Ermeni Komitelerinin Silahlandırılması ve Finansmanı

Transkript

1 Ermeni Komitelerinin Silahlandırılması ve Finansmanı Güler Yarcı* isyanları, dışarıda isyancıları silah, finans ve diplomasi yoluyla destekleyen yabancı güçlerle meşgul olan Osmanlı yönetimi; Nisan 1915 te, nefs-i müdafaa gereği etkin önlemler almak mecburiyetinde kalmıştır. Bâbıâli, Ermeni tebaasını, yine yurt içinde, ancak savaş alanı olmayan bölgelere sevk etmek üzere bir Tehcir Kanunu nu çıkarmıştır. Fakat, kanunun muhteva ve uygulaması kıyasıya istismar edilecektir. Savaş, 1918 de sona erdiğinde, Ermeni Meselesi, artık tamamen bir Avrupa Meselesi haline gelmiştir. Bu arada, Mondros Mütarekesi Ermeni komitelerinin cesaretini arttıracak, silahlanma faaliyetleri alabildiğine devam edecektir li yılların başında, Avrupa siyasi mahfillerinin desteğiyle Lozan Konferans Görüşmeleri ni etkilemeye çalışan Ermeni heyetlerinin başarısızlığı ihtilal komitelerini hayal kırıklığına uğratsa da, sözde Ermeni Meselesi Osmanlı Devleti nin tasfiyesinden sonra da devam edecek ve Batı dünyasında kamuoyuna mâl edilecektir. İhtilâlcileri bu kadar cesaretlendiren, şüphesiz, son model silahlara sahip olmalarıdır. Özet Nihaî hedefleri bağımsız bir Ermenistan Devleti kurmak olan Osmanlı tebaası Ermeni komiteciler, 19. yüzyıl sonlarında gerçekleştirdikleri etkili propagandalarla yurt dışında hatırı sayılır destek bulmuşlardır. Bu dönemde Ermeniler, yabancı bazı hükümet, diplomat, misyoner ve hayır kurumlarının yardımlarıyla, dünyadaki birçok devlet ordusunun hayalini dahi kuramadığı modern harp silahlarıyla donatılmışlardır. Anadolu nun doğusunda, Vilâyât-ı Sitte de muhtar veya müstakil bir Ermenistan Beyliği nin kurulmak istenmesiyle başlayan Ermeni ihtilallerinin ilk safhası, Doksanüç Harbi ne rastlar. Bu süreçte, Çarlık Rusyası nın girişimleriyle Osmanlı Ermeni Cemaati arasında milliyetçilik duyguları kışkırtılmış, Ayastefanos Anlaşması nın 16. maddesi Rusya yı amacına yaklaştırmıştır. Ancak, Berlin Muahedenamesi ile Kıbrıs Sözleşmesi, Batı nın an anevi Şark Meselesi ni Düvel-i Muazzama nın menfaatleri yönünde yeni bir mecraya sürüklemiş; böyle bir zeminde, Ermeni Meselesi nin de temelleri atılmıştır Kasım 1914 te Birinci Dünya Savaşı na katılan ve yaklaşık 35 yıldır, içeride silahlı Ermenilerin Bu araştırmada, çoğu Hınçak Partisi ya da Ermeni İhtilâl Cemiyetleri Birliği üyesi komitecilerin silahlanma faaliyeti incelenmekte; Avrupa devletleri, A.B.D., Rusya ve İran dan sağladıkları silahların özellikleri, maliyeti, nakil yolları belirlenmekte; Bâbıâli nin aldığı önlemler vurgulanırken, sevkiyat güzergâhı harita eşliğinde değerlendirilmektedir. Anahtar Kelimeler: Ermeni Komiteleri, Silah, Finansman, Avrupa, A.B.D. Giriş 1909 yılında Adana da meydana gelen Ermeni hadiseleri üzerine Adana Tahkik Heyeti nin soruşturma raporları dikkate alınarak suçlu bulunanlar cezalandırılmış 1, bu arada Cebel-i Bereket eski mutasarrıfı Mehmed Âsâf mahkûm edilmişti. Sadaret makamına gönderdiği bir istidanamesinde kendisini savunan mutasarrıf, ifadesinde yer yer şu sözlere yer veriyordu: (*) Yrd. Doç. Dr, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. (1) Cebel-i Bereket eski mutasarrıfı Mehmed Âsâf ın hâlâ tevkif edilmediğine dair Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa nın imzasıyla Dahiliye Nezareti ne gönderilen 24 Ca 1327/14 Haziran 1909 tarihli Sadaret tezkiresi: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi [BOA], DH.MKT, nr. 2843/48. 1

2 2 Mahâret merkezi muhafaza ise, ben de yaptım. Bir hain yaptığı şeyi saklar, benim gibi açık yazmaz. Eğer maksad eli bombalı, kalbi boyalı, köyleri istihkâmlı bu vatandaşları ırzâ için Meşrutiyet mevlûdu birkaç memuru kurbân etmek ise, bu suret mukaddes memleketimizin selâmetine ve kendilerinin Osmanlılaşmasına hâdim ve Meşrutiyet e muvâfık ise, ben bunların ser-firâzı olmakla iftihâr edeyim. 