NSAN HAKLARI DÜÜNCESNN IIINDA NSAN HAKLARI BELGELER oanna Kuçuradi

Transkript

1 1 NSAN HAKLARI DÜÜNCESNN IIINDA NSAN HAKLARI BELGELER oanna Kuçuradi Yüzylmzn * belki de en önemli baars, insan haklar d ü ü n c e s i n i önplâna getirmesi olacak. Ve belki de Yirminci Yüzyl insanl$nn en anlaml çabas, "evrensel" geçerlili$i olmas beklenen bu tür haklar, Birlemi Milletler aracl$yla bildirgeler, sözlemeler ve bu gibi belgelerle saptamaya çalmas olacak. Bu de$erli normatif belgelerin, insan haklarnn birçok ülkede ve dünya düzeyinde korunmasna ne kadar az etkisi oldu$una ilikin örnekler vermem gerekmiyor burada. Televizyonda hergün seyretti$imiz haberler böyle örneklerle dolu. Bu konudaki eksikliklerimiz, yetersizliklerimiz acaba nelerdir?,u anda, siyaset dünyasndaki ikiyüzlü tutumlardan kaynaklanan çkmazlar bir yana brakalm. Bu ikiyüzlü tutumlarn yannda, insan haklarn içtenlikle korumay isteyenlerin de oldu$unu kabul edelim ve insan haklarn korumada girdi$imiz baz somut çkmazlar gözönünde bulundurarak insan haklar belgelerine bir gözatalm. Bunlar göz önünde bulundurularak bakld$nda, bu belgelerin insan haklarnn çi$nemelerini engellemede ve çi$nemeleri gidermede etkilerinin snrl olmasnda, bu belgelerin kendilerinin de önemli bir pay oldu$u görülüyor: bu belgeler, ço$u zaman iyi ve içtenlikli bir niyetle oluturulmu olsalar da, insan haklarnn ne oldu$unun bilgisiyle ve bu haklarla ilgili olan özgürlük(ler), kültür(ler), gelime/kalknma, bar vb. gibi baka kavramlarn bilgisiyle oluturulmu görünmüyorlar. Baka bir deyile, bu belgelerde baz kavramsal kartrmalar göze çarpyor. Bu belgelerin birçok maddesi çeitli devletlerin anayasalarna oldu$u gibi aktarld$ için, bu kartrmalar anayasalara da yansyor, yasamay oldu$u kadar yasalarn uygulanmasn da etkiliyor ve oldukça sk, bu belgeleri oluturmann niyetlerine ters düen kararlara ve eylemlere götürüyor. Bu eylemler kendi istenmeyen olgularn yaratyor; bu olgular tehis etmek, dolaysyla onlar oluturan eylem ve kararlarn insan haklar belgelerini oluturma niyetine aykrlklarn görmek ise zaman alyor. te bu kartrmalardan bazlar: temel kii haklarn grup haklaryla (ve bu arada "halklarn haklar" denen haklarla) kartrma; temel kii haklarn yurttalk haklaryla kartrma (yani bir insan olarak kiinin haklarn, devletlerin yurttalarna "tandklar" haklarla, farkl ülkelerde snrlar farkl çizilmesi söz konusu olan sosyal, ekonomik ve siyasal haklarla kartrma); temel kii haklarn "temel özgürlükler" denen ve kiinin herhangi bir eyi yapmada engellenmemesi anlamnda kullanlan "özgürlükler"le kartrma; temel kii haklarn emplikasyonlaryla farkl zamansal-mekânsal koullarda farkl olan gerektirdikleriyle kartrma; temel kii haklarn kiilerin özlemleriyle kartrma vb. Bunlar felsefî bir dille söylersek: bu belgelere normlara ilikin epistemolojik bilgiyle bakld$nda, farkl türden normlar arasnda kartrmalar ve haklar ile özgürlüklerin tayclarna ilikin kartrmalar görüyoruz.

