Dilde Fikirde İşte Birlik: İsmail Gaspıralı

Transkript

1 Dilde Fikirde İşte Birlik: İsmail Gaspıralı Murat DURAN* Türk milliyetçiliğinin bir ideoloji olarak ortaya çıktığı 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başı sürecinde etkin olan isimlerin başında İsmail Gaspıralı gelmektedir arasında Kırım da yaşayan Gaspıralı, Türkler arasında ortak bir millet bilincinin oluşması için gayret sarf etmiştir. Gaspıralı, Dilde, fikirde, işte birlik şiarıyla dil ve kültür alanında çalışmalar yapmış, Türk milliyetçiliğini geliştiren için birçok eser vermiştir. Gaspıralı nın Türk milliyetçiliği anlayışının özünde, dönem itibariyle Avrupa milletlerinin gerisinde kalan Türklerin bilimde, edebiyatta ve sanatta gelişmesi için, modern bir eğitim almaları ve her alanda ilerlemeleri fikri bulunur. Osmanlı İmparatorluğu Türklerinde yaşanacak gelişme, esaret altında yaşayan Türklerin de zamanla bağımsızlıklarını kazanmaları anlamına gelmektedir. Ancak Gaspıralı nın ilk etapta savunduğu, bütün Türkler arasında ortak bir Türkçe nin kullanılması ve kültür alanında çalışmalar yapılmasıdır. Makalede, Gaspıralı nın hayatı, Türk milliyetçiliği anlayışı ve eserleri ele alınmıştır. 1. Hayatı Kırım Türkü olan İsmail Gaspıralı (İsmail Mirza Gasprinskiy), 21 Mart 1851 de Bahçesaray yakınlarındaki Avcıköy de doğmuştur. 1 İlköğrenimine mahalli Müslüman mektebinde başlamış, Akmescit Erkek Gimnazyum da, Varonej Askeri Lisesi nde ve Moskova Harbokulu nda eğitim görmüştür. 2 Rus okullarında aldığı eğitim, onu milli duygulara yöneltmiş, Rus Çarlığı ndaki Türk karşıtlığı, Gaspıralı da milli bilincin uyanmasına vesile olmuştur de Bahçesaray da Rusça öğretmenliğine başlamış; de eğitim almak amacıyla çeşitli Avrupa ülkeleri üzerinden Paris e gitmiştir. 5 Paris te iki yılını geçiren Gaspıralı, Batı medeniyetini de yakından tanıma fırsatı bulmuştur te İstanbul a dönen Gaspıralı, bir müddet İstanbul da kaldıktan sonra yeniden Kırım a gitmiş ve 1878 de Bahçesaray Belediye Başkan Yardımcısı seçilmiş, ertesi yıl da Belediye Başkanı olmuştur. Gaspıralı, 1884 e kadar belediye başkanlığı görevi- * Gazi Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Kamu Yönetimi Bölümü, Arş. Gör. muratduran@gazi.edu.tr 1 Hakan Kırımlı, İsmail Bey Gaspıralı, Ankara, Kırım Türkleri Yardımlaşma Derneği Yayınları, 2001, s.5. 2 İsmail Gaspıralı, Seçilmiş Eserleri I: Roman ve Hikâyeleri, Yay. Haz. Yavuz Akpınar vd. İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2003, s.21, içinde, Yavuz Akpınar, İsmail Gaspıralı: Hayatı. 3 Kırımlı Cafer Seydahmet, Gaspıralı İsmail Bey: Dilde, Fikirde, İşte Birlik, İstanbul, Avrasya Bir Vakfı Yayınları, 1997, s İlber Ortaylı, Çarlık Rusyasında Türkçülük Hareketleri ve Gaspıralı İsmail Bey, Ankara, Anadolu Matbaası, 1968, s Nadir Devlet, İsmail Bey (Gaspıralı), Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988, s YÜZYIL [101]

