POLİTİKASININ ENFLASYON BİR UYGULAMA ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: DIŞA AÇlLMA VE PARA

Transkript

1 DIŞA AÇlLMA VE PARA POLİTİKASININ ENFLASYON ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: BİR UYGULAMA Nihat IŞIK* OPENNESS AND THE EFFECTS OF MONETARY POLICY ON INFLATION: AN APPLICATION This paper assesses the relationship between openness and the effectiveness ofmonetary policy on inflation by using annual datafor the periodfor a panel of 42 countries. The paper's empirical results support the theoretical predictions that the more open the economy is the larger the inflation effects of a given change in the money supply. JEL classijications: E52; F41 Key Words: Openness; Monetary Policy; lnjlation 1. Giriş Romer (1993), açıklık ve enflasyon arasındaki ilişkiyi araştırır. Romer, para politikasında ön duyurunun olmamasının etkin olmayan bir şekilde yüksek enflasyona götüreceğini iddia eder. Ona göre, daha az açık olan bir ekonomi para arzının genişlemesi için daha büyük bir güdüye sahip olacak ve böylece o ülkede, enflasyon oranı daha yüksek bir denge değerinde oluşacaktır. Bu ilişki, beklenmedik parasal bir genişlemenin reel döviz kurunun azalmasına neden olmasıyla açıklanabilir. Daha açık ekonomiterin reel döviz kuru azalmasından olumsuz bir şekilde etkileurnesi daha muhtemel olduğu için, beklenmedik parasal genişlemenin yararları açıklığın derecesiyle negatif bir ilişkiye sahiptir. Bu yüzden, eğer para otoritesi açıklığı para politikası için önemli bir durum değişkeni olarak göz önüne alırsa, para otoriteleri daha açık ekonomilerde ortalama olarak para arzını daha az genişletecek ve ortalama enflasyon oranları daha düşük olacaktır. Bu sonuç, oldukça geniş bir ülke grubu için geçerliyken, ortalama enflasyon oranlarının düşük ve açıklıkla ilişkisiz olduğu yüksek derecede gelişmiş ülkeler bundan hariçtir. * Arş.Gör.Dr., Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Ekonometri Bölümü

2 88 1 NiHAT IŞIK Ran e ( 1997), Rom er' ın çalışmasını daha da geliştirmekte ve ülke büyüklüğünü de dikkate alarak, ülke büyüklüğü sabit tutulduğunda, açıklık ve enflasyon arasındaki ilişkinin daha güçlü olduğunu ampirik olarak ortaya koymaktadır. Terra (1998), Romer'ın çalışmasında ülkelerin borçluluk düzeylerinin (aşırı borçlu, ılıruh düzeyde borçlu, az borçlu vs.) dikkate alınmadığını söylemiştir. Terra'ya göre, enflasyonun belirleyicisi olarak hem para politikasında ön duyurunun olmaması, hem de borç krizleri önemli olabilir. Para politikasında ön duyurunun olmaması aşırı borçlu ülkeler arasında açıklık ve enflasyon arasında negatif bir ilişki ortaya koyarken, borç krizleri bu ilişkiyi güçlendirmektedir. Teorik olarak, açık bir ekonomide, döviz kuru dalgalanmaları genelde yerli paranın değer kaybedeceği ile ilgili beklentilerin oluşmasına yol açar. Bu beklenti ise kendi içinde, ücret taleplerinin artmasına neden olacaktır. Böylece, parasal bir genişlemenin etkilerinin önemli boyutlarda fiyatlara yansıyacağı, buna karşılık üretim üzerindeki etkisinin daha kısıtlı olacağı düşünülür. Bu durum toplam arz üzerinde daha büyük bir daraltıcı etkiye sahip olacaktır. Bryant ve diğerleri (1988), 1 O'dan fazla makroekonometrik model simülasyonu ile, parasal genişlernelerin fıyatları arttırdığını ve parasal daralmaların fıyatları azalttığını ortaya koymuşlardır. Karras (1999), 38 ülkenin arası birleştirilmiş verilerini kullanarak, para politikasının beklenen teorik etkilerini ampirik olarak ortaya koymaktadır. Karras, para politikasının etkisinin ekonominin açıklığı ile ilişkili olduğunu iddia etmektedir. Ona göre, genişleyici bir para politikasının etkisi enflasyon oranını arttırır. Bu sonuç, bir dereceye kadar Romer (1993)'deki teorik tartışma ile ilgilidir. Bununla birlikte, Romer'in tartışması açıklık ve enflasyon arasındaki bağlantı ile ilgili, fakat açıklık ve para politikasının enflasyonist etkileri arasındaki bağlantı ile ilgili değildir. Teorik ve uygulamalı yazın şimdiye kadar para arzındaki değişınelerin fıyatlar üzerindeki etkisi üzerine odaklanmıştır. Karras (1999)'da aynı zamanda, parasal değişmeterin fıyatlar üzerine yansırnalarına açıklığın etkisi üzerinde de durulmaktadır. Bu makalede, dışa açıklık derecesine bağlı olarak, para politikasının enflasyon üzerindeki etkisi araştırılmıştır. Para politikasının enflasyon üzerindeki etkisi ve açıklık arasındaki ilişkiyi belirleyebilmek amacı ile, 42 ülkenin yılları arası birleştirilmiş verileri kullanılmıştır. Çalışınada kullanılan ülkeler: ABD, Almanya, Avustralya, Avusturya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, G.Kore, Hollanda, İngiltere, İrlanda, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Japonya, Kanada, Macaristan, Meksika, Norveç, Polonya, Portekiz, Türkiye, Yeni Zelanda, Yunanistan, Arjantin, Brezilya, El Salvador, Honduras, Panama, Paraguay, Uruguay, Venezüella, G.Afrika, Mısır, Tunus, Endonezya, Hindistan, Filipinler, İsrail, dir.

