KOORDİNATÖR: GÖKHAN ŞENGÖR

Transkript

1 1 KIBRIS MAHKEMELERİ KOORDİNATÖR: GÖKHAN ŞENGÖR HAZIRLAYANLAR: EBRU KAYIMZADE ÜMMİYE TALAY CANAN TÜRKMEN NAZEMİN GELEN MİLLİ ARŞİV VE ARAŞTIRMA DAİRESİ, GİRNE. MART, 2003.

2 2 ÖNSÖZ Cemiyet hayatının getirdiği ortak paylaşım ve düzenli yaşama arzusu; bazı kavramların gelişmesine ve toplumların vazgeçilmezleri arasına girmesine neden olmuştur. Bu vazgeçilmezler, gelenek-görenek, ahlak kuralları ve yazılı kurallardır. Zaman içinde bu kuralların uygulanması ve daha iyi işlev görmesi için yasama, yargı ve yürütme organları oluşturulmuştur. Yargı organlarının icra edildiği yerler mahkemelerdir. Kıbrıs Mahkemeleri nin geçmişini Osmanlı Devleti nin adaya gelişinin ilk yıllarına kadar götürebilmekteyiz. Osmanlı Devlet i adayı Venedik işgalinden kurtardıktan kısa bir süre sonra, 1572 de Kıbrıs Kanunnamesi ni yayınlayarak adada kendi yargı sistemini kurmaya başladı. Osmanlı hukuku, örfi ve şer i hukuka dayandığı için, adada Şer i Mahkemeler ve Sivil (Nizamiye) Mahkemeler kuruldu. Yargının başında da kadı adı verilen başhakim ve yardımcıları vardı. Bu mahkemelerin dışında, Kilise Mahkemeleri ve XIX. yüzyılın sonlarına doğru kurulan Konsolosluk ve Ticaret Mahkemeleri vardı. Yine bu yüzyılın sonunda bütün davaların istinaflarının görüldüğü Temyiz Mahkemesi de kurulmuştu. 4 Haziran 1878 Antlaşması gereğince geçici olarak Kıbrıs adasını Osmanlı Devleti nden devralan İngilizler de kendi yargı sistemlerini adaya getirmekte gecikmediler. İngilizler, 1879 da yayınladıkları emirnamelerle yeni bir hukuk sistemi kuracaklarını ilan ettiler yılında yapılan çalışmalar sonucunda, 1882 de Cyprus Court of Justice Order (Kıbrıs Mahkemeler Adliyesi Kanunu) yürürlüğe girdi. Antlaşma gereği Şer i Mahkemeler in dışında kalan mahkemeler ilga edilerek, yerine Lefkoşa da toplanan High Court (Yüksek Mahkeme), kazalarda toplanan District Court (Kaza Mahkemeleri), Assize Court (Gezici Mahkemeler) ve Magisterial Court (Zabıta Mahkemeleri) adı altında mahkemeler kurdular. Bunun yanında, küçük hukuk davaları oturumları için ada on altı yargısal alana bölündü ve bu bölgelere ait köylerde gerçekleştirilecek davalara bakmaları için vali tarafından köy hakimleri (Village Judge) atandı. İngiliz İdaresi 1882 yılından sonra yasal değişikliklere devam etti yılında ceza davalarına bakan mahkemelere ek olarak, acil durumlara bakan The Special Court (Özel Mahkemeler) kurdular. Ayrıca, 1951 yılında Şer i Mahkemeler in adı Türk Aile Mahkemesi olarak değiştirildi. 16 Ağustos 1960 yılında kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti döneminde; Yüksek Anayasa Mahkemesi, Yüksek Mahkeme ve Alt Mahkemeler kuruldu Rum darbesi ile Kıbrıs Cumhuriyeti nin yıkılmasından sonra 1967 yılında Geçici Türk Yönetimi kuruldu. Yasama,

