnekleme yapılan lokalitelerin fiziko-kimyasal özelliklerini belirlemek için araştırma alanında ölçümler yapılmıştır. Çözünmüş oksijen ve oksijen saturasyonu, Oxyguard Mod. MKIII. Model Oksijenmetre; ph, Oxyguard mod. ph model phmetre; tuzluluk, Atago S/Mill cat optik refraktometre; berraklık, 20 cm Ø Seki diski; amonyum, Aquaqant Ammonium (0,025 0,4mg/l) Mercks cat. No ve Aquaqant Ammonium (0,2 8mg/l) Mercks cat. No ; orto-fosfat, Aquaqant Phosphorus (0,015 0,14mg/l) Mercks cat. No ve Aquaqant Phosphorus (0,2 3mg/l) Mercks cat. No kitleri ile ölçülmüştür (Çizelge 2). Petersen Grab (0,04 m 2 ) ile alınan çamur örneklerinin 0,5 mm göz açıklığındaki elekten geçirilmesi ile elde edilen bentik materyal %4 lük formalin solüsyonunda fikse edilmiştir. Oligoket örnekleri laboratuarda bol su ile yıkandıktan sonra %70 lik alkolde saklanmıştır. Ayıklanan örneklerin Amman s laktofenol ile geçici preparasyonu yapıldıktan sonra Olympus SD-ILK model stereo-mikroskop ve Olympus CHK model binoküler mikroskop kullanılarak tür tayinleri gerçekleştirilmiştir. Materyaller ilk yazarın koleksiyonunda saklanmaktadır. Örneklerin taksonomik incelenmesinde, Brinkhurst ve Jamieson (1971), Kathman ve Brinkhurst (1998) ve Timm (1999) in yayınlarından yararlanılmıştır. 219

4 Çizelge 2. Araştırma yapılan göllerde ölçülen bazı fiziko-kimyasal parametreler (Ç.O: Çözünmüş Oksijen). Table 2. Some measured physico-chemical parameters in the studied lakes (D. O: Dissolved oxygen). Lokalite İstasyon Sıcaklık (ºC) Tuzluluk (%o) Ç.O. (mg/l) ph NH + 4 -N (mg/l) PO P (mg/l) Akyatan G. 3 21, ,6 8,94 0,039 0, ,5 10 8,8 8,68 0,078 0,015 Balık G. 1 12,8 6 11,3 8,37 0,019 0, ,1 2 9,5 8,34 0,058 0, ,1 1 10,0 8,37 0,078 0, ,9 6 10,4 8,28 0,156 0, ,1 5 9,8 8,46 0,019 0,010 Çernek G. 1 15,4 9 8,6 8,38 0,078 0, ,6 9 10,2 8,43 0,156 0, ,9 9 10,4 8,49 0,058 0, ,9 10 8,8 8,48 0,156 0,065 Dalyan G. 3 * * * * * * Gıcı G. 1 12,7 4 9,6 8,26 0,000 0, ,1 4 8,9 8,11 0,000 0,147 Paradeniz G. 1 17,3 25 8,1 8,18 0,000 0,000 Peso G. 6 22,1 1 9,1 8,24 0,019 0,010 Tatlı G. 1 * * * * * * Tuzla G. 1 * * * * * * Uzungöl 1 12,3 2 12,0 8,26 0,000 0, ,5 1 10,6 8,31 0,019 0, ,5 1 9,1 8,40 0,039 0, ,6 1 11,2 8,22 0,019 0, ,3 2 12,6 8,41 0,000 0,005 * Ölçüm yapılmamıştır. BULGULAR Yapılan çalışma sonucunda, Tubificidae familyasından 9 tür saptanmış olup, bu türler örihalin tatlısu ve örihalin deniz türlerinden oluşmaktadır. Türlerin istasyonlara göre dağılımları Çizelge 3 de verilmiştir. Tespit edilen taksonların örnekleme lokalitelerine göre dağılımları dikkate alındığında, en fazla türe Balık Gölü nde (6 tür) rastlanılmış olup, bunu sırasıyla, 5 türle Uzungöl, 4 türle Tatlıgöl, 2 türle Gıcı Gölü ve birer türle diğerleri izlemektedir. Çalışma boyunca en bol bulunan türler sırasıyla Tubifex tubifex (5 göl, 16 ist.), Potamothrix hammoniensis (4 göl, 13 ist.) Limnodrilus hoffmeisteri ve Potamothrix bavaricus (4 göl, 5 ist.) türleridir. TARTIŞMA Denize yakın bölgelerde bulunan tatlı