3 EKONOMiK YAKLAŞlM Model Karras (1999)'ı takiben, para-enflasyon ilişkisi üzerinde açıklığın etkisini ortaya koyabilmek için aşağıdaki model tahmin edilmiştir: e1.ı =Ya+ f ~;nmj,t-i +~?PEN Açıklık 1.rm J,t-i }u~.ı (1.1) ;~o Burada, e. ı ; t yılında j ülkesinin tüketici fiyatları endeksindeki büyüme oranını, ), m. ı; t yılında j ülkesinin M2Y para arzındaki büyüme oranını, ), Açık 1.ımJ,ı ise etkileşim terimidir ve açıklık derecesine bağlı olarak para politikasının enflasyon üzerindeki etkisini göstermektedir 2. Hata terimleri sabit etkiler olarak modellenmiştir. Para politikasını temsil etmek üzere M2Y para arzı alınmıştır 3. Kullanılan değişkenlere ilişkin veriler, IMF'nin Finansal İstatistikler adlı süreli yayınından alınmıştır. Bu çalışmada açıklık üç farklı şekilde tanımlanmıştır. Bunlar, açıklıkl ile gösterilen (ithalat+ihracat)/gsyih, açıklık2 ile gösterilen ithalat/gsyih ve açıklık3 ile gösterilen ve Balassa ve Bauwens (1988)'i takiben elde edilen koruma etkinlik oranının vekili ölçütleridir 4. Daha önce bu alanla ilgili olarak kullanıldığına rastlanılmamış olan üçüncü açıklık ölçütü, açıklığı daha geniş anlamda tanımiayabilmek amacıyla kullanılmıştır. Açıklık ölçütleri ile para arzındaki büyüme oranı (m) arasındaki karşılıklı etkileşimler, al, a2 ve a3 simgeleriyle gösterilmiştir ve aşağıdaki şekilde tanımlanmıştır: al =(Açıklıkl *m), a2=(açıklık2 *m), a3=(açıklık3*m) ( 1.1) modeli göz önüne alındığında, iktisat teorisi açısından beklenilen, ifı 0 PEN 2 Çalışmada, tüketici fiyatları endeksindeki büyüme oranı, ej. 1 =(TUFEj.( TUFEj,( 1 )/TUFEj. 1 -l ve M2Y para arzındaki büyüme oranı, mj. 1 =(M2Yj. 1 -M2Yj. 1 -l )/M2Yj. 1 -l olarak alınmıştır. 3 M2Y = Dolaşımdaki Para + Vadesiz Mevduat + Vadeli Mevduat + Döviz Tevdiat Hesapları olarak alınmıştır. 4 Açıklık için kullanılan üçüncü ölçüt, Balassa ve Bauwens tarafından ortaya konulmuş olan ve fert başına ithalatın logaritmik değerlerinin fert başına gayri safi yurtiçi hasılanın logaritmik değerleri üzerine regresyonundan elde edilen artıklardır. Koruma etkinlik oranının vekili olarak alınan bu artıklar gelir ve nüfus dışında ithalatı etkileyen diğer değişkenleri temsil etmektedir. Artıklar sıfır, pozitif ve negatif değerler almaktadır. Pozitif artıklar, o ülke için ithalat değerinin ortalama ithalat değerinin üzerinde olduğunu, negatif artıklar ise altında olduğunu göstermektedir. Buna göre, ithalatın ortalama değerden yüksek olması o ülkede korumanın düşük, düşük olması ise korumanın yüksek olduğunu gösterir. Bu nedenle, artıklar büyükten küçüğe doğru sıralandığında en büyük artık değere sahip ülke en açık ülke olmaktadır.