3 3 yürütme ve yargı işleri Temel Kurallar uyarınca yürütülmeye başlandı. Bu kurallar çerçevesinde, yargı işlerinin bağımsız Türk yargıçları tarafından yürütülmesi ve Kıbrıs Cumhuriyeti Yüksek Anayasa Mahkemesi nin işlevini üstlenecek bir Yüksek Mahkeme kurulmasına karar verildi. K.T.F.D. Döneminde, K.T.F.D. Anayasası, yargının bağımsız yürütülmesi için Yüksek Adliye Kurulu nun oluşması hükmünü taşıyordu. K.T.F.D. nde en yüksek yargı mercii, bir başkan ve en az dört, en çok beş yargıçtan oluşan Yüksek Mahkeme ydi. Yüksek Mahkeme, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay ve Yüksek İdare Mahkemesi olarak görev yapıyordu. K.K.T.C. Anayasası na göre mahkemeler bağımsızdır. K.T.F.D. döneminde oluşturulan Yüksek Adliye Kurulu varlığını devam ettirmekle birlikte üye sayısı artırılmıştır. Bu dönemde, Yüksek Mahkeme, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Yüksek İdare Mahkemesi ve Alt Mahkemeler vardır. Ayrıca, Hukuk Dairesi de bağımsız olarak faaliyetlerini yürütmektedir. Bazı eksikliklerle birlikte; Osmanlı ve İngiliz dönemi kadılarının tutmuş olduğu Şer i Sicil ve Zabıt defterleri, 1879 yılından itibaren İngiliz dönemi mahkeme kayıtları, defter ve dosyaları, ayrıca yılları arası mahkeme dosyaları yılları arasında Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi ne gönderilmiştir. Tarih boyunca farklı idare ve yönetimler görmüş olan Kıbrıs Ada sı, yargısal alanda da farklılıklar yaşamıştır. Bu farklı dönemlerin dokümanları, küçük bir miktar Vakıflar İdaresi nde bulunmakla beraber, büyük bir kısmı Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi bünyesinde toplanmıştır. Tarihi ve milli değerinin farkında olan Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi personeli, bu dokümanların gelecek kuşaklara aktarılması için çalışmaktadır. Mahkeme dosya ve defterlerinin düzenlenmesi işleminin 2010 yılında tamamlanması hedeflenmiştir. Düzenleme işleminden sonra, tasnif (bilgisayarda kimlik bilgilerinin kaydı) ve dublikasyon (sayısal ortama aktarma) işlemlerine başlanacaktır. Mahkeme dosyalarının ayıklama-düzenlenme aşaması öncesi (2003) Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi personelince hazırlanan bu çalışma, araştırmacıların talebi üzerine internet ortamında hizmete sunulmasına karar verilmiştir. Gökhan ŞENGÖR

4 4 KIBRIS MAHKEMELERİ Kıbrıs taki mahkemeleri üç ana dönem altında inceleyebiliriz. Bunlar; 1. Osmanlı İdaresi dönemi ( ). 2. İngiliz İdaresi dönemi ( ) 3. Kıbrıs Cumhuriyeti ve sonrası dönem (1960-) Bu dönemlerin açılımı aşağıda verilmektedir: I.OSMANLI DÖNEMİNDE KIBRIS MAHKEMELERİ Osmanlı Devleti nin hukuku, şer i ve örfi hukuka dayanmaktadır 1. Osmanlı Devleti, Kıbrıs adasını ele geçirdikten sonra, adada idari, mali alanlarda olduğu gibi hukuk alanında da düzenlemeler yapmıştır. Kıbrıs Cezīresi Kanunnāmesi, 980/1572 tarihinde hazırlanmış 2 ve adli işleri yürütmesi için adaya kadı ve müftü atanmıştır. Ancak, yaklaşık ilk on yıllık süreç Kadı Sis (Kozan) sancağında bulunmaktaydı ve o dönemin sicillerine henüz ulaşılamamıştır. Adlī düzen açısından merkezde, yani Lefkoşa da hukuki görüş bildirme makamında bulunan müftü ve şer i ve örfi hukuku tatbik etmekle yükümlü başkadı (Molla) vardı. Kazalarda kadı bazende naibleri görev yapardı. Kadılar görevlerini para karşılığı naiblere devredebilirlerdi. Hatta bazen Lefkoşa naibliğini büyük mollalardan alan kimseler de bu görevi üçüncü bir şahsa devredebilmekteydi. Bu görevi vekaleten veya iltizamen ele geçiren naib, topladığı gelirin bir kısmını İstanbul daki veya Kıbrıs taki yetkiyi devreden kişiye gönderirdi. 1 Şer i hukukun kaynakları:kur an, sünnet, icma,ve kıyastır. Örfi hukuk : idare, ceza, anayasa, mali hukuka dair bazı meselelerde ve özel hukukla ilgili içtihadi mevzularda, islam hukuku ulul-emr denen halife veya padişaha, sınırlı yasama yetkisi tanımıştır. Aslında, İslam hukukunun tālī (sonradan gelen) kaynakları kullanılarak ve örf-ādet kāideleri esas alınarak, ister zamanın ulul-emri ve isterse müçtehit (din alimi) hukukçular tarafından ortaya konan hukukī hükümlerin tamamına āded hukuku veya örfī hukuk denmekdedir Ancak Osmanlı hukukundaki kullanılışıyla, örfi hukuk tabiri, İslam hukukçularının kullandığı siyaset siyaset-i şer iye kanun, yasa ve benzeri ifadelerle eş anlamlı hale gelmiş ve manası genişletilmiştir. Osmanlı Hukuku nda örfī hukuk deyince sadece ādet hukuku değil,şer i hükümlerin kanun tarzında tedvini de dahil olmak üzere, ulul-emre tanınan sınırlı yasama yetkisi çerçevesinde, mütehassıs İslam hukukçularının içtihad ve fetvalarına da başvurularak ortaya konan hukukī hükümler akla gelmelidir. Akgündüz, Ahmed. (1990). Osmanlı Kanunnāmeleri ve Hukuki Tahlilleri. İstanbul. Fey Vakfı Yayınları, Akgündüz, a. g. e.,