13 Ca 1327/ 2 Haziran 1909 Cebel-i Bereket sâbık mutasarrıfı bendeniz Mehmed Âsâf 2. Şüphesiz samimiyetle kaleme alınmış olan bu sözler, II. Meşrutiyet döneminin başlangıcında elleri bombalı, kalpleri boyalı, köyleri istihkâmlı Ermeni ihtilâlcilerine karşı Osmanlı mülkî idarecilerinin hissiyatını dile getirmekte idi. Saray ve Bâbıâli isyancıların yanı sıra kendi memurlarını yargılarken, tahrik mihrakları Hindistan dan Amerika ya uzanan Ermeniler, komite sandıklarını dolduran nakdî iâne, aidat ve hibelerle silahlanmaya devam ediyorlardı. Nihaî hedefleri Osmanlı Devleti nden bağımsız bir Ermenistan kurmak olan komiteciler, Batılı hükümet, diplomat, misyoner ve hayır kurumlarından büyük yardım alıyor, dünyadaki birçok devlet ordusunun hayalini dahî kuramadıkları modern harp silah ve mühimmatı ile hızla teçhiz ediliyorlardı. Vilâyât-ı sitte de muhtar ya da müstakil bir Ermenistan Beyliği nin kurulmak istenmesiyle başlayan Ermeni ihtilâllerinin ilk safhası, Doksanüç Harbi sonrasına rastlar. Bu safha, Çarlık Rusyası nın propaganda ve diplomatik girişimleri sonucu Osmanlı Ermeni cemaati arasında milliyetçilik duygularının kışkırtıldığı dönemi işaret eder. Savaş sonrasında imzalanan Ayastefanos Anlaşması nın 16. maddesi Rusya yı amacına daha da yakınlaştırır 3. Bu anlaşmayı tâdil eden Berlin Muahedenamesi nin 61. ve 62. maddeleri 4 ve Kıbrıs Sözleşmesi 5, Batı nın an anevi politikası Şark Meselesi ni 6 Düvel-i Muazzama nın menfaatleri yönünde yeni bir mecraya sürükler 7. Bu yeni mecranın teşekkül ettiği siyasî zeminde, Osmanlı diplomasisinde Ermeni Meselesi nin temelleri atılır 8. Birinci Dünya Savaşı yıllarında Tehcir Kanunu nun kabulü ve uygulanması ile ilgili gelişmeler, 1915 ten başlayarak kıyasıya istismar edilir 9. Mondros Mütarekesi nin hükümleri komitelerin cesaretini arttırır ve Mütareke yıllarında silahlanmaya devam ederler. Millî Mücadele nin ardından Lozan Konferans Görüşmeleri ni etkilemeye çalışan Avrupa daki Ermeni heyetlerinin girişimleri ise bekledikleri neticeyi vermez 10. Ancak şiddet taraftarı silahlı Ermeniler, sözde Ermeni Meselesi ni Osmanlı Devleti nin tasfiyesinden sonra da devam ettirecek ve Batı kamuoyuna mâledeceklerdir 11. Bu araştırmada, T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgelerinden faydalanılarak, Osmanlı topraklarında ayrı bir devlet kurmaya çalışan ve büyük çoğunluğu Hınçak (2) BOA, DH.MKT, nr. 2849/10. (3) Anlaşma metni için, bkz.:muahedat Mecmuası, c. IV, Dersaadet 1298/ , s (4) Londra da yayınlanan bir dergide, 61. maddenin hâlen uygulanmadığı, Ermenilere Cebel-i Lübnan benzeri muhtariyet verilmesi gerektiğine dair bahisleri ihtiva eden 30 Haziran 1893 tarihli, Sadrazam ve Yâver-i Ekrem Cevad imzalı tahrirat: BOA, Y.A.HUS, nr. 276/89. Ermeniler, 1879 dan 1890 yılına kadar Berlin Anlaşması nın maddelerini öne sürerek hiçbir talepte bulunmamışlar (Osman Nuri, Abdülhamid-i Sani ve Devr-i Saltanatı (muharriri Ahmed Rasim), III, İstanbul 1327, s. 819); 1890 dan sonra, ıslahat isteğiyle harekete geçmişlerdir (Ali Karaca, Anadolu Islahâtı ve Ahmed Şâkir Paşa ( ), İstanbul 1993, s. 43). (5) 4 Haziran 1878 de Osmanlı Devleti ile İngiltere arasında imzalanan bu sözleşme, Ermeni komiteleri tarafından her fırsatta istismar edilmiştir (Berlin ve Ayastefanos Anlaşmaları ile Kıbrıs Sözleşmesi nden kaynaklanan vaadleri imzacı devletlere hatırlatarak, Ermeni Komitesi nin Londra da toplantı kararı almasına dair tahrirat: BOA, Y.A.HUS, nr. 278/61). (6) Şark Meselesi ve Ermeniler hakkında ayrıntılı bilgi için, bkz.: Bayram Kodaman, Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, Ankara 1987, s ; M. S. Anderson, The Eastern Question ( ), New York 1966, s. 204 vd. (7) Berlin Anlaşması nın 61. maddesi, Ermenilerin de yararlanabileceği bazı düzenlemeler yapılmasını; 62. madde ise, bütün dini âyinlerin açık ve serbestçe yapılabileceği (BOA, HR.SYS, 122/20, 1878) ni hükme bağlıyordu. Anlaşma maddeleri için, bkz. Muahedat Mecmuası, c. V, s. 110, 178. (8) Geniş bilgi için, bkz. Cevdet Küçük, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesi nin Ortaya Çıkışı , İstanbul (9) Geniş bilgi için, bkz.: Ermeni Komiteleri nin A mal ve Harekâtı İhtilâliyesi, İ!lân-ı Meşrûtiyetten Evvel ve Sonra, İstanbul 1332( 1916); Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara 1957; Azmi Süslü, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Ankara 1990; İlber Ortaylı, Ermeni Sorunu: Soykırım İddialarının Arkasındaki Gerçekler, Popüler Tarih, sayı 8 (Ocak 2001), s. 44 vd. (10) Bilgi için, bkz.: Ömer E. Lütem, 1919 Paris Barış Konferansı nda Ermeni Talepleri, Ermeni Araştırmaları, sayı 22 (Ankara- Yaz 2006), s (11) Daha fazla bilgi için, bkz.: Süslü, a.g.e.; Ortaylı, Ermeni Sorunu.