4 90 1 NiHAT IŞIK katsayısının pozitif olmasıdır (böylece enflasyon üzerinde para politikasının etkileri açıklıkla artacaktır). Çalışma, hem ülkeler arasında ayrım gözetmeksizin, hem de IMF'nin ülkelere ilişkin yapmış olduğu sınıflandırma esas alınarak gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler olarak ayrılarak yapılmıştır Parametre Tahminleri Birleştirilmiş verilere dayalı analizde parametreler sabit ya da tesadüfi etki modeline göre tahmin edilebilir. Sabit ya da tesadüfi etki modelleri arasındaki belirgin fark, sabit-zaman etkisinin bağımsız değişkenlerle ilişkili ya da ilişkisiz olup olmadığıdır. Bu durumu test etmek için Hausman (1978) tarafından geliştirilmiş olan tanımlama testinin kullanılması önerilmektedir. Hausman test istatistiği "tesadüfi etkiler tahmineisi doğrudur" sıfır hipotezi altında K serbestlik derecesiyle asimtotik olarak 2 dağılımı göstermektedir. Çalışmada, her bir model için yapılan Hausman testi sonucunda sabit etki modelinin kullanılmasının uygun olduğuna karar verilmiştir. Benzer bir şekilde, Judge ve diğerlerinde (1985), sabit etki tahmin edicisinin daha genel varsayımlar altında daha uygun olduğu gösterilmiştir. verilmiştir. Hausman testi sonucu elde edilen değerler tablo l.1 'de 0.05 önem seviyesinde 4 ve 8 serbestlik dereceli ki-kare tablo değerleri sırasıyla, 9.48 ve ı5.50'dir. Sabit etki modeli kullanılarak elde edilen tahmin sonuçları tablo ı 'de verilmiştir 6 Tablo ı 'deki her üç modelde de, açıkhk ve para arzı arasındaki karşılıklı etkileşimi gösteren katsayılar (al, a2 ve a3) bir dönem gecikmeli olarak iktisadi beklentilere uygun sonuçlar vermektedir. Bu durum, idari ve bürokratik kararların alınması ve bu kararların ekonomi üzerindeki etkilerinin ortaya çıkması arasında belli bir zamanın geçtiği şeklinde yorumlanabilir. 'örneğin, al değişkeninin bir dönem gecikme li değeri Ll O, a2 değişkeninin bir dönem gecikme li değeri 2.26 ve a3 değişkeninin bir dönem gecikmeli değeri 0.43'dir ve her üç model için dışa açıklık arttıkça para politikasının enflasyon üzerindeki etkisinin arttığını göstermektedir. M2Y para arzındaki büyüme oranını gösteren m katsayısı ise modellerde sırasıyla, 2.24, 2.60 ve 4.66 olarak tahmin edilmiştir. Teorik beklentilere uygun olarak, para arzındaki artışlar enflasyonu arttırmaktadır. 5 Çalışmada gelişmiş olarak alınan ülkeler şunlardır: ABD, Almanya, Avustralya, Avusturya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İngiltere, İrlanda, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Japonya, Kanada, Norveç, Portekiz, Yeni Zelanda, Yunanistan. Dipnot l'de verilen ülkelerden geri kalanları ise gelişmekte olan ülkeler olarak alınmıştır. 6 Modellerden elde edilen sabit etkiler Ek-l'de verilmiştir.