5 5 A) Osmanlı İdaresinin Sonuna Doğru Kıbrıs taki Mahkemeler: 1) Nizamiye Mahkemeleri (Hukuk Mahkemeleri): Osmanlı tebaasının medeni işler dışında kalan anlaşmazlıklarına bakardı. 2) Şer i Mahkemeler (Şer iat Mahkemeleri): Müslüman halkın evlenme, boşanma ve miras meselelerini ve bu meselelerden doğan anlaşmazlıklarına bakardı. 3) Kilise Mahkemeleri: Müslüman olmayan halkın evlenme boşanma, miras meselelerini ve bu meselelerden doğan anlaşmazlıklarına bakardı. 4) Ticaret Mahkemeleri: Osmanlı tebası ile yabancılar arasındaki ticaret ihtilaflarına bakardı. Tanzimat tan sonra teşekkül eden Ticaret Mahkemeleri, Osmanlı Mahkemelerinin özel bir dalıydı. Larnaka da buna benzer bir Ticaret Mahkemesi vardı. Bu mahkemenin 4 Türk ve 2 Hıristiyan üyesi olup kazanın en yüksek rütbeli bir memurunun başkanlığında toplanıyordu. Bu mahkemenin almış olduğu kararların tatbikinden sorumlu olan İcra Cemiyeti adında ayrı bir daire mevcuttu. (M. Zeka, 1971:183) 5) Konsolosluk Mahkemeleri: Konsolosluğun temsil ettiği devlet tebası ile Osmanlı arasındaki ticaret konuları dışında kalan olayları görürlerdi. 3 Kıbrıs ta Türk İdaresi döneminde konsoloslar, yabancı bir ülkenin temsilcileri olarak çeşitli ayrıcalıklardan yararlanmaktaydılar. Statüleri en üst düzeyde olup rütbe olarak Beylerbeyi ne eşit sayılırdı. Konsolosların adadaki kendi vatandaşlarını yargılama yetkileri vardı. Konsoloslar, adada bulunan bir başka ülkenin vatandaşlarıyla kendi vatandaşları arasındaki uyuşmazlıklara da bakma yetkisine sahipti. Bir yabancı konsolosluğun korumasına sığınan bir Osmanlı vatandaşı, ilgili konsolosun izni olmadan hükümet makamlarınca bile alınıp yargı önüne çıkarılamazdı. O kişilerin yargılanmasını sadece o konsolosluk yapabilirdi. Konsolosların Avrupalılara evlenme sertifikası verme yetkisi de vardı. Konsoloslar, padişahın yargı organı dışında hiçbir mahkemede yargılanamayacaktı. (Gazioğlu, 1994: ) 1864 yılında çıkarılan Vilayet Nizamnamesi adlı kanunla, Kıbrıs adası dahil bütün vilayetlerde Nizamiye Mahkemeleri kuruldu. Bu mahkemeler: 1. Deavi Mahkemeleri : İlk Başvurulan Mahkeme, 3 Karal,Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Ankara 1999, s. 342;M. Zeka (1971:182)

6 6 2. İstinaf Mahkemeleri: İki kademeli olan bu mahkemelerin üst kademesine Divan-ı Temyiz, alt kademesine Meclis-i Temyiz denilmekteydi. Bu mahkemelere mensup hâkimlerin İstanbul daki hukuk okulundan mezun olmaları gerekiyordu. Osmanlı idaresinin sonlarına doğru Kıbrıs ta Temyiz Mahkemeleri kuruldu. Bunlar Lefkoşa Kadısı başkanlığında, iki Türk ve iki Hıristiyan üyeden oluşuyordu. Bütün kazalarda Kaza Kadıları veya vekillerinin başkanlığında eşit sayıda Türk ve Hıristiyan üyelerden kurulu Deavī Mahkemeleri bulunuyordu. Bu mahkemeler ancak üç yıla kadar hapislik cezası gerektiren cinaî suçları yargılama yetkisine sahiptiler. Temyiz Mahkemeleri ise şimdiki Ağır Ceza Mahkemesi tarafından görülen davalara bakmakla ve kaza Mahkemelerinden yapılan istinafları incelemekle görevliydi. Temyiz Mahkemelerinde çözülemeyen davalar Yüksek Adli Kurula sevk edilirdi. 4 Osmanlı Devleti 4 Haziran 1878 de Kıbrıs ı İngiltere devletine geçici olarak devretmesinden sonra yukarıda ifade ettiğimiz mahkemelerden anlaşma gereği sadece Şer i Mahkemeler varlığını devam ettirdi. Diğer mahkemeler 1882 de yürürlüğe giren Kıbrıs Mahkemeler Adliyesi Kanunu ile kaldırıldı. 5 Bu mahkemelerde tutulan kayıtlar defter şeklindeydi ve bunlara Şer iyye Sicili denmektedir. Kayıtlar kadıdan kadıya geçmezdi. Yeni atanan kadı eski kadının gözetimde eski kayıtları inceler ve görevine başlardı. Kıbrıs ta tutulan defterler Vakıflar İdaresi, Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü ve vatandaşların elinde bulunmaktadır. II. İNGİLİZ DÖNEMİNDE KIBRIS MAHKEMELERİ A.Yapılan Değişiklikler: Adada İngiliz idaresinin başlamasıyla birlikte İngiltere Hükümeti 1879 yılında Emirnameler (Ordinance) adı altında nizamnameler sunarak Kıbrıs ta yeni bir hukuk sistemi geliştirmeye başladı. Buna göre Yüksek Mahkeme (High Court) adı altında bir mahkeme kurulacak, adada yaşayan halkın hukuk ve ceza davalarına bakacak ve bu mahkemelerde İngiliz yasaları uygulanılacaktır. Kira antlaşması gereği, Müslüman halkı ilgilendiren davalara Osmanlı yasalarını uygulamak koşuluyla Dava Mahkemelerinde (Deavi Courts) bakılmaya devam edildi. Ancak İngiliz yönetimi bu mahkemelerde alınan kararların sağlıklı olmadığını belirtmekteydi. Bunun 4 M. Zeka,a. g. e., Kıbrıs Mahkemeleri Adliyesi Kanunu,2. madde