2 2 Bu kartrmalar insan haklarnn saysnda bugün gördü$ümüz enflasyona götürmü bulunuyor (ki buna kimileri "insan haklar kuaklar" adn veriyor); insan haklar belgelerinin çelikiler tadklarn görmemizi, yani onlarda birbirinin korunmasn engelleyen insan haklar bulundu$unu görmemizi engelliyor; bunlar da eylemde kendi istenmeyen olgularn yaratan zikzaglar çizmemize yol açyor. Bunlardan baka, bu kartrmalardan dolay, baz temel haklarn baka türden normlar adna kstland$n, kimi temel olmayan haklarn da temel hak saylarak snrlandrlmad$n görüyoruz; bu da insan haklar adna kimi çkarlar koruma giriimlerini kolaylatryor. Pozitif hukukun temelini oluturmas gereken bu uluslararas belgeler, kinci Dünya Savandan sonra insanl$ onlar oluturmaya ve "adaletin temeli" olarak geçerli klmaya götüren n i y e t l e r e / a m a ç l a r a daha uygun hale getirilemez mi? Getirilebilece$ini düünüyorsak, bu nasl gerçekletirilebilir? Bu soruya cevap verebilmek için, hereyden önce ana insan haklar belgelerinin temelindeki anlaylar açkça görmemiz gerekiyor. nsan Haklar Belgelerinin Temellerindeki nsan Haklar Anlay!lar nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin (1948) temelinde bulunan insan haklar anlay nedir? Ve bu anlayn temelindeki insan görüü ne? te oluturulan, 1966da kabul edilen ve 1977de yürürlü$e giren iki Sözlemenin temelindeki anlaylar nedir? Ve ondan sonra kaleme alnan birçok belgenin örne$in Gelime/Kalknma Hakk Bildirgesinin (1986) temelindeki anlaylar ne? Bu tür sorular cevaplandrmak ve bu belgelerin temelindeki anlaylarn farkn göstermek, belki de, uluslararas toplulu$un bunlar kaleme alrken, özlemler ötesinde ana amaçlarn bunlarla neyi gerçekletirmek istedi$ini bulmamza, böylece de bilgisel olarak temellendirilebilir bir insan haklar kavram veya insan haklar ölçütü oluturmamza yardmc olabilir. a) Bu amaçlar arayabilece$imiz en uygun belgenin, ilk oluturulan belge yani nsan Haklar Evrensel Bildirgesi oldu$u görünüyor. Hereyden önce etik bir belge olan bu Bildirge, elimizdeki belgeler arasnda en iyi oluturulmu belge olsa gerek bugünkü dil felsefesinin bir terimiyle söylersek, bu belge, uluslararas toplulu$un en büyük dikkatle gerçekletirdi$i s ö z e d i m i dir. Evrensel Bildirgede insan haklar, insan türüne ait kiilerin m u a m e l e g ö r m e s i n e ilikin ilkeler ya da talepler olarak karmza çkyor. Bildirgenin 26 maddesinde bu tür ilkeler ve bu ilkelerin baz emplikasyonlar yüzylmzn ortalarnda dünyann koullarnda (kimi zaman Batnn perspektifinden baklan koullarnda) baz gerektirdikleri dile getirilmek isteniyor. Bu Bildirgede insanlara böyle bir muameleyi göstermeyi gerektiren temel kabul "bütün insanlarn özgür (?) ve onur (?) ve haklar (?) bakmndan eit do$duklar" kabulüdür: eittirler, ç ü n k ü akl (?) ve vicdan (?)la donatlmlardr. Ayn nedenden dolay yani akl ve vicdanla donatlm olduklarndan dolay bütün insanlar "birbirine kardeçe davranmaldrlar"; çünkü "insan haklarnn gözard edilmesi ve önemsiz görülmesi insanl$n vicdannda infial uyandran barbarca eylemlere götürmütür" ve çünkü