3 Partisi 12 ile Ermeni İhtilâl Cemiyetleri Birliği (Taşnaksutyun) ne 13 mensup yerli ve yabancı uyruklu Ermeni komitecilerinin silahlanma faaliyetleri incelenmektedir. Bir taraftan, Avrupa ordularının terk ettiği ikinci el silahlar; diğer taraftan, Avrupa ve A.B.D. ndeki modern silah fabrikalarından sağlanan yeni silah ve mühimmatla güçlendirilen Ermeni ihtilâlcilerinin bu malzemeleri hangi vasıta ve finans kaynaklarıyla temin ettikleri, Osmanlı sınırlarından nasıl geçirdikleri üzerinde durulmaktadır. Araştırmada ayrıca, ancak bir devlet otoritesi altındaki askerî güçler tarafından kullanılması mümkün olan eski ve yeni sistem yabancı silahların marka, miktar ve vasıfları, taklitlerinin imalat yer ve şartları ile Ermeni komitecilerine maliyeti tespit edilmeye çalışılmıştır. Saray ve Bâbıâli nin bu nevî silahlanma karşısında yurt içi ve yurt dışı istihbarat faaliyetleri, ecnebi hükümetler nezdindeki girişimler, Osmanlı tebaası gayrimüslim unsurların resmî hâmisi sıfatıyla ortaya çıkan ve onlar adına hak talep eden Düvel-i Muazzama nın, aslında devletler arası hukuku nasıl ihlâl ettiği, Bâbıâli nin hangi idarî-adlî ve cezaî düzenlemelerle Osmanlı Devleti nin birlik ve bekasını devam ettirmenin yollarını aradığı, yine Osmanlı Arşivi belgelerinden faydalanılarak açıklanmaya çalışılmaktadır. mektep, kilise ve manastırları ile ticarethaneler, bunların civarındaki mezarlık, mağara ve benzeri yerleri silahhane ve mühimmat deposu haline getirdiler. Komitecileri destekleyen ecnebi misyoner evleri ve müesseseleri buralardan farklı değildi. İsviçre de kurulan ve sosyalist umdeleri benimseyen Hınçak Ermeni Komitesi liderlerinden Avetis Nazar Begyan ve arkadaşları gibi, Ermenistan ın kuruluşunun ancak ihtilâlle mümkün olacağına inanan Ermeni teşkilâtları, silahlı hareketin kaçınılmaz olduğuna parti programlarında da yer verdiler. İhtilâlciler, komite üyelerinden aidat, dünya üzerinde ulaşabildikleri bütün Ermenilerden de iâne topluyor, vermeyenleri cezalandırıyor; ecnebi hükümetlerden aynî ve nakdî yardımlar alıyor; ellerindeki paranın büyük bir kısmını silaha yatırıyorlardı. Paris te ikamet eden Hınçak Partisi eski üyelerinden Susi Kokaryan ve arkadaşları, 8 Mayıs 1897 de, Hınçakyan Refiklere ve Şubelere Son Söz ve Teklif başlığı altında bir mektup göndermişlerdi. Mektupta 15, Ermeni komitelerinin gelecekteki ümit ve hayal kaynağının Amerika ihtilalcilerinin yardımları olduğu, isyanın maddi ve manevi rıza ile yardımlaşmaya dayanması gerektiği, malî gücü yerinde olanların silah satın alınmasına yardım etmeleri lüzumu, dile getiriliyordu. Mektubun 3 XIX. Yüzyılda Avrupa ve Amerika da Silah Sanayii ve Ermeni Komiteleri nin Silahlanmaya Başlamaları Komitelerin Silahlanmaya Teşvik Edilmeleri Ermeni komiteciler, XIX. yüzyılda sosyalistlerin bir düzine silah nakledecek çete, bir düzine programdan daha tesirlidir 14, sözlerinden hareketle hızla silahlandılar. Berlin Anlaşması nın yürürlüğe girmesinden bir-iki yıl sonra, genellikle Doğu vilayetlerinden başlayarak Anadolu da Ermenilerle meskûn şehir, kasaba ve köylerdeki Ermeni haneleri, (12) Hınçak Partisi Kafkasyalı Ermeni Avadis [Avetis] Nazarbekian ile eşi Maro [ Mariam Vardarian ] ve arkadaşları olan Kafkasyalı öğrenciler tarafından kuruldu. İsviçre de teşkil edilen komitenin merkezi zamanla Londra ya nakledildi. Başlangıçta, Rusya nın himayesinde bir Ermenistan fikrini savunan Hınçaklar, Osmanlı Devleti ne karşı ihtilal yanlısı bir program hazırladılar, her zaman silahlı hareket ve şiddet yanlısı oldular (Hınçakyan Serbestiyet Fırka-i İhtilâliyesi Programı: BOA, Y.PRK.AZN, 16/4, 1313/ : Dzragir Hunchakian Kusaktsuthian [ Program of the Hunchakian Party ] (2. ed.), London, 1897). (13) 1872 yılından başlayarak Tiflis te çıkartılan Mişak (Çiftçi) gazetesi taraftarları ile Hınçaklar dan ayrılan bir gurup ve milliyetçi Ermeni lerin ittifak suretiyle, 1890 da kuruldu. Taşnaklar, Osmanlı Devleti ve İran da Ermeniler e ait olduğunu iddia ettikleri yerlerde Büyük Ermenistan Devleti ni kurmak istediler yılında, bu projeye Kafkasya yı da dahil ettiler. Hınçak ve Taşnaklar hakkında geniş bilgi için, bkz.: bkz., L. Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement: The Development of Armenian Political Parties Through the Nineteenth Century, Los Angeles (14) M Vartanyan, Taşnaksutyun Tarihi [ Ermenice ], s , 85 den naklen, Esat Uras, a.g.e., s (15) BOA, Y.PRK.TKM, nr. 38/62. Mektupta, Ermeni komitecilerinin kurduğu Arparyan Merkezi nin masrafları emsal gösterilerek bu masrafların ileride daha da artacağı, amaçlarına ulaşabilmek için en kısa zamanda silahlanılması teklif ediliyordu. Arparyan Merkezi masraflarının 31 Kanunuevvel 1311/12 Şubat 1896 tarihine kadar 757, Umum Meclisler için 11 Teşrinievvel 1312/23 Ekim 1896 ya kadar 355, bu tarihten sonraki 2,5 ayda 402 İngiliz Lirası olduğu belirtiliyordu (BOA, Y.PRK.TKM, nr. 38/62).