7 7 nedenini de, kadıların din eğitimi almış olmalarına rağmen ona eşlik eden üyelerin, halkın seçtiği eğitimsiz kişilerden olmasına bağlıyorlardı yılında alınan kararla adanın tamamına hükmedecek yeni ve kalıcı bir hukuk sisteminin hazırlanmasına karar verildi. Bundan sonra adada İngiliz yasaları uygulanacaktı. High Court veya Supreme Court adı altında kurulan Yüksek Mahkemeler de adada yaşayan bütün halk, Müslüman veya Hıristiyan olduğuna bakılmaksızın yargılanacaktır. Kazalarda kurulan District Court yani Kaza Mahkemeleri nde ise sınırlı sayıda hukuk ve ceza davalarına bakılacaktır. Kaza Mahkemeleri nde Müslümanlarla ilgili olan davalara, İngiliz yargıç başkanlığında bir Müslüman ve bir de Hıristiyan üye eşlik ederdi. Hıristiyanlarla ilgili davalarda ise yargıç oturumu tek başına gerçekleştirirdi yılında yapılan bu çalışmalar bir sonraki yıl, Cyprus Court of Justice Order, 1882 Kıbrıs Mahkemeler Adliyesi Kanunu adı altında yürürlüğe girdi. Bu kanunnamenin ikinci maddesine göre Şer i mahkemeler hariç adada mevcut bulunan Temyiz mahkemeleri de dahil olmak üzere bütün mahkemeler ilga edildi. Yerine Lefkoşa da toplanan Yüksek Mahkeme, kazalarda toplanan Kaza Mahkemeleri, Gezici Mahkemeler (Assize Court) ve Zabıta Mahkemeleri (Magisterial Court) kurulmuştur. Bunun yanında küçük hukuk davaları oturumları için ada on altı yargısal alana bölünerek bu bölgelere ait köylerde gerçekleştirilecek davalar için vali tarafından köy hâkimleri atanmıştır. Şer i Mahkemeler varlıklarını devam ettirmekle birlikte, yeniden yapılandırılarak yenilenmesine ve bu mahkemelere başkanlık edecek olan Kadı nın valinin emri ile İstanbul dan getirilmesine karar verildi. Bu kişi Kıbrıs Kadısı olarak atanacak ve Lefkoşa da ikamet edecektir. Diğer üç kadı ise Lefkoşa, Larnaka ve Limasol da ayrı olarak hizmet verecektir. 6 İngilizler ada yönetimini ele geçirdikten kısa bir süre sonra da Konsolosluk Mahkemelerine son verdiler (11 Ekim 1878). 7 Bütün bu değişikliklerle birlikte 1882 kanunnamesinin yirmi üçüncü maddesine göre gerekli görüldüğü halde ilga edilmiş olan önceki kanunlar yani Osmanlı kanunları kullanılacaktır. İngiliz hükümeti zaman zaman Osmanlı kanunlarından istifade etmiştir. 6 Geniş bilgi için bk.,1882 Muhakeme-i Adliyesi Kanunu, (Çev. Apisoghom Üticiyan),Lefkoşa 1883,Hükümet matbası. 7 Zia,Nasim,Kıbrıs ın İngiltere ye Geçişi ve Adada Kurulan İngiliz İdaresi,Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi,(14-19 Nisan 1969),Türk Heyeti Tebliğleri,Ankara1971. TKAE yayını,s. 86

