Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 15

Transkript

1 ÖZET: Afyon Kocatepe Üniversitesi Veteriner Fakültesi Yaban hayatı ve Ekoloji Anabilim Dalından Doç. Dr. E.Hesna Kandır ve Afyon Kocatepe Üniversitesi Veteriner Fakültesinden Biyolog Zeynep Erturhan: Ülkemizde yaklaşık 3000 kuş gözlemcisinden aktif olan 500 adet amatör veya profesyonel kuş gözlemcisi vardır. Türkiye de bilimsel anlamda kuş gözlemciliğinin tarihçesi; 1930 lu yılların ikinci yarısında Türkiye ye sığınan Alman bilim adamı zoolog Prof. Dr. Curt Kosswig in İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesinde ders vermeye başlaması ve asistanlarıyla birlikte Türkiye nin hemen her köşesine gidip, oralardaki faunaya ait ilk kayıtları tutması ile hız kazandığı bildirilmektedir. Kuş gözlem faaliyetleri kuşlara olan ilgi ile başlamakla birlikte daha sonra tüm doğaya karşı duyulan bir sempatiye dönüşmekte, insanoğlunun doğanın bir parçası olduğunu hissettirip, ona karşı sorumluluklarının farkına varmasını sağlamaktadır. ABSTRACT: Afyon Kocatepe University, Faculty of veterinary medicine, and wildlife ecology Department Prof. Dr. E. Hesna Kandır and Afyon Kocatepe University, Faculty of veterinary medicine a biologist from Zeynep Erturhan: In our country, about 3000 birds bird from the observer 500 active amateur or professional there is an observer. The history of birding in the scientific sense in Turkey; in the late 1930s second in half Turkey who took refuge in the German scientist, zoologist, University of Prof. Dr. Curt Kosswig begin to teach and their assistants in the Faculty of Science in almost every corner of Turkey with I go with the first keeping records is reported to have gained speed and fauna. Against nature starts with the birds but then all the interest in bird watching activities needed transformed into sympathy, make them feel a part of human nature that is against him to make people aware of their responsibilities. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 15

2 Kuşlar, yaban hayatta en çok görülen ve ilgi çeken canlı gruplarından biridir. Rengârenk tüyleri, birbirinden farklı boyutları ve çeşit çeşit ötüşleri ile dünyamızı renklendiren nadide canlılardır. Güneşin doğuşunun ilk tanıkları olarak sabahın erken saatlerinde cıvıltıları ile günümüze neşe katan yine onlardır. Bu güzellikleriyle yaşama renk ve enerji katan kuşları tanımak için doğada zaman geçirmek ve doğaya ilgili gözlerle bakmak yetecektir. Bu yazımızda Kuşlar ve Kuş Gözlemciliği hakkında genel bilgiler bulacaksınız. KUŞLARIN SİSTEMATİK SINIFLANDIRILMASI VE GENEL ÖZELLİKLERİ Kuşlar sistematik sınıflandırmada; Hayvanlar alemi, Omurgalılar alt şubesi ve Aves sınıfında yer alırlar. Vücutları tüylerle kaplıdır. Ön ekstremiteleri kanat şeklinde ve arka ekstremiteleri yürüme, yüzme, tırmanma vb. faaliyetler için özelleşmiştir. Bacak ve parmakları pullarla kaplı olup, parmaklar daima dört tanedir. Genellikle gözler yanlarda ve geniş görme alanına sahiplerdir. Alt ve üst göz kapakları bulunur. Boğazda yer alan ve ses çıkarmada görevli syrinx iyi gelişmiştir. Kalpleri iki kulakçık ve iki karıncık şeklinde olup vücut sıcaklıkları sabit (Homiotherm) hayvanlardır. Kan hücreleri çekirdekli ve oval şekildedir. Deve kuşu hariç sidik keseleri yoktur. Atık maddeleri yarı katı halde kloaktan dışarı atılır. Solunum daima akciğerlerle olur ve iç organlar arasında ve büyük kemiklerde yer alan hava keseleri ile bağlantılıdır. Hava keseleri özgül ağırlığın azaltılmasında ve daha sık soluk alıp vermede görevlidir. Yumurtlama yolu ile çoğalırlar. Yavru bakımı görülür. Dişleri yoktur. Özelikle tohumla beslenen türlerde yemek borusu üzerinde kursak denen besinlerin toplandığı genişlemiş bir kısım bulunur. Kursağı izleyen yemek borusundan sonra iki gözlü mide bulunur. İlki Proventriculus (ön mide) bol bezli ve sindirim özsuları bu kısımda salınır. İkincisi kalın ve kaslı yapı gösteren taşlık (kaslı mide) mekaniksel parçalamada görevlidir. KUŞ GÖZLEMİ NEDİR? Kuş gözlem eylemi doğadaki özgür kuşların izlenmesi faaliyetidir. Tanımı biraz daha genişletecek olur isek kuş gözlemciliği; yabani kuşları doğal ortamlarında izlemeyi ve tanımlamayı temel alan, kimi doğaseverlerin hobi amaçlı, kimi bilim adamlarının ise bilimsel amaçlar doğrultusunda gerçekleştirdiği bir etkinliktir. Kuş gözlemciliği her yaştan insana doğayı sevdirip kuşlar vasıtasıyla farkındalığı ve ilgiyi arttıran özel bir meraktır. KUŞ GÖZLEMCİLİĞİNİN TARİHÇESİ Dünya tarihinde kuş gözlemciliği, 18. yüzyıl sonlarında tüy, yumurta gibi koleksiyonculuk amacı ile başlanmış, 19. yüzyılın sonlarında ise koruma amaçlı bir hale dönüşmüştür.3 Türkiye de bilimsel anlamda kuş gözlemciliğinin tarihçesine bakıldığında ise, ornitolojik çalışmaların Hitler rejiminden kaçarak 1930 lu yılların ikinci yarısında Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 16