4 4 devamında, Ermeni isyan merkezlerinin her biri için yıllık İngiliz Lirası (1897 de bu meblağ Frank, Ruble, Dolar veya 500 Osmanlı Lirası demekti) masraf yapılmaktadır. Bir yılda iki merkez için harcanan İngiliz Lirası ile yıllık yaklaşık tüfek satın alınarak isyan hususu ciddi olarak uygulamaya konulur, deniyordu. Susi Kokaryan ve arkadaşları, kendi milletlerine şöyle sesleniyorlardı: Hürriyet için Ermeni cemiyet ve şubbânına dâvet okuyun! Çabuk yekdiğerinize muâvenet ile isyan teşkilâtına takviyet verin! Vatan muhabbetini her Ermeni kalbinde alevlendirin ve mümkün mertebe silah tâliminde mahâret kesb edin. Her kim mâlen muktedir ise muâvenete yetişin. Tecemmû eden iânelerle eslihâ iştirâ edin! Eslihâ, yalnız eslihâ! Cerideler ve merkezler isyân icrâ edemezler! 16. Avrupa Silah Sanayii ve İhtilalci Ermeniler Paris te kaleme alınan yukarıdaki satırlar, 1890 lı yılların sonuna doğru Ermeni komiteleri nezdinde silahlanmanın, basın yolu ile yapılan propagandaların önüne geçtiğini gösteriyordu. Osmanlı Ermenileri, aslında bu tarihten 20 yıl önce silahlanmaya başlamışlardı. Çarlık Rusyası, Doksanüç Harbi arefesinde Doğu Anadolu da öncü kuvvet olarak faydalanacakları Osmanlı tebeası Ermeni lere Rus yapımı silahlar dağıtmış, atış eğitimi yaptırmıştı. Bu tarihlerden başlayarak, Ermeni ve silah kelimesi her fırsatta yan yana getiriliyordu. İhtilal yanlısı Osmanlı Ermenileri, 1880 de Erzurum da Silahlılar Cemiyeti ni kurdular 17. Rus ordusunun harp silah ve mühimmatını yakından tanıyan askerî eğitim almış Ermeniler, 1890 lardan başlayarak, bu defa Avrupa ve A.B.D. menşeli silahlara büyük ilgi gösterdiler. Osmanlı merkez ve taşrasında Ermeni isyanlarına sahne olan XIX. yüzyılın ikinci yarısı, Batı Avrupa nın bütünü ile sanayi toplumu özelliklerini kazandığı bir dönemdir. Bu yüzyılda Avrupa silah sanayinde söz sahibi devletler Almanya, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, İngiltere, Fransa, Belçika ve İtalya olmuştur. Almanya nın Ruhr havzasındaki silah fabrikaları yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı Devleti ne yapılan ihracatta ilk sıralarda yer almış ve özellikle Krupp Fabrikaları imalatı büyük rağbet görmüştür 18. Aynı dönemde Löewe ile Oberndorf taki Mauser Silah Fabrikası 19 imalatı Karabine tüfek ve revolverler Osmanlı ordusu tarafından da tercih edilmiştir. Ermeni isyanlarının yoğunlaştığı 1894 de Alman Krupp ve Mauser firmaları, Avrupa daki rakipleri İngiliz ve Fransız silah imalatçılarını Osmanlı pazarından nerede ise tasfiye edecektir. Avrupa silah sanayiinin devletler arası ortaklıklarla dünya çapında silah tekeli kurmaya başladıkları bu yıllarda 20, Ermeni komiteleri, emekli Alman generallerinden bazılarının da yardımıyla, daha ucuza ve gizli yollardan satın alabilecekleri Belçika ve Avusturya silahlarına talip olurlar. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu silah fabrikaları, XIX. yüzyılın ikinci yarısında (16) Aynı yer. (17) Özlem Karasandıklı, Ayrılıkçı Ermeni Siyasi Örgütlerine Karşı Osmanlı Devleti nin İlk Önlemleri ve Eleştiriler, Ermeni Araştırmaları, sayı (Ankara- Kış 2004-İlkbahar 2005), s (18) BOA, Y.MTV, nr. 50/55, 19 L 1308/28 Mayıs Askerî ıslahat maksadıyla İstanbul a davet edilen Alman subayı Von der Goltz, 1885 de Osmanlı ordusuna Krupp fabrikalarından 500 kadar ağır top aldırmış; ertesi yıl Krupp tan çok sayıda sahra ve havan topu ile drednot ithal edilmişti de Mauser ve Loewe firmalarından yarım milyon Karabine tüfek satın alınmıştır. İmparator II. Wilhelm in 1889 da Osmanlı Devleti ni ziyaretinden sonra da Almanya ya büyük miktarda silah siparişi verilir (İlber Ortaylı, II. Abdülhamit Döneminde Osmanlı İmparatorluğu nda Alman Nüfuzu, Ankara 1981, s. 68). Alman silahları hakkında, bkz.: Mehmet Beşirli, II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Ordusunda Alman Silahları, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı 16 (2004/1), s (19) Mauser ve Heckler&Koch, Almanlar ın en tanınmış tüfek firmalarıdır. Osmanlı arşiv belgelerinde mavzer olarak geçen mauser kelimesi, Alman İmparatorluğu nun ürettiği ve Osmanlı Devleti nde yaygın olarak kullanılan yivli tüfeğe Türkçe de verilen genel isimdir. Silahın gerçek adı, Karabiner 98b (arşiv belgeleri ve literatürde Karabine olarak da kayıtlıdır) dir. Genel olarak Model 98 (Gewehr 98) diye adlandırılan bu tüfek, dünya silah sanayiinin geçmişteki en başarılı sürgülü tüfeği kabul edilir. Mauser firması 1811 yılında Prusya ordusuna tüfek imal etmek amacıyla kurulmuştur. Üretilen ilk tüfek, Mauser Model 1811/Infanterie-Gewehr 71 olup, bu dönemde Almanya da standart piyade tüfeği haline gelmiştir. Firmanın imal ettiği en meşhur tüfek, Wehrmacht ın 1935 Envanteri ne dâhil ettiği Kar 98k dır. Mauser tüfekleri, yılları arasında yoğun ilgi görmüştür. (20) Mesela 1889 yılında Liége de kurulan FN Herstal (Fabrique National d Herstal), 1898 de Amerikan Browning silah firması sahibi J. M. Browning ile anlaşmış ve birlikte çalışmışlardır. Mauser ve Heckler&Koch da büyük silah imalatçılarının ortaklığına emsal oluşturur.