3 "korku ve yoksunlu$un olmad$, insanlarn ifade ve inanç özgürlü$üne sahip oldu$u bir dünya, sradan insanlarn en yüksek özlemi olarak ilân edilmitir" vb. 3 nsan Haklar Evrensel Bildirgesini kaleme almakla amaçlanan, baz etik ilkeleri saptamaktr: insan türünün, onu di$er varlklardan ayran b e l i r l i özellikleri oldu$u i ç i n (ki burada bu özelliklerin "akla" ve "vicdan"a sahip olma oldu$u farzediliyor), insanlarn nasl muamele görmeleri gerekti$ine ilikin baz genel (ya da evrensel ) i l k e l e r i. nsanlarn muamele görmelerine ilikin talepler getiren bu ilkeleri ortaya koymann amac, kiilerin insansal olanaklarn ve bu arada etik olanaklarn da gelitire- bilmeleri için yani insan "onuru"nu oluturan, insan türünün tarihteki b a ar lar n, nimetlerinden ancak bazlarmzn yararland$ baarlar ortaya koymu etkinlikleri gerçekletirebilmeleri için gerekli oldu$u düünülen genel k o ullar dile getirmektir. Ancak, kiilere böyle muamele edecek olan kimdir? Evrensel Bildirgede bunun cevab dolayl olarak bulunuyor: bunu yapacak olan kiilerdir: "insanlk ailesinin bütün üyelerinde bulunan (yapsnda bulunan) onuru" b i l e n kiiler ve Bildirgenin Önsözünde sözü edilen, "barbarca eylemlerin" bir daha olmasn istemeyen, korku ve yoksunluktan kurtulmu bir dünyay özleyen kiiler. Ama "benden sonra tufan" diyenler varsa, ne olacak? nsan haklarn de$il, yalnzca k e n d i haklarn korumaya çalanlar, örne$in kendilerine yaplan hakszl$ hakszlk yaparak gidermeye çalanlar ne olacak? Evrensel Bildirgede insan haklar edilgin olarak, yani kiilerin g ö r m e s i gereken muamele ilkeleri olarak dile getirilmi olsa da, onlarn ayn zamanda e y l e m i l k e l e r i olduklar da düünülüyor i n s a n k i m l i k l e r i n i n bilgisine ve bu bilginin gerektirdiklerini gerçekletirme istemesine sahip olan insanlar için eylem ilkeleri. Temele alnan düünce u: insanlar baka insanlara b ö y l e muamele etmeli ki, insanlar baz insansal olanaklarn gelitirebilsinler, dolaysyla bazlar, "insan onuru"nu oluturan insansal etkinlikleri gerçekletirebilsinler. b) Sözlemelerdeki insan haklar anlay, biraz önce sözünü etti$imden farkldr, ama onu tamamlayc niteliktedir. Orada insan haklar, toplumsal düzenleme için temel ilkeler olarak, toplumsal ilikilerin b e l i r l i bir biçimde kurulmasna ilikin talepler olarak görülüyor. Yani Sözlemelerde "devletlerin hukuksal ve ayn zamanda ahlâksal yükümlülükleri" ** ya da her türlü hukuk normlarnn türetilece$i ilkeler dile getirilmeye çalyor, ö y l e k i kiiler b a ka ki iler taraf n d a n devlet ve kamu görevlileri tarafndan da, eylem ilkeleri olarak insan haklarnn talep etti$i ekilde muamele görebilsin. Bu Sözlemeleri imzalam olan devletler, insan haklar olarak kabul edilen baz haklar resmen "tanm" oluyor ve yurttalarna ve birbirlerine, bu haklarn gelitirilmesi için "önlemler alma" sözünü vermi bulunuyor. Aslnda yapmaya söz verdikleri (yani Sözlemelerin imzaland$ anda iktidarda olanlarn, içtenlikle veya içtenliksiz söz verdikleri) ey, ö z e l türden normlarla orada insan haklar oldu$u kabul edilen normlarla belirlenen bir düzen kurmaktr; yani yasalar b a k a t ü r d e n normlara (empirik-kültürel v.b. normlara) göre d e $ i l, insan haklar ilkelerine uygun oluturmay söz