3 Türkiye ye sığınan Alman bilim adamı zoolog Prof. Dr. Curt Kosswig in İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesinde ders vermeye başlaması ve asistanlarıyla birlikte Türkiye nin hemen her köşesine gidip, oralardaki faunaya ait ilk kayıtları tutması ile hız kazandığı bildirilmektedir. KUŞ GÖZLEMCİSİ KİMDİR? Hobi olarak ya da bilimsel amaçlarla kuşları doğal ortamlarında gözleyen kişilere kuş gözlemcisi denir. Kuş gözlemcileri, kuşları doğal ortamlarında gözlemlemek isteyen ve aktivitelerinin düşük çevresel etkileri olan genellikle eğitimli ve gelir düzeyi iyi insanlardır. Türkiye sulak alanlar bakımından bereketli ve önemli kuş göç yolları üzerinde bulunması sebebi ile Avrupa nın kuş türü açısından zengin ülkelerinden biridir. Bununla birlikte dünyada milyonlarca kişinin ilgilendiği (ABD de yaklaşık 70 milyon, İngiltere de 6 milyona yakın) kuş gözlemciliği ile ülkemizde yaklaşık 3000 kuş gözlemcisinden aktif olan 500 adet amatör veya profesyonel kuş gözlemcisi vardır. 5 Kuş gözlemcileri arasında yaygın olan bir ifade de kertik atmak tır. Bir kuş gözlemci ilk defa gördüğü ve hatta fotoğrafını çektiği her kuş için bir kertik hesabı yapar. Bir nevi kuş gözlemciliği oyunu haline gelen kertik atmak kişinin kendisi ve çevresindekiler ile minik bir rekabet içine girmesine sebep olur. Kertik atmak amacı ile yurt dışından ülkemize binlerce Dolar ve Euro harcayarak gelen birçok kuş gözlemci, önemli bir avi-turizm (kuş gözlem turizmi) kaynağıdır. Ülkemizde az sayıda da olsa konusunda uzman avi-turizm rehberleri mevcuttur. Bu rehberler Türkiye nin her köşesinde yaşayan kuş türlerini ve hangi sezonda, nerelerde, hangi kuş türlerine rastlanacağını iyi bilirler. KİMLER KUŞ GÖZLEMCİSİ OLABİLİR? Doğaya ilgi duyan, kuşlara meraklı, öğrenmeye açık, gerekli Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 17