5 EKONOMiK YAKLAŞlM 1 91 Tablo 1: Enflasyon Oranı (e) Bağımlı Değişken Olduğunda Elde Edilen Parametre Tahmin/eri: Tüm Ülkeler ( Yılları Arası) Örnek: I ; n: 378 Bağımlı Değişken: TUFE'deki büyüme oranı Model I : Kullanılan Açıklık Ölçütü:Açıklık 1 Değişken Katsayı t istatistiği al al(-1) m m(-1) Rı 0.40 D-W istatistiği: 1.13, Rı 0.34 Hausman istat: Model II : Kullanılan Açıklık Ölçütü:Açıklık 2 a a2(-1) m m(-1) Rı 0.46 D-W istatistiği: 1.16 Rı 0.40 Hausman istat: Model III : Kullanılan Açıklık Ölçütü:Açıklık 3 a a3(-1) m m(-1) Rı 0.60 D-W istatistiği: 1.38 Rı 0.56 Hausman istat: Tablo 2'de ülkelerin gelişmiş ve gelişmekte olanlar olarak ayrılması durumunda elde edilen sonuçlar görülmektedir. Ülkelerin ayrımında IMF'nin ülke sınıflandırması esas alınmıştır. Her bir modelde ilgili değişkenin altında yer alan ve d ile gösterilen değişkenler, ilgili değişkenin eğim kuklasını göstermektedir ve değişkenin katsayısı ile kukla değişkenin katsayısı toplamı gelişmiş ülkeler için katsayı değerlerini vermektedir. Her bir denklemde para politikasının açıklık üzerindeki etkisini gösteren katsayılar (al, a2 ve a3) bir dönem gecikmeli olarak iktisadi beklentilere uygun sonuçlar vermektedir.

6 92 1 NiHAT IŞIK Örneğin, al değişkeninin bir dönem gecikmeli değeri 1.97, a2 değişkeninin bir dönem gecikmeli değeri 3.41 ve a3 değişkeninin bir dönem gecikmeli değeri 0.27 gelişmekte olan ülkeler için katsayı değerlerini verir. Bu değerleri eğim kuklalarının katsayıları ile topladığımızda her bir model için elde edilen 0.01 değeri ise gelişmiş ülkeler için katsayı değerlerini vermektedir. Bu sonuç, her üç model için dışa açıklık arttıkça para politikasının enflasyon üzerindeki etkisinin arttığını göstermektedir. Buna göre, gelişmekte olan ülkeler için dışa açıklık arttıkça para politikasının enflasyon üzerindeki etkisinin gelişmiş ülkelere nazaran daha fazla arttığı söylenebilir. Gelişmiş ülkeler derin ve istikrarlı para ve sermaye piyasalarına sahipken, gelişmekte olan ülkeler ise sığ ve istikrarsız para ve sermaye piyasalarına sahiptirler. İktisadi birimler para politikasının etkilerirün çoğunu, reel piyasalara yansıtmadan doğrudan fiyat ve ücretiere yansıtırlar. Bunun yanı sıra, gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelere nazaran, parasal genişlernelerin enflasyonist haskılara yol açmamasını sağlayacak çeşitli araçlara sahip olmalarının da gelişmiş ülkelerde enflasyonun daha az olmasının bir sebebi olduğu söylenebilir. Tablo 2'de gelişmekte olan ülkeler için m'in katsayıları sırasıyla 5.28, 5.57 ve 6.16 olarak, gelişmiş ülkeler için katsayı değerleri ise, 0.03, 0.03 ve 0.01 olarak elde edilmiştir. Bu, gelişmiş ülkeler için para arzındaki artışların enflasyonu arttırdığını göstermektedir. Bu sonuca göre, gelişmekte olan ülkelerde para arzındaki artışların enflasyon üzerindeki etkisinin gelişmiş ülkelere nazaran daha büyük olduğu söylenebilir. Yukarıda da değinildiği gibi, sığ ve istikrarsız para ve sermaye piyasalarına sahip olan gelişmekte olan ülkelerde, parasal genişlernelerin enflasyona yol açacağı yönündeki beklentilerin, parasal genişlernelerin önemli bir kısmının ücret ve fiyat artışlarına gitmesine neden olduğu söylenebilir. Gelişmiş ülkelerin, derin ve istikrarlı piyasalarının yanı sıra, enflasyonist baskıları ortadan kaldırabilecek çeşitli araçlara sahip olmaları enflasyonun bu ülkelerde daha düşük olmasında önemli bir etkendir denebilir.