5 ülkenin Almanya sınırına yakın kuzey bölgesinde toplanmıştır. Bu dönemde, gerek Avusturya, gerek Macaristan daki silah fabrikaları yüzlerce yıllık silah tasarımı ve imalat tecrübesine sahiptir ve Avusturya yerli silah sanayii özel teşebbüsün elindedir. Öteden beri kendi silah sanayisinin ürünlerini kullanan Avusturya ordusu, 1860 lı yılların sonunda yine yerli fabrikalarda imal edilen yeni silahlarla techiz edilmeye başlanır. Viyana Hükümeti, imparatorluk ordusunun terk ettiği Avusturya yapımı Waenzel/Wanzel 21 Sistemi askerî tüfekleri düşük fiyatlarla ve el altından satışa çıkardığında, Ermeni komiteleri de talipler arasındadır. Fransa da silah sanayiinin en tanınmış olanları Saint Etiénne Silah Fabrikası 22, 1907 de Alman Krupp firması ile düşmanlık derecesinde rekabet ettiği bilinen Şneyder 23, Osmanlı ordusunun kullandığı şeşhâne tâbir edilir ateşli silahları da imal eden Grizon 24 ve Şanlaro Silah Fabrikası dır 25. Ermeni komiteleri, yüzyılın sonlarına doğru Fransa dan yalnız silah satın almakla kalmamış, Marsilya ve Paris gibi iki önemli merkezi sevkiyat üssü haline getirmişlerdir. Böylece, Osmanlı topraklarına sevk edilecek Avrupa ve Amerika menşeli silahlar uygun bir fırsat bulununcaya kadar bu merkezlerde bekletilmişlerdir. Ermeni komiteleri, ateşli silahların önemli bir kısmını Belçika nın Liége şehrindeki Millî Silah Fabrikası (Fabrique Nationale d Arms de Guerre)(FN) ndan tedarik ediyorlardı 26. Bu firma, Osmanlı ordusuna da revolver, top ve benzeri silah satıyordu 27. Belçika da, karabine/karabiner ve Tersener tüfekleri 28 imal edildiği gibi; süvari kılıcı, kama 29 gibi yakın harp silahları da üretiliyordu. Belçikalı silah imalatçıları, vaktiyle Avrupa ordularında görev yapmış yüksek rütbeli bazı subaylar vasıtasıyla Ermeni lere düşük fiyatla silah ve mühimmat temin ediyorlardı. İsviçre nin Cenevre şehrinde ikamet eden Osmanlı ve Rus tabiiyetinden bazı Ermeniler ise, Avrupa menşeli tanınmış silahları ucuza mâletmenin başka bir yolunu bulmuşlardı. Onlar, şehrin muhtelif yerlerinde kurdukları imalâthanelerde bu silahların taklitlerini yapıyorlardı. İngilizler, genellikle kaliteli ve fazla bakım istemeyen tüfekler imal etmişlerdir. Bunlardan bazıları Bren LMG ve Lee-Enfield dır. Londra da ve İngiltere nin diğer şehirlerinde komiteler kuran Ermeni lerin en büyük silah tedarikçisi, Büyük Britanya Hükümeti olacaktır 30. Komiteciler, buradan yalnız silah almamış; Londra hükümetinin desteğiyle A.B.D. nden İngiltere ye silah ve mühimmat getirmiş ve Osmanlı topraklarına nakletmişlerdir. Doğrudan Londra Hükümeti nin yardımıyla Winchester marka tüfek 31 ve revolverler, Henry Martini 32 marka silah ve cephanesini satın alan Ermeni ihtilalciler, Osmanlı askeri ve diğer güvenlik güçlerine karşı bu silah ve mühimmatla üstünlük sağlamaya çalışmışlardır. Doğu Anadolu da Ermeni isyancılarının elinde askerî top dahi bulunduğu (21) Wanzel Silah Fabrikası/Steyrwerks, 1854 te Avusturya da kuruldu. Fabrika, Avusturya ordusuna silah üretiyordu (Robert W. D. Ball, Mauser Military Rifles of The World (fourth édition. S. 188 vd.). Avusturya ordusu daha önce de Lorenz tüfekleri kullanmıştı. Lorenz i üreten firma, Wanzel gibi özel imalatçı idi. (22) BOA, A.MKT.MHM, nr. 285/83, 19 C 1280/1 Aralık 1863; BEO, nr. 1167/87476, 11 Ra 1316/ 30 Temmuz (23) Krupp ve Kane-Şnayder Top fabrikaları arasındaki rekabetin düşmanlığa dönüştüğüne dair tahrirat: BOA, Y.MTV, nr. 300/50, 9 Ca 1325/20 Haziran Fransız Şnayder in fabrikasına yapılan askerî siparişler ve bir Şnayder tüfeğinin eşantiyon olarak İstanbul a gönderilmesi hakkında yazışmalar: BOA, HR.SFR (3), nr. 117/20, Osmanlı Sarayı, Kruzo Fabrikası sahibi Mösyö Şnayder i 1907 yılında taltif etmiş (BOA, İ.TAL, nr. 422/1325 R R 1325 /7 Haziran 1907) ve firmasına her türlü kolaylığı göstermiştir (BOA, İ.HR, nr. 434/1332 Ş-10, 22 Ş 1332/1 Kasım 