4 mak da kuş gözlemcisi için gereklidir. Kuş gözlemi için gidilen alana ve hava şartlarına uygun kıyafetler tercih etmek de gözlem sırasında konfor sağlar. KUŞLAR NERELERDE GÖZLEMLENİR? Bazı kuş türleri yaşadığımız bölgeye göre günlük hayatımızda hemen her yerde karşılaşabileceğimiz canlılardır. Evimizin balkonunda, bahçemizde, parkta kolay ulaşabileceğimiz her yerde kuş gözlemi yapabiliriz. Ancak bazı türleri gözlemleyebilmek için onların yaşadığı habitatlara gitmemiz gerekir. Türkiye deki 184 adet önemli kuş alanında (ÖKA) 483 kuş türü bulunmaktadır ( org). ekipmana sahip her meslek grubundan, her yaştan kişiler kuş gözlemcisi olabilir. Peki, ama nasıl kuş gözlemciliğine başlayacaksınız? Eğer kuş gözlemcisi olmak isterseniz, bulunduğunuz ildeki üniversitelere bağlı kuş gözlem topluluğu ya da kuş gözlemi le ilgili dernek ve kuruluşlar olup olmadığını öğrenip onlarla iletişime geçebilirsiniz. Ayrıca kuşlar ve kuş gözlemi hakkında bilgi alabileceğiniz web sitelerini de (dogadernegi.org, trakus.org, kusgozlem.com, ikgt.org) ziyaret edebilirsiniz. KUŞ GÖZLEMEK İÇİN NELERE İHTİYAÇ VARDIR? Kuş gözlemciliği için başlangıç olarak sağlıklı bir çift göz ve sağlıklı bir çift kulak a sahip olmak, daha sonra ise iyi bir dürbün ve teleskop edinmek gereklidir. Ayrıca kuş rehber kitabı da kuşları tanımlamak amacı ile sahip olunması gereken önemli bir kılavuzdur. Not defteri ve bir kalem bulundur- Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 18

5 ÖKA lar, kuşların üremelerine, kışı geçirmelerine olanak sağlayan veya göç yolları üzerinde bulunan alanlardır ( Kuş gözlemcileri, çoğunlukla birçok kuş türünün veya özel birkaç türün gözlemlenebildiği ÖKA ları veya diğer doğal alanları kuş gözlemlemek için tercih etmektedirler. KUŞ GÖZLEMİNİN MEVSİMİ VAR MIDIR? Ülkemizde her mevsim farklı kuşları görmek mümkündür. Yerli kuşlar tüm yıl, göçmen kuşlar ise bahar aylarında görülebilir. İlkbahar aylarında yırtıcı kuşlar, pelikanlar, turnalar ve leylekler başta olmak üzere yüz binlerce kuş Türkiye üzerinden geçerek Afrika dan Asya ya ve Avrupa ya geçerek üreme alanlarına ulaşırlar. Sonbaharda ise tersine göç başlar ve kışlama alanlarına bir sonraki göç dönemini beklemek üzere dönerler. Yaz ayları ziyaretçileri yaz aylarında, kış ayları ziyaretçileri ise kış aylarında gözlemlenebilir. Rastlantısal olarak ise bazen hangi türlerin nerede ve ne zaman karşımıza çıkacağını bilemeyiz.4 KUŞ GÖZLEMİNİN SAATİ VAR MIDIR? Günün her saati kuş gözlemi yapılabilmekle birlikte; ötücü kuşlar sıcak havalarda sabah çok erken ve akşamüzeri serin saatlerde aktiftirler. Büyük yırtıcılar ve süzülen bazı kuşlar uçmak için havanın ısınmasını beklerler. Baykuşların çoğu ve çobanaldatanlar ise gece aktiftir. NEDEN KUŞ GÖZLEMCİLİĞİ? Kuşlar özgürlüğün simgesidir. Renkleri, sesleri, şekilleri insanoğlunun ilgisini daima cezp etmiştir. Kuş gözlemciliği, doğayı anlamak, doğa ile bütünleşmek ve onun bir parçası olduğunu hissetmek isteyen kişiler için anlamlı ve keyifli bir uğraştır. Doğada memelilerin gözlemi ve fotoğraflanması oldukça güçtür ayrıca çoğunlukla geceleri aktiftirler. Kelebekler ise sadece bahar ve yaz aylarında görülür, yılın büyük çoğunluğunu uykuda geçirirler. Oysa kuşlar bu konuda insanoğluna her mevsim görünebilirlikleri ile büyük bir imkân sunarlar. Deniz kenarından dağın başına kadar tüm habitatlarda çeşit çeşit kuş gözlemek mümkündür. Ayrıca yaban hayatında kuşlar, çevre kirliliğine karşı duyarlılıkları ile alarm görevi görürler. Sağlıklı kuşlar, sağlıklı çevrenin göstergesidir. Kuşlardaki kimyasal zehirlenmeler insanoğlunun da tehdit altında olduğunu ifade eder. Ayrıca kuş gözlemcilerinin topladıkları kayıtlar doğa koruma çalışmalarında önemli bir kaynaktır. Düzenli olarak gidilen alanlarda tutulmuş kayıtlar ilerleyen zamanlarda o bölgedeki değişiklikler hakkında bize fikir verir. Bilimsel çalışmalara kaynak oluşturur.4 KUŞ GÖZLEMCİLİĞİNİN PRENSİPLERİ NELERDİR? Kuş gözlemci her şeyden önce kuşların haklarına saygı göstermeyi kendine ilke edinir Kuşları strese sokacak ve tehlikeye atacak tüm etkinliklerden kaçınır Üreme kolonilerinden, toplu geceleme alanları gibi hassas alanlardan uzak durur ve diğerlerinin de girmemesi için uyarıda bulunur Nadir ve nesli tehlike altındaki kuşların üreme yerlerini bulduğunda herkese duyurmaz, bu konundaki tedbirleri aldıktan sonra kısıtlı kitlelere raporlama yapar Doğal yaşam örtüsüne zarar vermemek için olabildiğince yollardan ve patikalardan ayrılmaz Kuş gözlemci sadece emin olduğu kuşları kayda geçirir ve güvenirliliği temel unsur olarak kabul eder ( KUŞ GÖZLEMCİLİĞİNİN EKONOMİK ÖNEMİ Kuş gözlemciliği diğer eko-turizm çeşitleriyle karşılaştırıldığında yerel halka en çok ekonomik katkının sağlanabileceği bir alan potansiyeline sahiptir. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 19

