ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU I BİLDİRİLER CİLT 2. Editörler. Prof. Dr. Zekeriya Kurşun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör B E L E D

Transkript

1 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU I MAYIS 2003 BİLDİRİLER CİLT 2 Editörler Prof. Dr. Zekeriya Kurşun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör Ü S K Ü D A R B E L E D Y E B A fi K A N L I I

2 Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmaları Merkezi Yayın No: 10 ISBN Takım No: ISBN Cilt-2: Editörler Prof. Dr. Zekeriya Kurşun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör Kapak, İç Düzen Artus İletişim Sanatları Baskı, Cilt Seçil Ofset İstanbul, Ocak 2004 Üsküdar Sempozyumu Yer: Üsküdar Belediyesi Çamlıca Eğitim Merkezi Tarih: Mayıs 2003 Düzenleyen: Üsküdar Belediyesi

3 139 ÜSKÜDAR DAKİ HATUN TÜRBELERİ Tülay Sezgin* Mimaride genellikle devletin önde gelenleri ve toplumdaki önemli kişiler için inşa edilen İslam mimarlığına özgü mezar yapılarıdır, türbeler. Türklerde büyüklerine anıt mezar yaparak anılarını yüzyıllarca yaşatma geleneği olduğu bilinmektedir. M.Ö. 4. ve 3. yüzyıllardan kalma Hunlara ait kurganlar, 7. yüzyıl Göktürk mezar anıtları ve 8. yüzyılda devlet kurmuş olan Uygurlara ait kubbeli mezar anıtları bunun bazı örnekleridir. Türkler de bu gelenek ve mezar kültürü İslâmiyeti kabul ettikten sonra da devam etmiş, mezar geleneğine ve ölüye karşı olan bu saygın tutum en güzel mimari ürünlerin büyük bir kısmını türbelerde görmemizi sağlamıştır. İlk Müslüman Türk Devleti olan Kahanlılar devri ile başlayıp Harzemşahlar, Gazneliler, Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu Devleti ile birlikte olgunlaşan Türk mezar mimarisi Osmanlılar ile birlikte nitelik ve nicelik açısından üst seviyeye ulaşmıştır. Fetih ile birlikte kervan yollarının Asya daki başlangıç noktalarından biri olan Üsküdar Osmanlı Devleti nin merkez dışı en önemli yerleşim yerlerinden biri olma özelliğini kazanır. Bununla birlikte Üsküdar a Türk-İslâm kimliğini kazandıran yapılar inşa edilmeye başlanır. Osmanlı Devleti geleneğinde özellikle hanedan mensuplarının devletin gücünü göstermesi amacıyla yaptırdıkları dini ve eğitim amaçlı yapılar daha doğrusu külliyeler ve bu külliyelerin bânilerinin külliyelerin bir bölümüne gömülmesi sonucu türbe mimarlığı giderek gelişmiştir. Dünyanın ahiret için hazırlık mekânı olduğu ve yapılan hayırların mükâfatının ancak Allah katında verileceği inancı doğrultusunda ve bu bilinçle hareket eden Osmanlı hanedan mensupları yaptırdıkları eserlerle ölümsüzleşmişlerdir. Osmanlı Devleti nde kadınlar saltanatı ile etkinliklerini arttıran kadınlar XVI. yüzyıl başlarından itibaren Mihrimah Sultan ile birlikte vakıf faaliyetlerine katılmaya başlamışlardır. İtibarlı hanımsultanlar ve valide sultanlar bir kısım yapılar inşa ettirmişler ve bunların yanısıra kendileri için de türbe yaptırmışlardır. Bu bağlamda Üsküdar da bulunan Osmanlı hanedanına mensup saraylı kadınlara ait dört hatun türbesi gerek vakıf kuran kadınların hayatları açısından gerekse türbelerin mimari ve süsleme özellikleri açısından ele alınmaya çalışılmıştır. İnceleyeceğimiz türbelerden ilki Ayşe Hanımsultan Türbesi dir. Ayşe Hanımsultan, Kanuni Sultan Süleyman ın torunu, Mihrimah Sultan ile Sadrazam Rüstem Paşa nın kızıdır. Ayşe Hanımsultan, Sadrazam Semiz Ahmet Paşa ile evlendirilmiş ve bu evliliğinden dört oğlu olmuştur yılında Sadrazam Semiz Ahmet Paşa nın vefatı üzerine Ni- * Sanat Tarihçisi