7 EKONOMiK YAKLAŞlM 1 93 Tablo 2: Enflasyon Oranı (e) Bağımlı Değişken Olduğunda Elde Edilen Parametre Tahmin/eri: Ülkelerin Gelişmiş ve Gelişmekte Olanlar Olarak Ayrıldığı Durum ( Yılları Arası) Örnek: ; n: 378 Bağımlı Değişken: TUFE'deki büyüme oranı Model IV : Kullanılan Açıklık Ölçütü: Açıklık 1 Değişken Katsayı t istatistiği al dl al(-1) d m d m(-1) d Rı 0.64 D-W istatistiği: 1.04 Rı 0.59 Hausman istat: Model V : Kullanılan Açıklık Ölçütü: Açıklık 2 a d a2(-1) d m d m(-1) d Rı 0.64 D-W istatistiği: 1.08 Rı 0.60 Hausman istat: Model VI : Kullanılan Açıklık Ölçütü: Açıklık 3 a d a3( -1) d m d m(-1) d Rı 0.68 D-W istatistiği: 1.08 Rz 0.64 Hausman istat: 68.7

8 94 1 NiHAT IŞIK Modellerde katsayılar 0.05 önem seviyesinde istatistiksel olarak anlamlıdır. Modellerin açıklama gücünü gösteren belirlilik katsayıları sırasıyla, 0.40, 0.46, 0.60, 0.64, 0.64 ve 0.68 olarak elde edilmiştir. Buna göre, her bir modelin de iktisadi, istatistiksel ve ekonometrik açıdan anlamlı olduğu söylenebilir. Ancak, en uygun modelin seçiminde kullanılacak R2 değerleri karşılaştırıldığında, açıklık ölçütü olarak açıklık3'ün kullanıldığı üçüncü ve altıncı modelin açıklama gücü (0.60 ve 0.68), diğer iki modele nazaran oldukça yüksektir. Buna göre en uygun modelin, açıklama gücü en yüksek olan üçüncü ve altıncı model olduğu sonucuna varılmıştır. Bu sonuç aynı zamanda, açıklık3 ölçütünün kullanıldığı modelin daha uygun olacağı yönündeki beklentiye de uygundur. 4. Sonuç ve Değerlendirme Bu makalede, bir açık ekonomi modeli kullanılarak, dışa açıklık derecesi arttıkça para politikasının enflasyon üzerindeki etkisinin artacağı şeklindeki teorik beklentileri destekleyici sonuçlar elde edilmiştir. Çalışmada, 42 ülkenin yılları arası birleştirilmiş verileri kullanılmıştır. Buna göre; Gelişmekte olan ülkelerde, dışa açıklık derecesi arttıkça para politikasının enflasyon üzerindeki etkisi gelişmiş ülkelere nazaran daha fazla artmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde para arzındaki artışların enflasyon üzerindeki etkisi gelişmiş ülkelere nazaran daha büyüktür. Bu sonuçlar, gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelere nazaran, derin ve istikrarlı para ve sermaye piyasalarına sahip olmaları; gelişmiş ülkelerde merkez bankalarının bağımsız olması sayesinde, gerek veri toplama, gerek bu verileri değerlendirebilme, gerekse de politika uygulayabilme kabiliyetlerinin daha güçlü olması, gelişmekte olan ülkelerde eksik istihdam düzeyinin daha yüksek olması ve gelişmiş ülkelerde piyasa istikrarının sağlanmış olması ile açıklanabilir. Bu nedenle, gelişmekte olan ülkelerin dışa açılmadan gerekli faydayı elde edebilmeleri için, gelişmiş ülkelerde var olan yapıyı tesis etme noktasında kararlı politikalar ortaya koymaları gerekmektedir denilebilir. Ülkelerin birleştirilmiş verilerine dayalı olarak yapılacak çalışmalarda, farklı gelişmişlik düzeylerine sahip olan ülkelerin gelişmiş-gelişmekte olanlar olarak ayrıma tabi tutularak analizierin yapılması, elde edilecek sonuçların daha sağlıklı olmasını sağlayacaktır. Çalışmada, daha önce bu alanla ilgili olarak kullanıldığına rastlanılmamış olan ve açıklığı tanımlamada daha uygun olduğu düşünülen koruma etkinlik oranının vekili ölçütü diğer iki ölçüte nazaran daha anlamlı sonuçlar vermiştir.