8 8 İngiliz Hükümeti 1882 den sonra 1883, 1902, 1908, 1909, 1910, 1917, 1921 ve 1927 yılında mahkemeler ile ilgili yasal düzenlemeler yapmıştır yılında da ceza davalarına bakan mahkemelere ek olarak, acil durumlara bakan The Special Court (Özel Mahkemeler) kurmuştur. B.Mahkemeler: 1.Yüksek Mahkeme (Supreme Court veya High Court): Yüksek Komiser, Yüksek Mahkeme başkanı ve komiser yardımcılarından oluşan Yüksek Mahkeme de ceza ve hukuk davalarına bakılırdı. Bu mahkemedeki yargı ve yönetim işlemleri, yargıdan sorumlu Komiser tarafından yapılmaktaydı. Yüksek Mahkeme Lefkoşa da toplanırdı. Yüksek Mahkemede görülen ceza davalarında genelde adam öldürme, başkasının hayatını tehlikeye atma, tecavüz, hırsızlık ve kundakçılık gibi davalardı. Yüksek Mahkemede her türlü hukuk davası ile ilgili dilekçe ve diğer işlemler de görülmekteydi. Hukuk davalarının konuları arasında mal, para, emlak, iflas, aile ve veraset davaları gibi konular yer almaktaydı. Ayrıca Kaza ve Gezici Mahkemelerin İstinaflarına da bakardı. Yüksek Mahkeme 1 Aralık yılları arasında 582 hukuk ve 386 ceza davasına bakmıştır. 2. Kaza Mahkemesi (District Court):Bütün kazalarda kurulan bu mahkemelerde bir başkan iki de yardımcı hâkim olmak üzere toplam üç hakim görev yapmaktaydı. Bu hâkimlerden biri Türk diğeri Rum idi 8. Kaza Mahkemeleri nde sınırsız sayıda hukuk davasına ve cezası üç yıla kadar olan ceza davalarına bakılmaktaydı. Ayrıca Köy Hâkimleri nin kaza mahkemesi yönünde sadır olan davaları inceleyip ayırırlardı. Davalar ilk defa Kaza Mahkemesi nde görülürdü. 9 Kaza Mahkemeleri nde alınan kararlara yapılan itirazlar, Lefkoşa da bulunan Yüksek Mahkeme ye gönderilirdi. 3. Zabıta Mahkemeleri (Magesterial Courts) :Her kazada kurulan ve sınırlı sayıda ağır ceza davasına bakan mahkemelerdir. Oturumlar, tek bir kaza mahkemesi yargıcıyla veya iki yargıcın kaza mahkemesi yargıcı olmadan oturumu gerçekleştirmesiyle yapılırdı. Bu mahkemelerde ahlaksızlık, hırsızlık, tecavüz, cinayet gibi davalara bakılmaktaydı Kıbrıs Mahkemeleri Adliyesi Kanunu, 5. madde 9 A. g. e.,46. madde

9 9 4. Gezici Mahkemeler (Assize Courts) :Yılın belli zamanlarında, altı kazada toplanan, sınırsız sayıda hukuk ve sınırlı sayıda ceza davalarına bakan mahkemelerdir. Mahkeme, Yüksek Mahkeme Yargıcı başkanlığında bir veya daha fazla yargıç veya sadece Kaza Mahkemesi başyargıcı başkanlığında toplanırdı. 5. Köy Hakimleri (Village Judges):Küçük hukuk davalar için, köy hakimleri başkanlığında toplanan mahkemelerdir. Bu davalar için ada 16 yargısal alana bölünmüştür. Bu alanlar; Leonarisso (Ziyamet), Lefkoniko (Geçitkale), Famagusta (Mağusa), Kyrenia (Girne), Morphou (Güzelyurt), Nicosia (Lefkoşa), Pera, Lefka (Lefke), Khrysokhou (Hrisofu), Ktima (Kasaba), Kelokedara (Celocera), Kilani (Gilan), Limassol (Limasol), Lefkara, Larnaka ve merkez yani Lefkoşa dır. 10 Köy hâkimleri 3 liradan fazla olmayan davalara bakarlardı. Köy hâkimlerinin sayısını ve görev dağılımını Yüksek Komiser belirlerdi. 11 Köy Hakimleri bazı durumlarda Kaza Mahkemesi nden hüküm verilmiş gibi icra yetkisine sahipti. 12 6)Şer i Mahkemeler (Mahkemeh-i Sheri):Diğer mahkemelerle aynı düzeyde çalışan fakat yalnızca Müslümanlara ait sınırlı sayıda dini konularla (evlenme, boşanma, nafaka ve miras vs. ) ilgili davalara bakılan mahkemelerdir. Bu mahkemeler kadılar tarafından yönetilirdi antlaşması gereği kadılar önceleri İstanbul dan atanmakta iken, daha sonra Kıbrıs valisinin öngördüğü kişiyi, İstanbul onaylıyordu. Bu mahkemelerin kayıtlarına zabıt denmekteydi. C.Mahkemelerde Görev Yapan Yargıçların Dağılımı Yüksek Mahkeme:İki yargıç, başyargıç ve yargıç yardımcısı Kaza Mahkemesi:Başkan ve iki üye (Müslüman ve Hıristiyan) Gezici Mahkeme:Bir veya iki yüksek mahkeme yargıcı Magesterial Court:Kaza mahkemesi başkanı veya iki yargıç 10 The Cprus Gazette,nr.104,31 Mart 1883,s A. g. e.,. 28. madde 12 Kıbrıs Kavanin-i ve Nizamatı,1885,94. madde,s. 28