4 140 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU şancı Feridun Paşa (Bey) ile evlenmiştir yılında oğlu ile hacca gitmiş ve dönüşünden kısa bir süre sonra Üsküdar daki sarayında vefat etmiş ve Aziz Mahmud Hüdayi türbesine gömülmüştür. Bir rivayete göre Ayşe Hanımsultan 1590 yılında Aziz Mahmud Hüdai ile de evlenmiştir. Türbe, Üsküdar İskele Meydanı ndaki Mihrimah Sultan Camii avlusunda, cami ile medrese arasında yer almaktadır. (Resim 1) Türbenin tarihini veren herhangi bir kitabe bulunmamakla birlikte Mihrimah Sultan Camii 1548 yılında yapılmış olup, türbenin de 1570 tarihlerinde yapılmış olabileceği sanılmaktadır. Türbe, Mimar Sinan ın eserlerinden bahseden Tuhfetü l Mi marîn ve Tezkiretü l-ebnîye de kayıtlı değildir. Fakat Mimar Sinan tarafından yapıldığı sanılmaktadır. Mehmet Nermi Haskan, türbeyi Mihrimah Sultan Camii Türbesi olarak anlatmaktadır. Ayşe Hanımsultan Türbesi nin Aziz Mahmud Hüdayi Efendi Türbesi nin sol tarafında ve ilerisinde olduğunu söylemektedir. Fakat günümüzde burada böyle bir türbe bulunmamaktadır. Mehmet Nermi Haskan türbesinin Ayşe Hanımsultan adı ile anılmasının nedeni olarak, Mihrimah Sultan ın kızı Ayşe Hanımsultan ın oğlu Osman Bey (Öl. 999 H./1590 M.) ve Abdurrahman Bey (Öl. 1005/1596 M.) den biri ile ölüm tarihi bilinmeyen kızı Saliha Hanımsultan ın bu türbede gömülü olmasına bağlamaktadır. Türbenin IV. Murad ın kızı ve Melek Ahmed Paşa nın karısı olan Kaya Sultan a ait olduğu da düşünülmektedir. Türbenin Kaya Sultan a ait olabileceğinin düşünülmesinin nedeni ise Kaya Sultan ın henüz hamileyken kaybettiği çocuğunun buraya gönülmesinden kaynaklanmaktadır. Sonuç olarak türbede kimlerin yattığı bilinmemektedir. Muhtemelen türbe Ayşe Hanımsultan tarafından yaptırılmış fakat daha sonra kendisi Aziz Mahmud Hüdayi Efendi Türbesi ne gömülmek istediği için buraya çocukları gömülmüştür denilebilir. Türbenin içinde dört mermer sanduka bulunmaktadır. Bunların ikisi erkek, ikisi kadına ait olup kimlikleri bilinmemektedir. Kare planlı türbenin (Çizim 1) önünde baklavalı sütun başlıklarına sahip iki sütunlu, sivri kemerli bir giriş revakı yer almaktadır. Revak kemerleri iki küçük kubbe ile örtülüdür. Revakın soldakı kubbeli bölümü sütun yerine pencereli avlu duvarı üzerine oturtulmuştur. (Resim 2) Kuzey cephesi hariç yapının diğer üç cephesinde altlı üstlü ikişer pencere dizisi vardır. Üst kattaki pencereler sivri kemerli ve revzenli, alt kattaki pencereler ise dikdörtgen biçiminde demir parmaklıdır. (Resim 3) Yapının camiye bakan iki köşesi pahlıdır, bu pahlı köşelerin üst tarafları mukarnas dolguludur. Kare planlı kubbenin üzeri sekizgen bir kasnak üerinde yükselen sağır bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbeye geçiş tromplarla sağlanmıştır. İ. Hakkı Konyalı, türbenin günümüze ulaşmayan taştan bir aleminin olduğunu belirtmektedir. Türbenin basık yuvarlak kemerli kapının üstündeki kitabe kartuşu boştur. Kapının üst bölümü sivri kemerlidir. Türbenin iç kısmı oldukça sadedir. Kapı tarafında iki dolap yeralmaktadır. Türbe kesme küfeki taşından inşa edilmiştir. Revaktaki sütunlar, sütun başlıkları, giriş kapısı ve türbenin içindeki dört sanduka ise mermerdir. Türbenin içindeki dört mermer sandukadan, sağdaki birinci lâhit, diğerlerine nazaran küçüktür. Yan yüzleri vazo içinde kabartma çiçek motifleri ile bezenmiş ve aralarına rozetler yerleştirilmiştir. Baş taşı, dört köşe ince bir sütun üzerine yerleştirilen burmalı bir kavuktan ibarettir. Ayak taşı poligonal şekillidir. Diğerlerinde olduğu gibi üzerinde herhangi bir yazı yoktur. (Resim 4) İkinci büyük lâhit ise, örfî destarlıdır. Dört kö-