9 EKONOMiK YAKLAŞlM 1 95 Günümüz koşullarına uygun olarak, açıklığı tanımlamada daha geniş kapsamlı ölçütlerin kullanılması daha anlamlı gözükmektedir. İdeal bir açıklık ölçütü tanımlamak çok zor olmakla beraber, yapılacak hata payını en aza indirmek açısından bu yöndeki çalışmaların devam etmesi bir gereklilik olarak karşımıza çıkmaktadır. KAYNAKÇA Balassa, B. ve Bauwens, L., (1988), Changing Trade Patterns in Manufactured Goods, An Econometric Investigation, North Ho!land, Bryant, R, Henderson, D, Holtham, G, Hooper, P, Symansky, S., (1988), Empirical Macroeconomics for Interdependent Economies, Brookings lnstitution, Washington, DC. Hausman, J., (1978) "Specification Testsin Econometrics", Econometrica, Vol.46, Judge, G.G, Griffıths, W.E, Hill, R.C, Lutkepohl, H, Lee, T.C., (1985), The Theory and Practice of Econometrics, John Wiley, New York. Karras, Georgios, ( 1999), "Openness and the Effects of Monetary Policy", Journal of International Money and Finance, Vol. 18, Rane, Philip R., (1997), "Inflation in Open Economies", Journal of International Economics, Vol42, Romer, David., (1993), "Openness and lnflation: theory and evidence", Quarterly Journal of Economics, Vol 108, Terra, Cristina T (1998), "Openness and Inflation: A New Assessment", Quarterly Journal ofeconomics, CXIII,

10 96 1 NiHAT IŞIK EK-1 MODELLERDEN ELDE EDİLEN SABİT ETKİLER ÜLKELER MODEL I MODEL II MODEL III MODEL IV MODEL V MODEL VI ALMANYA ı 93 ı o 0.0 ı ARJANTİN AVUSTURYA AVUSTRALYA BELÇİKA o.ı BREZiLYA DANİMARKA EL SALVADOR ENDONEZYA FİLİPİNLER FİNLANDİYA FRANSA G.AFRİKA G.KORE HİNDİSTAN HOLLANDA HONDURAS İNGİLTERE 0.001! İRLANDA İSPANYA İSRAiL İSVEÇ İSViÇRE İTALYA İZLANDA JAPONYA KANADA MACARiSTAN MEKSİKA MISIR NORVEÇ PANAMA PARAGUAY POLONYA PORTEKİZ TUNUS TÜRKİYE URUGUAY AMERiKA VENEZUELLA Y.ZELLANDA YUNANİSTAN