2 Murat Duran ni yürütmüştür de Zühre Hanım la evlenmesi sayesinde Yusuf Akçura ile akraba olmuştur. 7 Rus Çarlığı içerisinde erimelerinden endişe ettiği Türklerin, ortak bir dil etrafında birleşerek varlıklarını sürdürebileceklerine inanmış ve bu amacını gerçekleştirebilmek için bir gazete çıkarmayı amaçlamıştır. Dilde, fikirde, işte birlik şiarıyla tüm Türklere hitap edecek bu gazete, Tercüman dır. Sade bir Türkçe ile 22 Nisan 1883 te çıkarılmaya başlanan Tercüman Gazetesi, ilk zamanlar haftada bir gün, 1903 den itibaren haftada iki gün ve 1912 den sonra günlük olarak yayınlanmıştır. Bu gazete, sadece Rusya Türkleriyle sınırlı kalmamış, zamanla Osmanlı İmparatorluğu na, Hindistan a, Mısır a kadar ulaşarak okuyucu bulmuştur. 8 Son derece yoğun ve yorucu geçen İsmail Gaspıralı nın hayatı 11 Eylül 1914 te Bahçesaray da son bulmuştur. Yoğun bir katılımla gerçekleştirilen cenaze töreniyle Kırım Hanlığı nın kurucusu olan Hacı Giray Han ın türbesi yakınlarına defnedilmiştir. 9 6 Kırımlı, a.g.e., s.6. 7 Zühre Hanım, Yusuf Akçura nın halasıdır 8 Ertuğrul Yaman, İsmail Gaspıralı ve Ortak Türkçe, Ankara, Alternatif Yayınları, 2002, s Necip Hablemitoğlu, Gaspıralı İsmail, İstanbul, Bir Harf Yayınları, 2004, s.99. [102] 21. YÜZYIL Ekim 11 Sayı: 34

3 Dilde Fikirde İşte Birlik: İsmail Gaspıralı 2. Gaspıralı nın Türk Milliyetçiliği Anlayışı ve Faaliyetleri Kırım ın Osmanlı İmparatorluğu ndan ayrılarak Rus Çarlığı hâkimiyetine geçmesinden yaklaşık yüz yıl sonra yaşamış olan İsmail Gaspıralı, Rusya Türklüğü nün kültür ve dillerini kaybederek yok olmalarının önüne geçmek için ömrünü Türkçülüğe adamıştır. 10 Gaspıralı, Rus Çarlığı hâkimiyeti altında bulunan Kırım da faaliyetlerini yürütmesi bakımından, daima temkinli davranmış ve siyasi bağımsızlığı öne çıkartmaktan ziyade, millet bilincinin oluşmasında en büyük etken olan kültürün ve dilin korunmasına, geliştirilmesine önem vermiştir. Rusların Türklere karşı uyguladığı Ruslaştırma politikalarının, 11 Türklerin yok olmasına yol açacağı bilinciyle Gaspıralı, Rusya Türklerini birleştirmek amacıyla faaliyetlerde bulunmuştur. Gaspıralı, Osmanlı Türklerinde milliyetçilik duygusunun zayıf olduğu bir dönemde milli bilince sahiptir. Gaspıralı daki Türklük bilincini şu ifadesinde açık bir biçime görmek mümkündür: Dilde, fikirde, işte birlik düsturuyla çıkarttığı ve tüm dünya Türklüğüne hitap eden Tercüman Gazetesi, ortak bir dil oluşturma amacının bir ürünüdür. Siyasi inanç ve görüşümün esası Türkoğlu Türk olduğumdur. Önce Türk olmadıkça ne aristokrat olurum ne demokrat. Ne halkçılardan olurum ne sosyalistlerden. Eğer bana Halin bedbahttır, Türklük yani kavmiyet, milliyet fikrini bırak da saadete nail ol deseler, bu yüzden gelecek saadete, bedbahtlığı tercih ederim; ben olmamak ne aklıma uyar ne vicdanıma yatar. 