5 ÜSKÜDAR DAKİ HATUN TÜRBELERİ 141 şe bir sütun üzerine oturtulmuştur. Ayak taşı yuvarlaktır. Yan yüzleri gayet güzel kabartma motiflerle süslenmiştir. (Resim 5) Üçüncü lâhit bir kadına aittir. Baş ve ayak taşları düz ve yassıdır. Yan yüzleri rozet kabartmalıdır. Dördüncü lâhit ise, dört köşe sütunlu ve mücevveze kavukludur. Bu kavuğun benzerine Üsküdar ve İstanbul da pek rastlanmaz. Ayak taşı poligonal şekillidir. Lâhdin yan yüzleri rozet kabartmalıdır. İstanbul Türbeler Müzesi Müdürlüğü ne bağlı türbe ziyarete kapalıdır. İkinci türbemiz Gülfem Hatun un 1561 yılından önce kendi adına yaptırdığı Gülfem Hatun Camii nin kıble tarafında bulunan Gülfem Hatun Türbesi dir. Gülfem Hatun un Kanuni Sultan Süleyman ın cariyelerinden ve daha sonra da kadınlarından olduğu bilinmektedir. Kanuni Sultan Süleyman tarafından öldürtülen Gülfem Hatun un ölümü ile ilgili olarak Ahmet Refik Altınay şu bilgiyi vermektedir; Gülfem Hatun, Üsküdar da bir cami yaptırmaya başlamış fakat parası yetmediğinden hasekilerden birine nöbetini satmıştır. Kanuni kendisinin küçük düşürüldüğünü sanarak Gülfem Hatun u öldürtmüştür. Ahmet Refik Altınay ın verdiği bu bilgiyi vesikalar doğrulamamaktadır. Çünkü Gülfem Hatun yılından önce camini tamamlatmış ve vakfiyesini düzenlettirmiştir. Bu nedenle Gülfem Hatun un Kanuni Sultan Süleyman tarafından öldürtülmesinin başka bir sebebi olmalıdır. Gülfem Hatun yılında öldürtülmüştür. Mezar taşının üzerinde Şehide-i Saide yazılıdır. Gülfem Hatun 969 H./ M. tarihinde ölünce kendi adına yaptırdığı caminin avlusuna gömülmüş, daha sonra ise üzerine türbesi yapılmıştır. Türbenin Gülfem Hatun Medresesini yapan Mimar Sinan tarafından yapıldığı sanılmaktadır. Türbe hakkında çok fazla bilgiye sahip değiliz. Açık veya kapalı olduğunu bilmediğimiz türbe 1266 H./1850 M. tarihli yangında cami, medrese ve mektep ile birlikte tamamen yanmıştır H./ M. yılında cami ve mektep halk tarafından onarılmış fakat medrese ve türbe tamir edilmemiştir. Bu sırada Gülfem Hatun un mezar taşı kaybolmuştur. Daha sonra Gülfem Hatun tarafından dikildiğine inanılan çınar ağacının yanına dikilen mezar taşının üzerine Gülfem Hatun un ölüm tarihi unutulduğu için yanlış olarak 1069 H./1658 M. tarihli kitabe yazılmıştır. (Resim 6-7) Kitabe şöyledir: Küllu men aleyhâ fân Kad intekalet ilâ rahmetillâhi Teâlâ el-merhume El-mağfiretu s-sa îdetu ş-şehîde El-muhtâcetu l-merhame Gülfem Hatun bint-i Abdullah Sene yılında ise Gülfem Hatun un mezar taşı şimdiki yeri olan Gülfem Hatun Camii nin kıble tarafına nakledilmiştir. Üçüncü Türbe Üsküdar İskele Meydanı nda bulunan Gülnuş Emetullah Valide Sultan Türbesi dir. Gülnuş Emetullah Valide Sultan, IV. Mehmed in başhasekisi ve II. Mustafa ve III. Ahmed in annesidir. Muhtemelen 1052 H./1642 M. yılında Girit te doğmuştur. Girit serdarı Deli Hüseyin Paşa Resmo yu fethedince esir olarak alınmış ve Osmanlı sarayına hediye edilmiştir H./1664 M. yılında Şehzade Mustafa yı, 1084 H./1673 M. yılında Şehzade Ahmed i dünyaya getirmiştir (H. 1106) yıllarında valide