4 4 veriyorlar, ama yine de bu normlar Sözle melerde çizilen s n r l a r çerçevesi içinde oluturmaya söz veriyorlar. Böylece bu Sözlemelerde insan haklarnn bir yandan yasama için özel nitelikte n o r m l a r, yani anayasalardaki normlarn ve srasyla di$er bütün daha dar kapsaml normlarn türetilece$i ve belirli durumlara uygulanaca$ normlar oldu$u görülüyor; ama di$er yandan bu ayn haklar, kstlanamayacak kadar, yani baka normlar ve amaçlar adna yasayla bir yana braklamayacak kadar temel normlar olarak görülmüyor. Sivil ve Siyasal Haklar Sözlemesinde alt-yedi madde, "ayrcalkl" bir statüde görülüyor. "Düünce, vicdan ve din özgürlü$ü"ne ilikin 18. maddede dile getirilen ilke, böyle bir ayrcal$ olan özel hal durumlarnda da askya alnamayacak bir haktr; "kanaat özgürlü$ü"ne sahip olma" ve "ifade özgürlü$ü"ne ilikin 19. madde ise askya alnabilecek bir haktr. Bu Sözlemenin 19. maddesinin 18. maddesiyle bir karlatrlmas, görmemizi sa$layabilecek baka eyler yannda, daha önce sözünü etti$im kartrmay açklkla görmemizi sa$layabilir ve bu de$erli uluslararas belgelerin kusurlarna bir örnek olabilir. 19. maddede öyle deniyor: "1. Herkes, hiçkimsenin karamayaca$ kanaatler tama hakkna sahip olmal. 2. Herkesin ifade özgürlü$ü hakk olmal; bu hak her türlü fikir ve bilgiyi arama, alma ve verme özgürlü$ünü kapsamal...". Bu haklarn kullanlmas, gerekti$inde, yasayla (hukukla) baz kstlamalara tabi tutulabilir. Bu madde "kamuyla ilgili acil durumlarda" askya alnabilecek bir maddedir; oysa 18. madde askya alnabilecek bir madde de$ildir ve öyle der: "Herkesin düünce, vicdan ve din özgürlü$ü olmal. Bu hak... kiinin dinini veya inancn... pratikle ve ö$retmeyle... gösterme... özgürlü$ünü de kapsamal".,imdi, i l k i n u soruyu soruyorum: ifadesi geçici olarak yasaklanabilecek bir 'kanaat' nedir? Yasaklanamayacak olan 'düünce'den fark nedir? Ve her ikisinin bilgiden fark nedir? kinci olarak: 19. maddede anlatlan ve bir özgürlük oldu$u farzedilen hakkn kullanlmas, gerekti$inde, baka eyler arasnda "kamu ahlâk"nn korunmas için kstlanabilir. Acaba, "kamu ahlâk" nedir? Ve bir yerde yaygn olan ahlâk : bir ülkede ya da karar verenlerde yaygn olan "iyi"ye "kötü"ye ilikin anlaylar insan haklarna zarar veren ö$eler tayorsa (birçok ülkede oldu$u gibi), ne olacak? O takdirde, "kamu ahlâk"n korumak için bir insan hakkn yasayla kstlamak ne anlama gelir? Böyle bir ey, insan haklarndan daha dar kapsaml bir normlar türüne öncelik vermek anlamna gelmez mi? Bu de$iken normlar "evrensel" olan insan haklar ilkelerinden daha önemli saymak anlamna gelmez mi? Ayrca, özel durumlarda askya alnmayacak olan 18. maddede öyle deniyor: "Dinini ya da inancn [tapnma... ve ö$renmeyle] belli etme, ancak bakalarnn temel haklarn ve özgürlüklerini korumak için yasayla belirlenen kstlamalara tabi olabilir. Bu 'bakalar' acaba, ana-babalarnn iste$iyle bir dinin ö$retildi$i çocuklar da kapsyor mu? Ve bir dinde, insan haklarna zarar veren ö$eler varsa, ne olacak? "Kanaat ve ifade özgürlü$ü" ile "din ve vicdan özgürlü$ü"ne ve bunlar askya alma koullarna farkl yaklamlar, bu haklarn bilgisine de$il, büyük bir olaslkla "ahlâk"n ve "din"in muhakkak "iyi eyler" oldu$u kabulüne veya de$er yargsna dayanyor.