6 Yereldeki insanların biyoçeşitliliğin değeri hakkında eğitilmesi ve doğal alanların başarılı bir şekilde muhafazası ve korunması için kuş gözlemciliği önem taşır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerin hükümetleri, ulusal ve uluslararası sivil toplum kuruluşları ve kuş gözlem turizmi yapan şirketler, kuş gözlemciliğin tanıtımı ve eğitimine öncelik vermelidirler. Kuş gözlemciliği, doğa koruma ve doğal alanların tanıtımından gelir getirebilecek bir aktivite olmasından dolayı, bu kuruluşlar, kuş gözlemciliğinin kırsal kesimdeki insanlara ve yerel derneklere daha çok katkıda bulunmasını hedefleyerek yoğun bir çaba göstermelidirler.7 SONUÇ; Kuş gözlem faaliyetleri kuşlara olan ilgi ile başlamakla birlikte daha sonra tüm doğaya karşı duyulan bir sempatiye dönüşmekte, insanoğlunun doğanın bir parçası olduğunu hissettirip, ona karşı sorumluluklarının farkına varmasını sağlamaktadır. Bu sebeple doğa ile bağlantılarımızı güçlendirebileceğimiz bir faaliyet olan kuş gözlemciliğine, özellikle geleceğimizin teminatı çocuklarımızı yönlendirmemiz, sürdürülebilir doğal yaşam ve yaban hayatı için önemli bir yatırım olacaktır. KAYNAKLAR 1. ALBAYRAK,T.; Kuşlar. mehmetakif.edu.tr/akademik/albayrak/dosyalar/birds.pdf, (Erişim: ) 2. İSTANBUL KUŞ GÖZLEM TOPLULU- ĞU. Kuş Gözlemciliği, ikgt.org/p/kus-gozlemciligi.html 3. GÜRPINAR,Kuş Gözlemciliğinin tarihçesi, (Erişim: ) www. okgt.metu.edu.tr/kusgozlemcom/ kusgozlemciliginintarihcesi.pdf 4. ERTURHAN M. ve ÖZEN M. (2012) Kuş Gözlemciliğinin Dayanılmaz Keyfiyeti,Şurup Dergisi, s ÇAKICI A.C. ve HARMAN S. (2006) Kuş Gözlemciliğinin Önemi: Türkiye de Kuş Gözlemcilerinin Profili, Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, Cilt 17, Sayı 2, Güz: ODTÜ KUŞ GÖZLEM TOPLULUĞU. Kuş gözlemciliği nedir? www. odtunundogasi.org. (Erişim: ) 7. ŞEKERCİOĞLU, Ç.H. (2002) Impacts of birdwatching on human and avian communities. Environmental Conservation, 29: Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 20