6 142 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU sultan olmuştur. 6 Kasım 1715 (H. 1127) yılında Edirne de vefat etmiştir. Daha sonra İstanbul a getirilerek kendi adı ile anılan türbesine gömülmüştür. Gülnuş Sultan, oğlu II. Mustafa annesi adına Galata da 1697 de Yeni Cami adıyla ahşap bir cami ve bir çeşme yaptırmıştır. Gülnuş Sultan hayır işlerine çok düşkün olup Mekke de hayrat ve imaretler yaptırmıştır. Bunun dışında Üsküdar da Gülfem Hatun Mahallesinde bir çeşme, İstanbul dışında hac yolunda çeşme, sebil ve köprüleri bulunmaktadır. İskele Meydanı ndaki Yeni Valide Camii külliyesinin dış avlu duvarı üzerinde, muvakkithane ile çeşme arasında yer alan türbe, külliyenin de bânisi olan Gülnuş Valide Sultan tarafından külliye ile birlikte yılları arasında yaptırılmıştır. Türbenin mimarı Lâle devri başmimarı Mehmet Ağa dır. Türbede sadece Gülnuş Valide Sultan ın mezarı bulunmaktadır. Türbenin sağ tarafında sebil, sol tarafında hazire ve muvakkithane, arkasında ise cami yer almaktadır. (Resim 8) Türbe sekizgen planlı açık bir türbe olup (Çizim 2) tümüyle mermer malzeme kullanılarak inşa edilmiştir. Köşelerde mermer silindirik sütunlar üzerinde mukarnaslı sütun başlıkları bulunmaktadır. Sütunlar birbirine sivri kemerlerle bağlanmıştır. Sivri kemerlerin kilit taşlarında kabaralar, köşelerinde ise rozetler vardır. Sivri kemerlerin alt bölümü dilimli yuvarlak kemerli açıklıklar şeklinde düzenlenmiştir. Sütunların araları demir şebekelerle kapatılmıştır. (Resim 9) Sivri kemerin içindeki şebekeler palmet, lotüs ve rûmi kıvrımlarla oluşturulmuştur. Alttaki dilimli kemerin şebekesi ise ortadaki madalyonu çevreleyen geçmelerle şekillendirilmiştir. Ortadaki madalyon da palmet ve rûmilerle doldurulmuştur. (Resim 10) Türbenin üst bölümü kubbe yerine demir bir kafes ile örtülmüştür. Türbenin üzerini örten bu demir kafesin eteğinde stalaktitli bir silme türbeyi çepeçevre dolaşmaktadır. (Resim 11) Bu silmenin örneklerini külliyenin çeşme, sebil, şadırvan ve caminin cümle kapısında ve ayrıca İskele Meydanı ndaki III. Ahmet Çeşmesi nde ve Kısıklı Çeşmesi nde de görmekteyiz. Türbeye demir şebekeli bir kapı ile girilmektedir. İç bölümde dıştaki düzenlemenin benzeri görülmektedir. Sivri kemerlerin kilit taşlarında birer kabara bulunmaktadır. İç bölümde kubbe eteğinde kartuşlar içinde celi sülüs hatlı Ayet-el Kürsi ve Kur an-ı Kerim den ayetler yazmaktadır. (Resim 12) Türbenin ve caminin kitabeleri Hezarfen Mehmed Efendi tarafından yazılmıştır. Gülnuş Valide Sultan ın baş ve ayak şahidelerinin her ikisi de yekpare mermerden yapılmış olup baş şahidesi biraz daha büyüktür. (Resim 13) Şahidenin iki köşesinde birer burmalı sütunçe, ortasında Ta lik hatlı 11 satırlık kitabesi yeralmaktadır. (Resim 14) Kitabenin üst bölümünde istiridye kabuğu şeklinde düzenlenmiş ve köşeleri rûmilerle doldurulmuştur. Şahidenin en üst bölümünde üç bölümlü bir tepelik yer almaktadır. Tepeliğin alt kısmında bir sıra palmet-lotus, bir sıra mukarnaslı friz bulunmaktadır. Şahidenin arka yüzünde ise boydanboya ölümü simgeleyen bir servi uzanmaktadır. Ayak şahidesi de aynı tarzda olup baş şahidesinden farklı olarak, kitabelik kısmında vazodan çıkan çiçek (lale, karanfil, gül ve sümbül) motifi yer almaktadır. (Resim 15) Ayak şahidesinin arka bölümünde de yine bir servi ağacı bulunmaktadır. Baş ve ayak şahidelerinin tepelik bölümleri çeşmeninki ile aynıdır. Türbe ziyarete kapalı durumdadır. Sonuncu türbemiz kaynaklarda hakkında çok fazla bilgiye rastlamadığımız Fatma Hanımsultan Türbesi dir. Fatma Hanımsultan, IV. Murad ın kızı Kaya Sultan ın Melek Ahmed Paşa dan olma kızıdır yılında doğmuştur. Fatma Hanımsultan 1140 yılın-