1904). (24) BOA, Y.MTV, nr. 50/55, 19 L 1308/28 Mayıs (25) BOA, HR.MKT, nr. 224/20, 4 C 1274/20 Ocak (26) Ermeniler in Belçika dan silah satın almalarına dair gönderilen malumat: BOA, HR.SYS, nr. 2745/37, (27) Osmanlı askeri, 1884 de Belçika yapımı revolverlerin yerine İngiliz yapımı Winchester revolverlerini kullanmaya başladı (İkinci Fırka da bulunan emir ve zabitlerin elindeki. Belçika işi revolverlerin Winchester revolverleriyle değiştirilmesine dair yazı: BOA, Y.PRK. BŞK, nr. 9/80, 28 Z 1302 /8 Eylül 1885). (28) BOA, Y.A.HUS, nr. 364/92, 14 Ş 1314/18 Ocak 1897, lef 1. (29) BOA, HR.SYS, nr. 2828/15. (30) XIX. yüzyılın sonlarında Londra da 9, Cambridge de 1, İskoçya da 1, İrlanda da 2, Galler bölgesinde iki Ermeni komitesi faaliyet gösteriyordu (BOA, Y.A.HUS, nr. 391/5). (31) Ermeni silah tacirleri, Berlin Anlaşması ndan önceki dönemde de muhtelif Avrupa silah ve cephanesinin ticaretini yapıyorlardı. Meselâ Azaryan ın, 1874 te 87,5 milyon Martini fişeği ile kurşun satın aldığına dair Winchester Fabrikası tarafından gönderilen iki telgrafname bunu belgelemektedir (BOA, HR.TO, 551/62, ). (32) Avrupa menşeli Martini tüfekleri, gerek Osmanlı vilayetleri, gerek İran ve Bulgaristan daki Ermeni komitecilerinin kurduğu imalathanelerde taklit ediliyor, daha ucuza mal oluyorlardı da Erzurum da Ermeni evlerinde yapılan bir aramada birkaç taklit Martini tüfeği ile cephanesi bulunmuştu (BOA, A.MKT.MHM, nr. 644/9, Mikrofilm nr.: Erzurum 21968, 3 R 1324/27 Mayıs 1906, lef 6). 5

6 6 görülmüştür. Komiteciler, nerede ise âsâkir-i şâhâne ile silahlanma yarışına girmişlerdir. Serî atışlı Winchester tüfeklerinin Avrupa da ilk defa Doksanüç Harbi nde Osmanlı ordusu tarafından Plevne de Ruslar a karşı kullanıldığı 33 hatırlanacak olursa, komitelerin kısa zamanda nasıl modern silahlara sahip oldukları kolayca anlaşılacaktır. Ermeni tedhişinin Avrupa daki diğer silah tedarikçileri küçük Balkan hükümetleri idi da kurulan Yunanistan, Girit Meselesi nde olduğu gibi kısa sürede Osmanlı aleyhtarı isyan hareketlerini teşvik etmiştir. Ermeni komitelerine, Atina Hükümeti nin bilgisi dâhilinde Gıra tüfekleri verilmiş 34 ; komitecilerin Rumeli ve Anadolu şehirlerine silah sevkiyatına yardım edilmiştir 35. Romanya Hükümeti komitecilere silah ve patlayıcı madde sağlamış ve yine sevkiyata aracı olmuştur 36. Sırbistan ile Karadağ, Avrupa marka silahların taklitlerinin imalinde İsviçre ye benzer bir rol üstlenmiş; Ermeni komitecileri, ellerinde Karadağ revolverleri ile dolaşmaya başlamışlardır den 1908 yılına kadar muhtariyetle idare edilen Bulgaristan Prensliği de, 1880 lerden başlayarak Avrupa silahların taklidine imkân hazırlamıştır. Sofya Hükümeti, Bulgaristan Komiserliği nin denetimine rağmen taklit ve orijinal Avrupa silahlarının İstanbul ve Anadolu ya sevkinde önemli rol oynamıştır. Küçük Balkan Hükümetleri nin Ermeni ihtilâlcilerle işbirliği, özellikle Rusya ve İngiltere nin direktifleri doğrultusunda gerçekleşmiştir. Rusya ya gelince, 7 Nisan 1914 de Tiflis deki Hükümet Tiyatrosu nda, Ermeni Meselesi ve Almanlar başlıklı bir konferans veren Prof. B. D. Pletneff, isabetli bir yaklaşımla, 1878 yılından sonra ortaya çıkan Ermeni Meselesi ne Rus Meselesi de denilebileceğini 37, ifade etmişti. Bu benzetme, Osmanlı diplomasisinde Ermeni Meselesi nin zuhuru ve gelişmesi bakımından son derece doğru idi. Prof. Pletneff, konuşmasının devamında, Büyük Petro nun hedeflerini gerçekleştirmek için bugün büyük bir fırsat doğduğunu, bunun için Ermeni lerin Rus larla el ele vermeleri gerektiğini, Osmanlı Devleti nin Giritliler gibi Anadolu daki Ermeni lere de mutlaka muhtariyet vermesi icabettiğini, sözlerine ekliyordu 38. Pletneff in konuşması, Tifliski Listok gazetesinin 9 Nisan 1914 tarihli nüshasında, M.B. imzasıyla, Vilâyât-ı Şarkıyye Islahatı ve Ermeni Meselesi başlıklı makale muhtevasında yayınlandı 