10 10 III.1960 VE SONRASI TÜRK MAHKEMELERİ 16 Ağustos 1960 yılında kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti anayasasına göre; Yüksek Anayasa Mahkemesi, Yüksek Mahkeme ve Alt Mahkemeler kurulacaktır. Yüksek Anayasa Mahkemesi: Tarafsız bir yargıç başkanlığında bir Türk yargıç ve bir Rum yargıçtan oluşur. Yüksek Anayasa Mahkemesi nin yargıçları, Cumhurbaşkanı ve Cumhurbaşkanı Yardımcısı tarafından müştereken atanır. Yüksek Anayasa Mahkemesi Cumhurbaşkanı ve Cumhurbaşkanı Yardımcısının başvurularını incelediği gibi kişilerin başvurularını da inceler. 13 Yüksek Adalet Mahkemesi: İki Rum, bir Türk ve bir de tarafsız yargıçtan oluşur. Mahkemenin başkanı olan tarafsız yargıç iki oya sahipti. Bundan maksat; eşit olmayan Türk ve Rum üyeler arasında tarafsız bir denge sağlamak olduğu anlaşılmaktadır. Yüksek Adalet Mahkemesi Kıbrıs Cumhuriyeti nin en yüksek istinaf mahkemesiydi. Alt Mahkemeler: Hukuk ve ceza davalarına bakan bu mahkemeler dava ve davacılarına göre yalnız Türk veya yalnız Rum hakim veya hakimlerinden oluşan mahkemelerdir. Bu mahkemeler Temsilciler Meclisi tarafından geçirilen yasaları uyguladığı gibi, ahvali şahsiye ve dini konular dışında, ilgili Cemaat Meclisinin yaptığı yasaları da uygulama yetkisine sahipti Rum darbesi ile Kıbrıs Cumhuriyeti nin yıkılmasından uzun bir müddet sonra 1967 de Geçici Türk Yönetimi kuruldu. Yasama, yürütme ve yargı işleri Temel Kurallar uyarınca yürütülmeye başlandı. Bu kurallar çerçevesinde yargı işlerinin bağımsız Türk yargıçları tarafından yürütülmesi ve Kıbrıs Cumhuriyeti Yüksek Anayasa Mahkemesi nin işlevini üstlenecek bir yüksek mahkeme kurulmasına karar verildi. K.T.F.D. Dönemi Yargı Sistemi: K.T.F.D. Anayasası yargının bağımsız yürütülmesi için Yüksek Adliye Kurulu nu kurdu. Buna göre Yüksek Adliye Kurulu, Yüksek Mahkeme nin Başkan, üyeleri ve Alt Mahkemelerin yargıçları ile ilgili tüm konularda tek başına karar verme yetkisine sahip olacaktır. K.T.F.D. nde en yüksek yargı mercii, bir başkan ve en az dört, en çok beş yargıçtan oluşan Yüksek Mahkeme dir. Yüksek Mahkeme, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay ve Yüksek İdare Mahkemesi olarak görev yapar. 13 Yolak,Seyit,1571 den Günümüze Kıbrıs Türk Yönetimleri,Lefkoşa 1989,KKTC ME vekb.yayınları,s Yolak,a.g.e.,s.52-54

11 11 K.K.T.C. Dönemi Yargı Sistemi: KKTC Anayasası na göre mahkemeler bağımsızdır. KTFD i döneminde oluşturulan Yüksek Adliye Kurulu varlığını devam ettirmekle birlikte üye sayısı artırılmıştır. Yeni duruma göre Yüksek Adliye Kurulu şu üyelerden oluşur: Yüksek Mahkeme nin başkan ve yargıçları; Cumhurbaşkanı nın atayacağı bir üye; Cumhuriyet Meclisi nin atayacağı bir üye; Cumhuriyet Başsavcısı ve Barolar Birliği nin seçeceği bir üye. Yüksek Adliye Kurulu nun Başkanı, Yüksek Mahkeme başkanıdır. Yüksek Mahkeme: Bir başkan ve yedi yargıçtan oluşur. Anayasa Mahkemesi, Yüce Divan, Yargıtay ve Yüksek İdare Mahkemesi görevlerini yapar. Başkan ve dört yargıç ile toplanarak Anayasa Mahkemesi görevini yapar. Yüksek Mahkemeye en son atanan iki yargıç, yedek yargıç olarak görev yapar. Yüksek Mahkeme, başkan ve iki yargıç ile veya sadece üç yargıç ile toplanarak Yargıtay veya bir veya üç yargıç ile Yüksek İdare Mahkemesi olarak görev yapar. Anayasa Mahkemesi: Anayasa, yasalar ve Mahkeme Tüzüğü kurallarında gösterilen tüm konularda kesin olarak karar verme yetkisine sahiptir. Anayasa Mahkemesi Yüce Divan olarak da görev yapmaktadır. Yargıtay: Yüksek Mahkeme Yargıtay görevini de yürütür. Yargıtay, devletin en yüksek istinaf mahkemesidir. Yüksek İdare Mahkemesi: Yüksek Mahkeme, Yüksek İdare Mahkemesi olarak görev yaparken, Anayasanın kendisine verdiği yargı yetkisini kullanır. Buna göre; Yüksek İdare Mahkemesi, yürütsel veya yönetsel bir yetki kullanan herhangi bir organ, makam veya kişinin bir kararının, işlemin veya ihmalinin, yasalara aykırı olup olmadığını, söz konusu organ veya makam veya kişiye verilen yetkiyi aşmak veya kötüye kullanmak suretiyle yapılan şikâyetleri ve kendisine yapılan başvuru hakkında kesin karar verme yetkisine sahiptir. Alt Mahkemeler: Yüksek Mahkeme tarafından kullanılan yargı yetkisi dışında kalan, yargı yetkisi Alt Mahkemelerce ve ihtisas mahkemeleri tarafından kullanılır. Bu tür mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişleri ve yargılama usulleri yasa ile yapılan düzenlemelere göre yürütülür. Hukuk Dairesi: Bağımsız bir statüye sahiptir. Başkanı Başsavcı olup onun yokluğunda yardımcısı ona vekalet eder Yolak,a.g.e.,s