7 ÜSKÜDAR DAKİ HATUN TÜRBELERİ 143 da 68 yaşında iken ölmüştür. Sicill-i Osmani de ve diğer kaynaklarda adı (M. Çağatay Uluçay ın Padişahların Kadınları ve Kızları adlı eserinde) adı geçmemektedir. Hayatı hakkında bir bilgiye sahip değiliz. Türbe, Üsküdar da Aziz Mahmud Hüdayi Efendi Camii nin arka tarafında yer almaktadır. (Resim 16) Türbede tarih veren herhangi bir kitabe bulunmamaktadır. Fatma Hanımsultan ın mezartaşı üzerindeki kitabe 1140 H./1727 M. tarihlidir. Kitabe de şöyledir: Yine bir ma bedin cûd u keremi hayfâ kim Eyledi dest-i ecel hâk-ı siyâh ecre nihân Eylemiş idi anın zâtını Hallâk-ı ezel Gül-i gülzâr-ı kerem sâhibu l-hayr ü hasen Ya ni kim gevher derya-ı âfâk ü ismet Kaya Sultan Kızı Fâtıma Hanım Sultân Bir idi dîde ikbâline seng ü... Cevher itmişti ibâdetle vücûdin Yezdân Ola Firdevs-i berin içre enîsi Zehra İde Cennet de Hüdâ kasr lâl-i mercân Rıhletin gûş idicek Feyzî didi târîhin Azm-i celved-i beka egledi Hanım Sultan 1140 (1727) Türbede biri Fatma Hanımsultan a ait olmakla birlikte toplam altı mezar bulunmaktadır. Bunlar; - Fitnat Hanım 1250 H./1834 M. tarihli - Süleyman Paşazade Ahmed Bey 1140 tarihli - Şerife Fatma Hanım Mehemmed Sadreddin Efendi Gaffur Paşa 1270 Açık türbe şeklinde olan yapı kare planlıdır ve kesme taş bir kaide üzerine mermer malzeme kullanılarak inşa edilmiştir. (Çizim 3) Kare mekanın dört cephesi de sekiz köşeli, baklavalı başlıklı mermer sütunlarla ikiye bölünmüştür. Sütunların arası pirinç şebeke ile kapatılmıştır, şebekelerin üerinde sütunlara bindirilmiş mermer ayna taşları vardır. Dikdörtgen pirinç şebekeli bu açıklıkların üzeri sivri kemerle nihayetlenmiştir. Sivri kemerler de pirinç şebeke ile kapatılmıştır. (Resim 17) Sivri kemerlerin ortasında ve üst köşe bölümlerinde birer kabartma rozet yer almaktadır. Türbenin üzeri demir bir kafes ile örtülmüştür. Türbenin 1894 depreminden zarar görmesi ve taşlarının yerinden oynaması nedeniyle sütun başlarının hizasında demirbir kuşak geçilmiştir. Türbenin cephesinde yeralan sivri kemerlerin ortasında küçük, köşelerde ise büyük birer kabartma rozet yeralmaktadır. Ayrıca baklavalı sütun başlıklarında da her bir üçgenin içinde birer kabartma rozet görülmektedir. (Resim 18) Fatma Hanımsultan ın mezar taşı baş şahidesi iki yanda ince burmalı birer sütun kabartması, içinde kitabe yeralmakta, üst kısımda istiridye kabuğu motifi, en üstte ise stalaktitle sınırlandırılmış yüzeyi rûmilerle bezeli başlık kısmı bulunmaktadır. (Resim 19) Ayak şahidesi ise ortada ölümü simgeleyen servi ağacı, servi ağacının erafında ise bereketi simgeleyen üzüm salkımları yer almaktadır. Ayak ucu şahidesinin üst bölümü yüzeyi rûmilerle bezenmiş palmet şeklinde bir tepelikle sonuçlanmaktadır. (Resim 20)