suların gelgite maruz kalan kısımları estuarin bölgelere dönüştüğü zaman oligoket türlerinde bir azalma olur ve ayrıca tuza bağlı olarak tüm organizma gruplarında genel bir azalma meydana gelir. Tatlı ve tuzlu suların arasındaki geçiş zonundaki fauna örihalin tatlısu, örihalin deniz ve estuarin endemik türlerden oluşur (Diaz,1980). Tubificidae familyasının orijini kuzey ılıman kuşaktır (Timm, 1980). Bu familya ve içerdiği bir kaç genus (ör. Tubifex, Limnodrilus ve Aulodrilus) kozmopolittir, Potamothrix genusu ise dünya üzerinde geniş bir dağılıma sahiptir (Wetzel et al., 2000). 220

5 Çizelge 3. Tespit edilen türlerin istasyonlara göre dağılımları (Rakamlar gölde çalışılan istasyon numaralarıdır). Table 3. Distributions of the determined taxa according to the stations (Arabic numbers are the station numbers). Türler Akyatan Gölü Balık Gölü Çernek Gölü Dalyan Gölü Gıcı Gölü Paradeniz Gölü Peso Gölü Tatlıgöl Tuzla Gölü Uzungöl Tubifex tubifex (Müller,1774) ,5 1, Tubifex newaensis (Michaelsen,1903) 6 1 Limnodrilus hoffmeisteri (Claparede,1862) ,5 Potamothrix hammoniensis ,5 1 2,3,5 (Michaelsen,1903) Potamothrix bavaricus ,5 (Öschman,1913) Potamothrix bedoti 5 3,5 1 (Piguet,1906) Potamothrix heuscheri (Bretscher,1900) 5 Aulodrilus pigueti Kowalevski,1914 3,5 1 Heterochaeta costata 3 Claparede,1863 Tubifex cinsi üyeleri genellikle organik madde bakımından zengin olan ortamların ve ötrofiye yakın şartların indikatör türleridir. Nitekim çalışmamızda dominant tür olarak karşımıza çıkan, aslında kozmopolit ama çok sık rastlanılmayan bir tür olan Tubifex tubifex, lokal olarak marjinal sularda boldur; örneğin, bozulmamış Alpin şartlarda ve göllerde (Klemm,1985), büyük, verimsiz ve oligotrofik göllerin bentosunda, yüksek oranda kirlenmiş ve düşük oksijen konsantrasyonlarının bulunduğu organik maddenin zengin olduğu ortamlarda bulunur (Brinkhurst, 1996). Bu çalışmada bulunduğu göller Doğu Kızılırmak Deltası ndaki Bafra lagün gölleridir. Balık, Uzun, Gıcı ve Tatlı Gölleri arasında doğal ve suni kanallarla olmak kaydıyla sürekli bağlantı bulunmaktadır. Ayrıca, Çernek ve Balık Gölleri arasında da bir bağlantı vardır, ancak, bunun yaz aylarında kuruduğu kaydedilmektedir. Buradaki göllerin temel sorunlarının başında tarımsal, endüstriyel ve kanalizasyondan kaynaklı kirlilik söz konusudur (Anonymous,1997). Türün bu ortamlarda bulunması ekolojisine uygunluk sağlamaktadır. Bu çalışmada ikinci dominant tür olan Potamothrix hammoniensis Euro-Siberian orijinli ve genellikle Avrupa daki ötrofik karakterli ova göllerinin en iyi indikatör oligoket türüdür (Timm, 1980). Örihalin (Grigelis, 1980) ve dünyada geniş bir dağılıma sahiptir, ara sıra acısularda da bulunabilir. Kozmopolit bir tür olan Limnodrilus hoffmeisteri tüm dünyada belki de en yaygın bulunan bir tatlısu oligoket türüdür. Biyolojik olarak organik pollusyonun ve ötrofik şartların indikatörü olarak bilinmektedir ve Tubifex tubifex ile birlikte aynı ortamlarda daha