39. Makalede, Prof. Pletneff in konuşmasından alınarak, Bâbıâli nin Petersburg ve Berlin siyasetini tahliline yardım edecek bazı ayrıntılar da naklediliyordu. Buna göre Pletneff, konferansta, Alman ricalinden Rohrbach ın söylediği Anadolu Ermenileri kıt ai mezkûreyi iktisâden temellük etmek emelinde olan Alman ları çekemezler. Bunlar Rusya ile Osmanlı Devleti arasında bir savaş çıktığında hemen Rusya nın yanında yer alırlar. Bir kısmı El- Cezire ye, diğer kısmı Bağdat Şimendiferi Güzergâhı na sevk ve tebdil edilmelidir,diyerek, Alman milletinden olup, Ermeni muhibbi bir zât addedilen ve ilâhiyat tahsil etmiş bulunan Rohrbach ı Rus ve Ermeniler nezdinde eleştiriyordu. Daha da ileri giden hatip, Rohrbach lar ve Lepsius lar Alman pâyitahtında bu maksadları temin etmek için Alman-Ermeni Cemiyeti ihdas ediyorlar, derken; son çeyrek asırda Ermeni komitelerinin silahlanmasında gerek Almanya, gerek Rusya nın hangi maksatlara hizmet ettikleri de görülüyordu. Çarlık Rusyasını temsilen önce Petersburg, 1917 sonbaharından itibaren Bolşevikler, Osmanlı Devleti nin tebea-i sâdıkası Ermeniler i ihtilal fikriyle silahlı harekete hazırlamış, doğrudan doğruya silahlandırmışlardır. Petersburg, hemen Doksanüç Harbi ön- (33) Geniş bilgi için, bkz.: Ali Fuat Örenc-Ali İhsan Gencer-Metin Ünver, Türk Amerikan Silah Ticareti Tarihi, İstanbul (34) BOA, Y.PRK.MYD, nr. 4/64, 29 Z 1302/9 Ekim (35) BOA, Y.PRK.ASK, 41/67, 6 Z 1304/26 Ağustos Almanya tüccar bandıralı Çinos adlı gemiye Anvers den dinamit yüklenerek Pire ye getirildiğine dair tahrirat: BOA, Y.PRK.ASK, nr. 62/82, 11 Z 1307/29 Temmuz (36) BOA, HR.SYS, nr. 2747/4, (37) Tiflis Başşehbenderi Münir Süreyya Bey in Hariciye Nezareti ne gönderdiği 9 Nisan 1914 tarihli yazı: BOA, HR.SYS, nr. 2776/76. Yaklaşık yirmi yıl sonra Revue Internationale dergisi sahibi Mösyö Waly nin takma adla yazdığı Küçük Asya da Çarlık: Ermeni Meselesi başlıklı makale (BOA, HR.SYS, 2874/3) ise, propaganda maksadıyla hazırlanması ve haklı olarak tenkidi dışında Rusya nın Ermeni Meselesi ne tarihî bakışını hatırlatmaktadır. (38) BOA, HR.SYS, nr. 2776/76. (39) Aynı yer.

7 cesinde ve sonraki yıllarda 40, Osmanlı, Rus ve İran Ermenileri ne Rus silah sanayiinin kâr-ı kadim, beşeriyet-perver 41 adı verilen tüfekleri ile muhtelif tabanca ve mühimmat, sonraları top vermiştir 42. Rus Hükümeti, Ermeni komitecilerine yalnız eski silahlarını değil, Rus ordusunun kullanmakta olduğu modern silahlardan da vermiştir. Dönemin İran Şahı ise Hoy, Selmas, Heftvan, Tebriz gibi şehir, kasaba ve köylerde Acem, Rus ve Bulgar ustalara silah imal ettirmiş; aynı zamanda, Avrupa ve Rus silahlarını İran sınırından geçirerek Van ve civar mahallere naklettirmiştir. Yine İran, Rus menşeli silahlardan başka, İngiltere ile Avusturya-Macaristan İmparatorluğu nun Ermeni ihtilâlcilere dağıtılmak üzere Osmanlı memleketlerinden transit olarak İran a gönderdikleri silahları teslim almış, komitecilere dağıtmıştır. ABD Silah Sanayii ve Ermeniler XIX. yüzyılda önemli bir gelişme gösteren Amerikan silah sanayiiavrupa merkezlerinde yardım arayan Ermeni komitelerinin silahlanmasında hususi bir yere sahiptir. Vaktiyle A.B.D. ne göç eden Ermeni lerin çoğu, genellikle New York, Worcester, Boston, Providence, Lynn ve Chicago da ikamet etmiş; bir kısmı, Osmanlı aleyhtarı cemiyetler kurmuşlar 43 ; bazıları Osmanlı Devleti nin eski tebaası ve A.B.D. nin yeni vatandaşları olan ihtilâlci Ermeniler, Avrupa da yaşayan ve Rusya, İsviçre ya da başka devletlere tâbi diğer Ermenilerle birlikte hareket etmişlerdir. Washington Hükümeti nin de desteğini alan bu cemiyetler, 1890 larda, Anadolu ya modern silah ve mühimmat sevkine başlamışlardır. Dünyada ilk defa elle taşınabilir otomatik tüfek M1918 Browning 44 ve ilk yarı otomatik tüfek M1Garond ı imal eden A.B.D. nin gelişmiş silah fabrikaları, Ermeni lere büyük kolaylıklar gösterirler. Aynı