8 144 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Türbede dikdörtgen açıklıklar ve üzerindeki sivri kemerler pirinç şebekeli olup bunlar dairesel ve baklavalı motiflerle birbirine geçmiş çok ince bir işçiliğe sahiptir. Türbe hiç onarım görmemiştir ve ziyarete kapalı durumdadır. İncelenen türbeler içinde dikkati çeken özelliklerden biri XVI. yüzyılda açık türbelerin üstü kagir kubbe ile örtülü iken, XVII. yüzyılda bu gelenek bozulur ve türbelerin üstü demir kafes ile örtülür. Bunun nedeni Allah ın rahmetinin, yağmurun, toprağa ve mezara yağmasını sağlamaktır. Eyüp teki Hançerli Sultan Türbesi (1533) ve Şehzadebaşı ndaki Fatma Hanımsultan Türbesi nin ( ) üzeri kagir kubbe ile örtülüdür. Gülnûş Emetullah Valide Sultan Türbesi ( ) ve Fatma Hanımsultan Türbesi nin (1727) üstleri ise demir kafes ile örtülmüştür. İlk dönemlerde saraylı kadınlar padişahın kendi adına yaptırdığı külliye veya caminin avlusunda padişahın türbesine ya da padişahın türbesinin yanında, kendi adlarına yaptırılan türbeye gömülürlerdi. Fatih Sultan Mehmed dönemi ile başlayıp Sultan II. Selim dönemine kadar olan süre zarfında padişah eşlerinin türbeleri padişahların türbeleri ile aynı avluda karşılıklı olarak yer almış, Hürrem Sultan ile birlikte bu gelenek değişmiştir. Mihrimah Sultan ile birlikte yapı faaliyetlerine katılan saraylı kadınlar kendi adlarına mimari eserler yaptırmaya başlamışlar ve bu yapıların avlusuna kendi türbelerini inşa ettirmişlerdir. Osmanlı sarayında Hürrem Sultan ile protokole giren kadınlar saltanatı ile birlikte siyasi alanda görülmeye başlanan kadın hakimiyeti böylelikle mimari alanda yansımıştır.