sık bulunurlar (Brinkhurst, 1969). Bu çalışmada 4 gölde ve 5 istasyonda birlikte bulunmuşlardır. Potamothrix bavaricus, holarktik dağılımlı, örihalin, tuzlu suya yatkın bir tür olup (Grigelis, 1980), genellikle littoral habitatlarda, sahile yakın acısularda ve nehir ağızlarında bulunur. Oligotrofik şartların indikatör formudur (Milbrink,1980). Türün bulunduğu Bafra Lagün Gölleri nin denizle sürekli bağlantıları bulunmamaktadır. Denizle tek doğal bağlantısı olan Uzungöl ün güneydoğu köşesi, kuzey köşesi (suni 221

6 kanal) ve Balık Gölü nün kuzey köşesinde (suni kanal) bulunan geçitlerle denizle bağlantıları sağlanmaktadır. Türün denize yakın kısımlardaki istasyonlarda bulunması ekolojisiyle uyum göstermektedir. Potamothrix heuscheri, çeşitli kalite ve büyüklükteki sularda, daha çok tatlısularda bulunmakla birlikte acısu ve estuarin sularda da anoksik koşullar altında bulunabilir (Milbrink,1999). Ötrofik şartların indikatörüdür. Çoğunlukla tatlısularda yaşayan örihalin bir türdür. Potamothrix bedoti ise, tatlısu formudur. Aulodrilus pigueti, kozmopolittir ve geniş varyetedeki habitatlarda görülür. Tüp içinde yaşar. Çoğunlukla tatlısu formudur. Mesotrofik sulardaki bitkili ortamları ve balçık substratları tercih eder. Türün bulunduğu Akyatan Lagünü nde bentik canlılar oldukça homojendir ve az sayıda canlıya rastlanır. Türlerin sayıları lagünün denizle bağlantısı olan geçitten içerilere doğru gittikçe azalır (Anonymous,1997). Nitekim, bu tür lagünün geçite yakın bölgesinde bulunan istasyonlardan tespit edilmiştir. Tür Paradeniz Lagünü nde de lagünün denize bağlantısı olan kanal kısmındaki istasyonda bulunmuştur. Heterochaeta costata, bu çalışmada bulunan tek örihalin deniz formudur ve Avrupa daki en önemli estuarin tubificid türüdür (Diaz,1980). Sığ acısuları tercih eder. Çalışmamızda sadece Bursa daki Dalyan Lagünü nden tespit edilmiştir. Tubifex newaensis, Ponto-Caspian istilacı bir türdür (Timm et al., 2001). Bir tatlısu türüdür. Özellikle büyük nehirlerin kumlu zeminlerini tercih eder (Timm and Veldhuijzen van Zanten, 2002). Çalışmamızda Peso ve Tuzla Lagünlerinin tatlısu girdilerine yakın istasyonlardan tespit edilmiştir. Ekolojisiyle uyum sağlamaktadır. Sonuç olarak, bu çalışma, ileride daha ayrıntılı olarak düzenlenebilecek lagüner sahaların oligoket faunası hakkında bir ön çalışma olarak değer kazanmaktadır. KAYNAKLAR Anonymous, Türkiye Kıyılarındaki Lagünlerin Yönetim ve Geliştirme Stratejileri ve Islahı Konusunda Yapılan Çalışma. T.C. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü, Tarımsal Sanayi Projesi WB/3077-TU, Final Raporu. Cilt 1-2. Balık, S., Ustaoğlu, M.R., Yıldız, S., Oligochaeta and Aphanoneura (Annelida) Fauna of the Gediz Delta (Menemen-İzmir). Turk J Zool. 28: (2004) Brinkhurst, R. O.,1969. The Fauna of Pollution.