12 12 IV. MAHKEMEDE GÖREVLİ OLAN MEMURLAR a) Mahkeme Mukayyidi: Kanunlara uygun olarak hâkimlerin mahkeme hukuku yönünde vermiş oldukları emirleri düzenli bir şekilde kaydedecek. Celpname, mahkemelerde görüşülen davalar, emirnameler ile emirnamelerin çıkışına ve bütün emirlerin ve hükümlerin kaydını yapacak.ayrıca yapılan bütün mahkeme işlerinin kaydını,mahkemeye ifası lazım gelen yahut ifa olunan harç ve bir suçtan dolayı verilen paraların kaydı ve bunlar için mahkemede bulunan deftere kaydedilecek ve muhasebesini Mal Sandığı Dairesi ne teslim edecek. (1882:170. mad. ) b) Masraf Memuru: Her bir mahkeme mukayyidi adı geçen kanuna ve hükümlere uygun olarak mensup olduğu mahkeme yahut mahkemenin Takdir Masraf Memuru bulunarak dava vekillerinin talep olunan masrafı, dava ücretini tarif ve ne kadar para alınacağını icra etme yetkisine haiz olacaktır. Ancak hangi dava olursa olsun ne kadar masraf alınacağını mahkeme tayin edecektir. (1882:171. mad. ) c) İcra Memuru: İcra memurunun vazifesi ise mensup olduğu kaza dahilindeki hakimler tarafından sadır olan ilanlar ve emirnameleri bizzat yahut memurları vasıtasıyla alarak, hükümleri yürütme ve o konudaki icraatı yerine getirmektir. İcra memuruna Şerif de denilmekteydi. (1882:172) d) Mübaşir ve Muhzırlar: Her bir muhzır (İlgilileri mahkemeye çağırmaya, götürmeye memur olan kimse) ve mübaşirin vazifesi: Mahkemede hazır bulunmak ve mahkemeden sadır olup gerek doğrudan doğruya gerekse icra memuru tarafından kendisine teslim olunan emirnameleri tebliğ etmek ve mahkemede düzeni korumak, iyi halin muhafazasını sağlamak. Mahkemeye başkanlık eden hâkim tarafından belirtilen görevleri yerine getirmek. (1882:173. mad. ) e) Tercümanlar f) Katipler

13 13 g) Hukuk Müşaviri (Assessor): Hukuk müşavirleri mali değeri 200 şilin veya üzeri olan para, mal ve diğer emlakler ile ilgili davalara bakardı. V. MAHKEME KAYITLARI 1)Defterler: a)dava Defterleri (Cause Book) : Dava defteri her kazada kayıt memurunun tuttuğu kayıtları anlatır. Dava defterlerine kayıt yapılırken; davanın açıldığı yıl, dava konusu ve gerekli notlar kaydedilir. b)emirler Defteri (Orders Book): Kayıt memuru Orders Book-Emirler Defteri adı altında bir defter tutardı. Her mahkemenin emirnameleri kaydettiği ayrı bir defteri bulunur ve emirnameler, kayıt memuru tarafından alfabetik olarak o defterlere kaydedilirdi. c)celpnameler: Açılan her dava, davacının başvurusu üzerine celpname yolu ile davalı kişiye bildirilir. Yazılan bir celpname, yazıldığı tarihten itibaren on iki ay geçerliliğini korur. Davalı olarak adı geçen kişi eğer celpnameyi almış ise davacı on iki ayın sonunda celpnamenin yenilenmesi için mahkemeye yeniden başvurur. Yenilenen celpname mahkemeye ait mühürle yeniden mühürlenir ve kayıt memuru tarafından celpnamenin üzerine yenilendiğine dair not yazılır. Yenilenen celpname üstündeki bilgilerin aynısını taşımak suretiyle yürürlüğe girer. 2)Milli Arşive İntikal Eden Mahkeme Kayıtları: a)şer iyye Sicilleri: Şer i Mahkemeler de Kadılar veya Naibler tarafından tutulan kayıtlardan oluşan bu defterlerden, Milli Arşiv de 31 adet vardır 16. Bu defterlerin bir kısmı sicil başlığı altında, bir kısmı da zābıt adı altında toplanmıştır. Bu sicillerin dışında Vakıflar İdaresi nde bulunan 54 sicil defterden 41 tanesinin fotokopileri Milli Arşiv e intikal etmiştir. Evkaf 16 Milli Arşiv de tasnif çalışmaları devam ettiği için şer i sicil ve zabıt defterleri için verdiğimiz rakamın değişeceği düşüncesindeyiz.