9 ÜSKÜDAR DAKİ HATUN TÜRBELERİ 145 Kaynaklar AFETİNAN, Ayşe, Mimar Koca Sinan, Ankara ALDERSON, A.D., Osmanlı Hanedanının Yapısı, İstanbul ALTINAY, Ahmet Refik, Kadınlar Saltanatı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul ALTINAY, Ahmet Refik, Türk Mimarları (Hazine-i Evrak Vesikalarına Göre), İstanbul ALTINDAL, Meral, Osmanlı da Harem, İstanbul ALTINDAL, Meral, Osmanlı da Kadın, İstanbul ASLANAPA, Oktay, Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul BALTA, Muhterem, İstanbul da Açık Türbeler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Yayınlanmamış Lisans Tezi, İstanbul BAYRAK, M. Orhan, İstanbul da Gönüllü Meşhur Adamlar ( ), Türkiye Anıtlar Derneği İstanbul Şubesi Yayını No: 5, İstanbul DURAN, Tülay, Tarihimizde Vakıf kuran Kadınlar - Hanım Sultan Vakfiyeleri, Tarihi Araştırmalar ve Dökümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı, İstanbul GİZ, Adnan, Gülnuş Sultan, Tarih Dünyası, Sayı 1, İstanbul 1950, s HASKAN, Mehmet Nermi, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, I-II-III, Üsküdar Belediyesi Araştırmaları Merkezi, Sayı: 3, İstanbul İRTEM, Süleyman Kâni, Osmanlı Sarayı ve Haremin İç Yüzü, İstanbul KONYALI, İ. Hakkı, Üsküdar Tarihi, C. 1, Ahmet Sait Matbaası, İstanbul KUBAN, Doğan, Yeni Valide Camii Külliyesi, İstanbul Ansiklopedisi, C. 7, İstanbul 1994, s Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul MERİÇ, Rıfkı Melül, Mimar Sinan-Hayatı-Eseri-Mimar Sinan ın Hayatına Eserlerine Dair Metinler, C. 1, Ankara OKÇUOĞLU, Tarkan, Gülfem Hatun Camii, İstanbul Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul 1994, s ÖNDER, H., Bursa, Edirne, İstanbul Hatun Türbeleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Yayınlanmamış Lisans Tezi, İstanbul ÖNKAL, Hakkı, Osmanlı Hanedan Türbeleri, Kültür Bakanlığı/1404, Türk Tarih Kurumu, Ankara SAKAOĞLU, Necdet, Emetullah Gülnûş Valide Sultan, İstanbul Ansiklopedisi, C. 3, istanbul 1994, s ŞEHSUVAROĞLU, Haluk, Asırlar Boyunca İstanbul, (t.y.) TAHAOĞLU, Tahsin Ömer, İstanbul da Osmanlı Türbelerinin Tipolojisi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Bölümü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul TUĞLACI, Pars, Osmanlı Saray Kadınları, İstanbul ULUÇAY, M. Çağatay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Türk Tarih Kurumu, Ankara ULUÇAY, M. Çağatay, Harem II, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992.

10 146 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Çizim 1. Ayşe Hanımsultan Türbesi (Aptullah Kuran) Çizim 2. Gülnûş Emetullah Valide Sultan Türbesi (Hakkı Önal) Çizim 3. Fatma Hanımsultan Türbesi (İsmail Orman)

11 ÜSKÜDAR DAKİ HATUN TÜRBELERİ 147 Resim 1. Mihrimah Sultan Camii ve Ayşe Hanımsultan Türbesi. Resim 2. Ayşe Hanımsultan Türbesi.

12 148 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Resim 3. Ayşe Hanımsultan Türbesi Giriş Revakı. Resim 4. Ayşe Hanımsultan Türbesi İç Mekândan Görünüm. Resim 5. Ayşe Hanımsultan Türbesi Sandukalardan Süsleme Detayı.

13 ÜSKÜDAR DAKİ HATUN TÜRBELERİ 149 Resim 6. Gülfem Hatun un Mezarı. Resim 7. Gülfem Hatun un Mezartaşı.

14 150 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Resim 8. Gülnuş Valide Sultan Türbesi. Resim 9. Gülnuş Valide Sultan Türbesi İç Cephe Düzeni. Resim 10. Gülnuş Valide Sultan türbesi Dilimli Kemer Detayı.

15 ÜSKÜDAR DAKİ HATUN TÜRBELERİ 151 Resim 11. Gülnuş Valide Sultan Türbesi Sivri Kemer ve Kubbe Eteği. Resim 12. Gülnuş Valide Sultan Türbesi Türbeyi Dolaşan Ayet Kuşağı.

16 152 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Resim 13. Gülnuş Valide Sultan ın Mezartaşı. Resim 14. Gülnuş Valide Sultan ın Baş Taşı. Resim 15. Gülnuş Valide Sultan ın Ayak Taşı. Resim 16. Fatma Hanımsultan Türbesi.

17 ÜSKÜDAR DAKİ HATUN TÜRBELERİ 153 Resim 17. Fatma Hanımsultan Türbesi İç Mekândan Bir Görünüm. Resim 18. Fatma Hanımsultan Türbesi Baklavalı Sütun Başlığı

18 154 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Resim 19. Fatma Hanımsultan ın Baş Taşı. Resim 20. Fatma Hanımsultan ın Ayak Taşı.