12 Gaspıralı nın Türk olduğunu kesin ifadelerle vurgulamasının nedeni, Rusya Müslümanları için kullanılan Tatar kelimesine tepki göstermesinden kaynaklanmaktadır. Gaspıralı, Tatar diye bir milletin olmadığını, Tatar diye anılanların aslında Türk olduklarını ifade etmiştir. 13 Rus Çarlığı, işgal ettiği bölgelerde yaşayan Türklerin birlik olması halinde, bölgeyi elde tutamayacağını bildiği için Türkleri farklı adlar altında çeşitli milletlere bölmeye çalışmıştır. Rus Çarlığı Türklere, Tatar, Kırgız, Kazak, Azeri, Özbek, Türkmen, Başkırt gibi isimler vererek yıllardır asimile edemediği Türk milletini bu şekilde yok etmeye çalışmıştır. 14 Gaspıralı ya göre Tatar, Kırgız, Kazak ve diğer tüm unsurlar Türk tür: Dil, lisan itibariyle Şarki Sibirya nın Yakutları, Sibirya Türkleri, Baraba, Kazak, Kırgız, Karakalpak, Başkurt, Nogay, Kazanlı, Kumuk, Uygur, Özbek, Tarançı, Sart, Azerbaycan ve Osmanlı namları ile maruf taifeler, Uruğlar hep Türk dili söyleşirler, hep Türk türler. Rusya ya tabi bulunan Türklere Tatar lakabı verilmiş ise de bu bir isnaddır, hatadır. Rusların Tatar ve Buharalıların Nogay tesmiye ettikleri halklar hakikat-i halde Türk tür Devlet, a.g.e., s İldus Kuddüsulı Zahidullin, İsmail Gaspıralı ve Çarlık Hükümetinin Ruslaştırma Siyaseti, içinde, İsmail Bey Gaspıralı İçin, Ed. Hakan Kırımlı, Ankara, Kırım Türkleri Yardımlaşma Derneği Yayınları, 2004, s İsmail Gaspıralı, Seçilmiş Eserleri-II: Fikri Eserleri, Yay. Haz. Yavuz Akpınar, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2004, s Sabri Arıkan, Kendi Kaleminden İsmail Bey Gaspıralı nın İdealleri İşleri Tavsiyeleri ve Haberleri I, İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2006, s , içinde, İsmail Gaspıralı, Tatar Milleti. 14 Hablemitoğlu, a.g.e., s Zuhal Yüksel, Gaspıralı ve Dil Birliği, İsmail Bey Gaspıralı ve Ziya Gökalp Sempozyumları-Bildiriler, Yay. Haz. Dündar Karaca, Ankara, Türksoy Yayınları, 2003, s YÜZYIL [103]

4 Murat Duran Tüm Türk Dünyası nı kapsayacak şeklide Gaspıralı nın yapmış olduğu bu tanım, Gaspıralı daki milliyet bilincinin göstergesidir. Kendisine ait bir millet tanımı olmamakla birlikte, Türklerin kimler olduğuna ilişkin ifadelerinden millet anlayışının tarih, kültür, dil ve din esasına dayalı olduğu anlaşılmaktadır. Dönemin şartlarını dikkatle değerlendiren Gaspıralı, milliyetçiliğin önemini kavramıştır. Gaspıralı ya göre Bugün de zaman karışıklığı ile milliyet ve milliyetçilik biraz dalda ve taldada almış gibi görünür ise de bu hal muvakkattır. Var olan ve var olacak milleti setredemeyecektir. 