5 5 Bu kartrma, çeitli ülkelerde iktidarda olanlara grup çkarlarn korumak için insan haklarn kstlama ve yurttalarn insan haklarna zarar veren kimi "haklar" hatta bu "haklar"dan yararlanaca$ farzedilen yurttalarn temel haklarna zarar veren kimi "haklar" tanyan yasalar getirme yolunu açk tutuyor. Di$er yandan, birçok devlette, baz kii ve gruplarn, arzu ettikleri kimi serbestlikleri bunlar isteyenlerin de insan haklarna zarar veren kimi serbestlikleri kstlad$ için devleti insan haklar ihlâliyle suçlamay olanakl klyor; ayn zamanda da, aratrmalar egemen bir tabuyu sarsyor diye kimi kiilerin "kamu düzeni"ni koruma adna hapse atlmasna neden oluyor. c) Gelime Hakk Bildirgesinin (1986) temelindeki insan haklar anlay hem nsan Haklar Evrensel Bildirgesininkinden hem de Sözlemelerinkinden farkldr. Bu anlayta iki olumlu de$er yargsnn biraraya getirildi$ini gösteriyor: insan haklaryla ilgili olanla de$er yargs ile "gelime"ye ilikin olumlu de$er yargsn. Bu Bildirgeye göre (Madde 1) "gelime" hem kiilerin hem de kollektivitelerin "devredilmez, vazgeçilmez bir insan hakk"dr. Orada bu "gelime hakk", "her insann ve bütün halklarn (bir halk nedir acaba?)... ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal gelimeye katlma, katkda bulunma ve onlardan yararlanma hakk" eklinde anlalyor; bu "gelime" de "bütün insan haklarnn tam gerçeklemesinin önkoulu" (yani ayn zamanda kendi kendisinin de önkoulu!) oldu$u söyleniyor. Ne var ki, bu Bildirgeyi kaleme alanlarn getirmek istedikleri talep, n i y e t l e r i n e bak l a r a k dile getirilirse, u olsa gerek: b i r ü l k e d e ekonomik, toplumsal, kültürel ve siyasal gelime insan haklarnn tam gerçeklemesinin önkouludur; her insan ve bütün halklar, d ü n y a d a k i ekonomik, toplumsal, kültürel ve siyasal gelimeye katlma, katkda bulunma ve ondan yararlanma hakkna sahiptirler.,imdi bir insan hakk olarak 'gelime' ile 'ekonomik, toplumsal, kültürel ve siyasal gelime' ba$lamndaki 'gelime' ayn anlamda bir gelime midir? Ekonomik, toplumsal, siyasal gelime, bir durumu mu, yoksa bir durumu ortaya çkaracak bir süreci mi dile getiriyor? Bu ve bu gibi baka sorularla bu Bildirgeye bakt$mzda, onda birçok kavramsal kartrmalar görüyoruz. Kolayca birbirine ters düen amaçlar için kullanlabilecek olan bu Bildirge, bugün insan haklaryla ilgili yaygn jargonla oluturulmu bir belgedir ve insan haklar kavramndaki kargaay yanstan tipik bir örnektir: insan haklarnn korunmasndan beklenen ya da arzulanan sonucun kendisi bir insan hakk olarak sunuluyor. Bir örnek daha: Bu Bildirgenin 5. maddesine göre "Devletler millî egemenli$e, millî birli$e ve ülke bütünlü$üne kar tehditleri, sava tehditlerini ve halklarn kendi kaderlerini belirleme hakknn tannmasn reddetmeyi ortadan kaldrmak için kararl önlemler alacaklar". Peki, e$er bir "halk" kendi kaderini belirleme hakkn kullanarak bir devlette ya da devletlerde ba$msz bir devlet kurmaya karar verirse ne olacak? Bu, 5. maddede sözü edilen bir ülkenin bütünlü$üne kar bir tehdit de$il midir? Böylece u soru ortaya çkyor: grup haklar ya da kollektif haklar, temel insan haklar mdr? Yoksa, belirli gerçeklik koullarnda temel haklarn gerektirdikleri mi? Açkl$a kavuturulmas gereken bir kavram da "halklarn haklar" ya da "kollektif haklar" kavramdr.