- In: D.V. Anderson (ed.), The Great Lakes as an Environment. Great Lake Institute University of Toronto, Toronto: Brinkhurst, R. O., Jamieson, B.G.M.,1971. Aquatic Oligochaeta of the World, Univ. of Toronto. pp: 860. Brinkhurst, R.O., On the role of tubificid oligochaetes in relation to fish disease with special reference to the Myxozoa: Annual Review of Fish Diseases, 6: Diaz, R.J Ecology of Tidal and Estuarine Tubificidae (Oligochaeta). In R. O. Brinkhurst & D.G. Cook Eds, Aquatic Oligochaeta Biology, Plenum Press, New York. pp: Egemen, Ö., Önen, M., Büyükışık, B., Hoşsucu, B., Sunlu, U., Gökpınar, Ş., Cirik, S Güllük Lagünü (Ege Denizi, Türkiye) Ekosistemi. Tr. Journal of Agriculture and Forestry 23 (1999) Ek Sayı 3, Grigelis, A Ecological Studies of Aquatic Oligochaetes in the USSR. In R. O. Brinkhurst & D.G. Cook Eds, Aquatic Oligochaeta Biology, plenum press, New York, Kathman, R.D., Brinkhurst, R.O., Guide to The Freshwater Oligochaetes of North America, Aquatic Resources Center, Tennessee, USA, Pp: 264. Klemm, D.J., A guide to the freshwater Annelida (Polychaeta, naidid and tubificid Oligochaeta, and Hirudinea) of North America: Dubuque, Iowa, Kendall/Hunt Publishing Company. 222

7 Milbrink, G., Oligochaeta communities in Pollution Biology: The European: Situation with special reference to lakes in Scandinavia. In R. O. Brinkhurst & D.G. Cook Eds, Aquatic Oligochaeta Biology, Plenum Press, New York. pp: Milbrink, G., Distribution and dispersal capacity of the Ponto-Caspian tubificid oligochaete Potamothrix heuscheri (Bretscher,1900) in Scandinavia. Hydrobiologia 406: Önen, M., Homa dalyanı fiziko-kimyasal parametreleri ile makrobentik organizmaların dağılımının araştırılması (Doktora Tezi), E. Ü. Fen Bil. Enst., Su Ür., Ana Bil. Dalı. (1990). Önen, M., Homa Dalyanı fiziko-kimyasal parametreleri ile makrobentik faunanın mevsimsel ve yıllara bağlı değişimleri. Ege Ü. Su Ürün. Fak., Eğitiminin 10. Yıl. Su Ürün. Semp., Kasım p Önen, N., Yaramaz, Ö., Relationships between the physico-chemical parameters and macrobenthic fauna in the soft substratum of the Homa Lagoon. Rapp. Comm. Int. Mer. Medit. 33:45. Timm, T Distribution of Aquatic Oligochaetes. In R. O. Brinkhurst & D.G. Cook Eds, Aquatic Oligochaeta Biology, Plenum Press, New York. pp: Timm, T., 1999, A Guide to the Estonian Annelida. Naturalist s Handbooks 1, Estonian Academy Publishers, Tartu- Tallinn, pp Timm, T., Seire, A., Pall, P., Half a century of oligochaete research in Estonian running waters. Hydrobiologia 463: Timm, T. and Veldhuijzen van Zanten, H. H Freshwater Oligochaeta of North-West Europe. World Biodiversity Database, [CD-ROM], Expert Center for Taxonomic Identification, University of Amsterdam. Wetzel, M.J., Kathman., R.D., Fend, S. and Coates, K.A., Taxonomy, Systematic and Ecology of Freshwater Oligochaeta. Workbook Prepared for North American Benthological Society Technical Information Workshop, 48 th Annual Meeting, Keystone Resort, CO. 120 pp. Yerli, S., Türkiye Lagünlerine Genel Bir Bakış. In: Demirsoy, A. Genel ve Türkiye Zoocoğrafyası Hayvan Coğrafyası, İkinci Baskı, Ankara,