16 Milliyetçiliğin on 19. yüzyılda yükselişini iyi analiz eden Gaspıralı, gelecekte de milletlerin geçmişte olduğu gibi var olacaklarını ifade eder. 17 Gaspıralı, Rus Çarlığı nın baskılarını dikkate alarak siyasi bağımsızlıktan ziyade millet bilincini oluşturan kültür ve dilin korunmasına, geliştirilmesine önem vermiştir. İsmail Gaspıralı nın Türkçülük anlayışı, Türk milletinin eğitimde, ekonomide ve siyasette gelişmesini içermektedir. Ekonomide ve siyasette gelişmenin ön şartı olarak gördüğü eğitim, Gaspıralı nın en fazla üzerinde durduğu konudur. Ahmet Bican Ercilasun Gaspıralı nın Türkçülük için yapmış olduğu faaliyetleri üç başlık altında toplamıştır: 1. Osmanlı Türkçesini, bütün Türk dünyasının anlayacağı müşterek bir edebî dil haline getirmek, 2. Maarifi yeni usule göre ıslah eylemek, 3. Batı nın yeni ve faydalı fikirlerini öğrenip Müslüman dünyasında yaymak. 18 Gaspıralı bu amaçlarını gerçekleştirebilmek için bazı somut adımlar atmış, işe eğitimden başlamış ve Usul-ü Cedid adıyla yeni eğitim kurumları kurmuştur. İkinci olarak ise tüm Türklerin anlayabileceği bir dilde gazete çıkartmıştır. Son olarak ise tüm dünya Müslümanlarının geri kalmışlığına çözüm üretebilmek için kongreler düzenlemiştir. Gaspıralı, yaşadığı dönemde Rusya Türklerinde uygulanan yetersiz eğitim sistemini görerek, bu eğitim sistemiyle Türklerin ilerleme yolunda mesafe kat edemeyeceklerini idrak etmiştir. 19 Âlimin mürekkebi şehidin kanından kutsaldır 20 sözünden hareketle hayatının önemli bir bölümünü Türklerin eğitimine adamıştır. Gaspıralı, eğitimsizliğin yok olmak anlamına geleceğini ifade eder: Hâkim bir milletin mahkûm düşmesi, mahkûm bir milletin yok olması mektepsizlikten ileri gelir. 21 Bu nedenle eğitimde modernizasyonun şart olduğunu ileri sürerek Usul-ü Cedit hareketini başlatmıştır. Bu okullarla amaçlanan, modern usullerle eğitim yapmak ve çağın gerisinde kalan Türkleri bilinçli bir şekilde eğiterek yok olmaktan kurtarmaktır. Ayrıca yine bu okullar sayesinde dil birliğini amaçlayan Gaspıralı, Türkçe şiveler arasındaki farklılıkları da bu şekilde gidermek istemiştir: 16 Arıkan, a.g.e., s Arıkan, a.g.e., s Ahmet Bican Ercilasun, İsmail Gaspıralı nın Fikirleri, (Erişim): 29 Ekim Hablemitoğlu, a.g.e., s Gaspıralı, Seçilmiş Eserleri-II: Fikri Eserleri, s Hablemitoğlu, a.g.e., s.76. [104] 21. YÜZYIL Ekim 11 Sayı: 34

5 Dilde Fikirde İşte Birlik: İsmail Gaspıralı Umumen Türklerin aslı nesli birdir. Zaman ve mekân ihtilâfıyla şive ve âdetlerimize ihtilâf peyda olmuştur. Bu ihtilâf, birbirimizi anlayamayacak dereceye gelmiştir. Bundan sonra okullarımızı edebî dili bir olan hizmet edecek hâle getirmek lâzımdır. Kongrenin mektep ve medrese komisyonu tarafından hazırlanmış olan lâyihasında ilkokullarımız için dört sene süren öğretim tayin olunmuştur. Bunun üç senesinde sadece mahallî şive ile öğrenim icra edilip, son senesinde umumî Türk lisanı ile yazılmış kitaplar okutulmalıdır. Bu sayede yavaş yavaş muhtelif şive ve lehçeler birleşmiş olur. 22 Usul-ü Cedid okullarındaki eğitim yöntemini Rehber-i Muallimin adında bir risale haline getiren Gaspıralı, bu risalede okulların kurallarını on madde halinde sıralamaktadır. 