6 6 Gelece#e Bakarken,imdi, e$er bu tür belgeler oluturmann asl amac (Evrensel Bildirgeden ve Sözlemelerden anlald$ gibi) özel nitelikte bir toplumsal düzenlemenin (bir "düzen"in) temel ilkelerini ortaya koymaksa; yani kiilerin baz insansal olanaklarn herbiri yapabildi$i ölçüde insansal etkinlikleri gerçekletirebilecek ekilde muamele görmesini olanakl klan bir düzenin ilkelerini ortaya koymaksa; baka bir deyile e$er insan haklar tür olarak insann baz olanaklarnn gerçekleebilirli$i ve gelitirilebilirli$i için gerekli saylan baz koullarn sürekli yaratlmasn talep ediyorsa, bu belgeler amaçlarna daha uygun hale nasl getirilebilir? Bugün insan haklaryla ilgili olarak gündeme getirilmesi ve tartlmas gereken ana birkaç sorudan biri de bu olsa gerek. Evrensel Bildirgenin ilânndan 50 yl sonra, dünyada birçok alanda köklü baz de$imelerin çok hzl gerçekleti$i bir yüzyln sonunda, insan haklarnn korunabilmesine ilikin olarak kendi deneyimlerimizden ö$renilebilecek ve yaplabilecek baz eyler vardr: bunlarn banda mevcut ana insan haklar belgelerini daha açk kavramlara ve 50 yllk deneyimlerimize dayanarak gözden geçirmek ve tadklar çelikilerden u anda olabildi$ince arndrmaktr; öyle ki insan haklar e$itimi daha verimli yaplabilsin, öyle ki ayn temel haklarn farkl gerçek koullardaki farkl gerektirdikleri görülebilsin ve yasalar tek tek durumlara uygulanrken Aristoteles'in epieikeia (equity, hakkaniyet) dedi$i, bugün de ombudsman kurumunun temelinde bulunan ilkeyle düzeltilmek istenen hakszlklar azalabilsin ve insan haklarna ters dümeyen kararlar daha çok alnabilsin. nsan haklarnn tam korunmasn sa$lamak mümkün görünmüyorsa da, insan haklar belgelerini amaçlarna daha uygun hale getirmek, böylece de onlardan kaynaklanan kimi sorunlar gidermek, bana yalnzca olanakl görünmüyor, ayn zamanda etik kayglarn göz ard edilmedi$i yeni bir dünya düzeni için son derece gerekli de görünüyor. *** * Yirminci Yüzyln ** The International Bill of Human Rights, Fact Sheet No. 2 (printed in Switzerland in April 1988, reprinted at United Nations in Geneva, May 1992) de kullanlan ifade. *** Bu yaz, Human Rights Intruments Questioned in the Light of Idea of Human Rights bal$yla The Idea and Documents of Human Rights (Ankara, 1995) adl kitapta yaynlanmtr.