14 14 Dairesi nde toplam 54 şer i sicil defteri olduğu bilinmekle birlikte tasnif çalışmaları tam olarak neticelenmediği için bu rakam kesin değildir. Milli Arşiv de bulunan ve yıllarını kapsayan şer i sicil defteri Jakob Merkelbach tarafından doktora tezi olarak çalışılmıştır. Yine Yakın Doğu Üniversitesi tarafından altı sicil defteri Yüksek Lisans tezi olarak transkrip ettirilmiştir. b)defterler: 1883 yılından itibaren başlayan bu defterlerin adedi hakkında kesin bir bilgimiz yoktur. Tasnif aşamasında olan mahkeme defterlerinin bir kısmı Milli Arşiv e ulaşmamıştır. Örneğin: Mağusa Bölgesi nin defterleri Mağusa Kaza Mahkemesi ndedir. c)dosyalar: 1879 yılından itibaren tutulan mahkeme dosyaları bazı eksikliklerle birlikte Milli Arşiv e intikal etmiştir. Kaba tasnifi biten bu dosyaların 1985 yılına kadar olanlar Milli Arşiv dedir. Girne Bölgesinin uygun yeri olmadığı için 1991 yılına kadar olan mahkeme dosyaları Milli Arşiv e intikal etmiştir. EK ve 1905 YILINDA GÖREV ALAN HAKİMLERİN LİSTESİ A.1885 Yılında Görev Alan Hakimlerin Listesi Lefkoşa; Yüksek Mahkeme: Sir Elliot C. Bavill = Baş Yargıç (Chief Justice) W. J. Smith Esg = Yargıç Yardımcısı (Puisne Judge) Lefkoşa Kaza Mahkemesi: Captain M. B. Seager Sofoclis Lissandrides Ahmed İzzed Efendi İzzed Efendi Köy Hakimleri: Panayotakis Saripoglu: Morphou Spiros Hobbas: Pera Ömer Namık Efendi: Lefke

15 15 Limasol Kaza Mahkemesi: J. P. Middleton Esg. D. Rossides Hakkı Efendi Köy Hakimleri: Stylianos Macridis: Kilan Petros Mancaster: Kalohorio Baf Kaza Mahkemesi: W. Reith Esg. Cleoboulos Michaelides Hacı Kufi Efendi Köy Hakimleri: Aristidis Michaelides Ali Nihat Efendi Larnaka Kaza Mahkemesi: C. G. Walpole Esg. Hasan Hilmi Müftizade Efendi Cleovoulos Crambi Köy Hakimleri: M. Yeronymides Girne;Kaza Mahkemesi: P. G. Templer Esg. Hüseyin Zekayi Efendi Theochari Mitzi B.1905 Yılında Görevli olan Hakimler: Lefkoşa ;Yüksek Mahkeme: Başkan :Sir Joseph Turner Hutchinson Yardımcı Hakim Charles Robert Tyser

16 16 Lefkoşa;Kaza Mahkemesi: Başkan Frederick Hardyman Parker Yargıç (Rum) :Theochari Mitzis Yargıç (Türk) :Ahmed İzzet Larnaka ;Kaza Mahkemesi: Başkan:Thomas Wogstoffe Haycraft Yargıç (Rum):Cleobulo L. Cramby Yargıç (Türk):Hasan Hilmi Limasol;Kaza Mahkemesi Başkan:John Richard Holmes Yargıç (Rum):Ioannes Economides Yargıç (Türk):Mehmed Atta Magosa;Kaza Mahkemesi: Başkan:John Cochrane Macaskie Yargıç (Rum):Stiliano Macrides Yargıç (Türk):Ahmed Vassif Barutcuzade Baf ;Kaza Mahkemesi: Başkan :Allan Lenox Conynghom Stuart Yargıç (Rum):John Karemphylaki Yargıç (Türk):Mehmed Sami Girne; Kaza Mahkemesi: Başkan:Stanley Fisher Yargıç (Rum):Polycarpos Christopoulos Yargıç (Türk):Abdullah Nadir Bodamyalızade C.1883 Yılında Atanan Kadılar (16 Ağustos 1883): Ahmet Neshat Efendi, Kıbrıs Kadısı ve Lefkoşa Kadısı Hüseyin hüsnü Efendi,Lefkoşa ve Girne Kadısı Ahmet Hulusi Efendi, Magosa ve Larnaka Kadısı

17 17 Esseyyid Abdurrahman Efendi,Limasol ve Baf Kadısı 1905 te Şer i Mahkemelerde Görevde Bulunan Kadılar Kıbrıs Kadısı, Osman Nuri Efendi Lefkoşa ve Girne Kadısı,Hacı Hafız Ziai Efendi Magosa ve Larnaka Kadısı,Ahmet Hulusi Limasol ve Baf Kadısı, Esseyyid Niyazi Efendi 1905 Yılında Hakim Atanan Köyler: 1) Leonarrisso 2).lefkoniko 3).Morphou 4).Nicosia 5).Lefka 6).Khrysokhou 7).Kelokhoro 8).Kilan 9).Lefkera 10).Paleokhorio