23 Çağına göre gayet modern bir anlayış içerisinde oluşturulan bu program, medrese usulü eğitim veren kesimin tepkisini çekmiş ve ilk başlarda halk bu okulları istememiştir. Ancak Gaspıralı, olumsuzluklara rağmen çalışarak, okulların başarısını ispatlamıştır. Kırk günde okuma yazmayı öğretebileceğini iddia etmiş ve halk karşısında bu iddiasını ispatlamıştır. 24 Okulların bu başarısını görerek takdir eden bazı zengin tüccarların desteğiyle Gaspıralı, Tatar diye bir milletin olmadığı itirazıyla onların aslında Türk olduklarını ifade etmiştir. Usul-ü Cedid okulları hızla Rusya Türkleri arasında yayılmaya başlamıştır. 25 Nitekim İsmail Gaspıralı öldüğünde, Rusya daki Usul-ü Cedid okullarının sayısı beş bin civarındadır. 26 Bu okullarda sadece dil ve din konuları öğretilmemiş, Batı daki gibi fen bilimleri ve beşeri bilimler de öğretilmiştir. Milleti meydana getiren unsurlardan en önemlisi olan dil, Gaspıralı nın da üzerinde durduğu en önemli konudur. Dilde, fikirde, işte birlik düsturuyla çıkarttığı ve tüm dünya Türklüğünü kapsayacak şekilde yayın yaptığı Tercüman Gazetesi, tüm Türkler arasında ortak bir dil oluşturma amacının bir ürünüdür. 27 Gaspıralı, Türklerin şive farklılıkları olmakla birlikte aynı dili konuştuğunu belirtir ve hayatta kalmak istiyorlarsa dil birliğini sağlamaları gerektiğini belirtir. 28 Türk şiveleri arasındaki benzerlikleri iyi tahlil etmiş olan Gaspıralı, Türkçenin işlenerek daha kullanışlı bir hale getirileceği inancına sahiptir: Milletimizin eseri olan dilimiz, edebiyatça işlenmemişse de eğitime ve kavaide-kurallara- gelecek dildir. Gayet nazik Tatar türkülerinden, Nogay cönklerinden, Kırgız ve Türkmen cırlarından anlaşılır ki, eğer dilimiz usta bulup, kaleme alınıp işlenirse, şimdikine göre çok dereceli parlak ve kullanışlı olur. Muradımız dilimizi diriltmektir Ahmet Toksoy, XX. Yüzyıla Girerken Türk Dünyası ve İsmail Gaspıralı Orkun Dergisi, sayı 45-46, 2001, (erişim): 27 Ekim 2010, içinde, İsmail Gaspıralı, Hocai Sıbyan s Fahri Temizyürek, Osmanlı Mekteplerinde Cedidcilik Hareketi ve Türk Dünyasına Yansımaları, İsmail Bey Gaspıralı ve Ziya Gökalp Sempozyumları-Bildiriler, Yay. Haz. Dündar Karaca, Ankara, Türksoy Yayınları, 2003, s Mehmet Saray, Gaspıralı İsmail Bey den Atatürk e Türk Dünyasında Dil ve Kültür Birliği, İstanbul, Çantay Kitabevi, 2003, s Devlet, a.g.e., s Saray, a.g.e., s Ortaylı, a.g.e., s Saray, a.g.e., s Yusuf Akçura, Türkçülük: Türkçülüğün Tarihi Gelişimi, İstanbul, İlgi Kültür Sanat Yayınları, 2007, s YÜZYIL [105]

6 Murat Duran Türk şiveleri arasındaki benzerlikler ustaca işlenebilirse, ortak bir Türk dili oluşturmak mümkündür. Bu görevi yerine getirebilmek amacıyla çıkarılan Tercüman Gazetesi, dil birliğini tam olarak sağlayamasa da, Türkler de milliyetçilik bilincinin oluşmasının önünü açmıştır. Tercüman vasıtasıyla ortak bir Türkçe etrafında tüm Türkleri bir araya getirmek, Gaspıralı nın temel gayesidir. Bu nedenle Türkçe nin en gelişmiş ve kullanışlı şivesi olarak kabul ettiği İstanbul şivesini gazetesinde ortak dil olarak tercih eder. Yalnız, İstanbul şivesi de sadeleştirilmeli, ağdalı ibareler atılarak tüm Türklerin anlayabileceği bir hale getirilmelidir. Dilde sadeleşmeyi savunan Gaspıralı nın bu öncü hareketi, daha sonra Osmanlı Türkleri için de ilham kaynağı olacak, dil devrimine kadar uzanan bir süreç başlayacaktır. Ahmet Toksoy, Gaspıralı nın dilde sadeleşme anlayışını üç başlık altında toplamıştır: 1. Yaşayan Türk lehçelerinin mahallî kelimeleri, Osmanlı Türkçesinin en gelişmiş şekli olan İstanbul şivesine uydurularak kullanılmalıdır. 2. Mümkün mertebe yabancı dil ve kaideler Türkçe den çıkarılmalıdır. 3. Okur-yazarlar tarafından anlaşılmayan Arapça ve Farsça tabirler tasfiye edilmelidir. 30 Gaspıralı nın Türkçülük için attığı adımlardan bir diğeri kongrelerdir. 31 Çar ın, baskılara dayanamayarak meşrutiyeti ilan etmesi ve Rus Meclisi nin açılmasına karar vermesi sonucu Rusya Türkleri üzerindeki baskı bir nebze olsun azalmış ve Türkler bir araya gelerek, örgütlü bir şekilde Rus Duması nda temsil edilme gayreti içerisine girmişlerdir. Gaspıralı nın öncülüğünde düzenlenen ilk kongre, izin alınamaması nedeniyle Aralık 1905 de illegal olarak gerçekleştirilmiştir arasında üç defa yapılan Rusya Müslümanları Kongreleri nde üzerinde durulan konu, birlikte hareket ederek Rus hükümetinden Türklerin siyasi, ekonomik ve kültürel haklarının talep edilmesidir. 32 Birinci kongrede alınan kararlardan önemlileri şunlardır: 1. Milletin birleşmesi ve beraberce hareket etmesi. 2. Milletin maddi ve manevi olarak ilerlemesi için bilim ve eğitim araç-gereçlerinin sağlanması. 3. Umumi vatan işlerinde, en iyi ve en faydalı görülecek Rus partisiyle beraber hareket edilmesi. 33 Kongrede alınan önemli bir kararsa, tüm Rusya Müslümanlarını temsilen bir partinin kurulmasıdır. 34 İttifak-ı Müslimin adında kurulacak olan bu parti, Rusya Türkleri nin ilk siyasi örgütlenmesi olması bakımından önemlidir. Gaspıralı nın diğer bir önemli faaliyeti, sonuçsuz kalmakla birlikte, Dünya Müslümanları Kongresi teşebbüsüdür. Bu teşebbüs gerçekleşmemekle birlikte, taşıdığı 30 Toksoy, a.g.m., s Gaspıralı, a.g.e., s Gaspıralı, a.g.e., s Gaspıralı, a.g.e., s Kırımlı, a.g.m., s.26. [106] 21. YÜZYIL Ekim 11 Sayı: 34

7 Dilde Fikirde İşte Birlik: İsmail Gaspıralı amaç bakımından önemlidir. Gaspıralı nın 1907 de Tercüman Gazetesi nde yazdığı bir makaleyle ortaya attığı bu kongre fikriyle, tüm dünya Müslümanlarını uyandıracak bir organizasyon amaçlanmıştır. 35 İslam dünyasındaki geri kalmışlığı bizzat gezip gören ve Batı ile mukayese eden Gaspıralı, bu geri kalmışlığın ancak birlik olunarak ve ortak hareket edilerek halledilebileceğine inanmıştır. 36 İslam dünyası, geri kalmışlığının ötesinde bir inançsızlığa düşmüş ve bu geri kalmışlığı çözülemeyecek bir sorun olarak algılamaya başlamıştır. Gaspıralı, gerek uyguladığı yeni eğitim sisteminden aldığı olumlu neticeler ve gerekse İslam dünyasında gördüğü potansiyel sayesinde bu geri kalmışlık sorununun çözülebileceğine inanmıştır. Çözüm dışarıda, Avrupa medeniyetinde aranmamalıdır. Gaspıralı ya göre Müslümanlar kendi medeniyetleri içerisinde, gelişebilir ve ileri düzeylere ulaşabilirler. 37 İslam dünyasında yeni bir çığır açmayı hedeflediği bu kongreler sayesinde, Müslümanlar bir araya gelecek ve sorunları masaya yatırıp çözüm yolları geliştireceklerdir. Ancak, yapılması amaçlanan bu kongre, Gaspıralı nın tüm çabalarına rağmen bir türlü toplanamamıştır Eserleri İsmail Gaspıralı altmış üç yıl süren hayatında birçok eser kaleme almıştır ve tercüme eserler yayınlamıştır. Türk dünyasının önemli âlimlerinden biri olarak gördüğü Ali Şir Nevai nin eserlerini Kırım Türkçesi ne aktarmıştır. Nevai nin Muhakemetü l Lugateyn adlı eserini 1882 yılında Bahçesaray da basmıştır. 39 Gaspıralı nın bugüne kadar ortaya çıkmış olan eserlerini ise şöyle sıralayabiliriz: Avrupa Medeniyetine Bir Nazar-ı Muvazene (1874), Rusya Müslümanları (1881), Salname-i Türki (1882), Hoca-i Sıbyan (1884), Hergün Gerek Zakonlar (1884), Avrupa Medeniyetine Bir Nazar Muvazene (1885), İslamlara Dair Nizamlar ve İmtiyazlar (1885), Rusya Coğrafyası (1885), İki Bahadır (1886), Maişet Muharebesi (1886), Halera Vebası ve Onun Deva ve Darusu (1887), Bahtiyar Nazım (1889), Medeniyeti İslamiye (1889), Garaib-i Adat-ı Akvam (1890), Atlaslı Cihanname (1893), Arslan Kız (1894), Kıraat-i Türki (1894), Mektep ve Usul-i Cedid Nedir? (1894), Risale-i Terkib (1894), Rehber-i Muallimin (1898), Muhtesar İlm-i Hibas ve Mesail-i Hisabiye (1898), Türkistan Uleması (1900), Mirat-ı Cedid (1901), Mebadii Temeddunü İslamiyanı Rus (1901), Beden-i İnsan (1901), İran: Resimli Mecmua (1901), Meşhur Payitahtlar (1901), Usul-ü Edep: Şark ve Arap Kaideleri (1901), Tashih-i Akaidden (1901), Temsilat-ı Krilof (1901), Malumat-ı Nafiye (1901), Asya da Komşularımız (1903), Akgül Destesi (1906), Darü l-rahat Müslümanları (1906), Müslüman Kongresi (1909), Rusya da Milli Türk Mekteplerinin Islahı ve Usul-ü Setiyenin İntişarı (1911). İsmail Gaspıralı nın makaleleri, Yavuz Akpınar tarafından derlenmiş ve Ötüken Yayınları tarafından üç cilt halinde yayınlamıştır; Seçilmiş Eserleri I: Roman ve Hikâyeleri, Seçilmiş Eserleri 2: Fikri Eserleri, Seçilmiş Eserleri 3: Dil, Edebiyat ve Seyahat Yazıları. 21. YÜZ YIL 35 Gaspıralı, a.g.e., s Gaspıralı, a.g.e., s Gaspıralı, a.g.e., s Seydahmet, a.g.e., s Safter Nagayev, Dilde, Fikirde, İşte Birlik (Gaspıralı ve Türkistan), Ak. Bayram Orak, Kardaş Edebiyatlar, Sayı 26, Ocak-Mart, 1994, sayı 26, s YÜZYIL [107]