yıllarda, Sultan II. Abdülhamid in tüfeklere şahsî ilgisini bilen ve Osmanlı hanedanına cüz i miktarda değerli av ve ziynet silahı satmaya çalışan, C[Cristopher]. M [Miner]. Spencer ın sahibi olduğu New York taki The Spencer Arsm Co. 45, Amerikan silah firmaları arasında önemli bir yere sahiptir. Ermeni komitecilerinin elinde yakalanan silahlara bakılacak olursa, Osmanlı ordusundan yüklü sipariş almayı başaran Amerikan firmalarından Spring ve Browning de komitelere silah satan firmalar arasındadır. Komitelerin Tedarik Ettikleri Yabancı Silahların Evsafı Osmanlı mahalli idarecileri, 4 Mart 1908 de Van da Kobans kilisesi ile evlerde yaptıkları aramalarda Ermeni lerin elinde çok sayıda harp aleti ve mühimmat ele geçirdiler. Kilise ve şehirde bulunan memnu emtia dan sı fişek olup; bunların adedi memlû/doldurulmuş, adedi fabrika malı kapsüllü ve kapsülsüz kovan idi. Diğerlerine gelince, 58 Mauser, 35 sürmeli, bir Martini, bir Manlicher ve Beylik Mauser, 172 adet mekanizması dahil Mauser, 22 adet yine mekanizması dahil Sürmeli Manlicher dahil, toplam 290 tüfek; 2 si muhtelif nevilerde 17 adet 10 atışlı Mauser Revolveri, 10 adet muhtelif sistemde dürbün, bir torba kalpazan ede- (40) Ermeni gönüllü birliklerinin teşkilatlanması ve silahlandırılmasında Rus ların büyük payı bulunuyordu. 1 Kasım 1914 te Osmanlı ordusuna karşı başlattıkları harekâtta, Ruslar, bölgedeki Müslüman halkın elindeki silahları almış ve Ermeni lere vermişlerdi (Süleyman Beyoğlu, Fahreddin Paşa nın Ermeni Meselesindeki Rolü, Tarihi Gerçekler ve Bilimin Işığında Ermeni Sorunu, Editörler: Yrd. Doç. Dr. Bülent Bakar-Prof. Dr. Necdet Öztürk- Prof. Dr. Süleyman Beyoğlu, İstanbul 2007, s. 74. (41) Bu tâbir, 1890 larda İran daki Ermeni komitelerinin silahlanmadan sorumlu üyeleri arasında kullanılıyordu. Mesela, silah ustası Panos, Tebriz de bu tüfeklerden imal ediyor, komite vasıtasıyla Rusya ya götürerek 10 Osmanlı Lirası na satıyordu. Aynı tarihte, Taşnak Komitesi nde bunlardan 700 adet tüfek olup; komitecilerin ifadesiyle, beşeriyyet-perver tüfenk Rusya Hükümeti tarafında askere dağıtılan tüfeklerden idi (Hüseyin Nâzım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi, II, Hüseyin Nâzım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi, haz. Necati Aktaş-Mustafa Oğuz, Mustafa Küçük, II (Ankara 1998), s ). (42) Rus tüfekleri, genellikle uzun süre kullanılmışlardır. Mesela, 1891 yılında Osmanlı Devleti nde hizmete konulan Mosin Nagant, Irak ta 1998 e kadar, yani 107 yıl kullanıldıktan sonra terkedilmiştir. (43) BOA, İ.HUS, nr C/109. Ermeniler in A.B.D. ye göç etmeleri hakkında, bkz.: Nurdan Şafak, Osmanlı Devleti nden ABD ye Ermeni Göçü ( ), Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, sayı 131 (Ermeni Meselesi Özel Sayısı) (Nisan 2001), İstanbul 2001, s (44) John Moses Browning, tanınmış bir ateşli silah tasarımcısıdır. Marka, bu tasarımcının adını taşımaktadır. (45) BOA, Y.PRK.SRN, nr. 2/16. 7

8 8 van, 10 kilo dinamit, 60 adet muhtelif nevi tüfek mekanizması, 39 kilo barut bulunuyordu 46. Van da yakalanan silah ve mühimmattan bazıları, ihtilâlcilerin olaylar esnasında kullandığı ve adlî kayıtlara girmiş malzeme idi. Ermeni komiteciler, henüz hafızalardan silinmemiş olan Galata daki Osmanlı Bankası Baskını nda revolver ve kamaların yanı sıra dinamitle doldurulmuş ve demirden mâmul birçok humbara kullanmışlardı 47. Kısaca, Van da ele geçirilen silahların bir kısmı âşina, bazıları ise, henüz iyi tanınmıyordu. 48 Bâbıâli ve Seraskerlik, Doksanüç Harbi nden sonra ihtilâlcilerin Avrupa ve Amerika dan ithal ettiği yabancı menşeli silah ve mühimmattan, özellikle eczâ-yı nâriye ve patlayıcı maddelerin terkibini; yeni sistem ateşli silahların da teknik özelliklerini araştırmaya başladı. Bazı mühimmatın terkip ve özellikleri hakkındaki balistik ayrıntı taşradan geliyordu. Arabgir Kaymakamlığı tarafından, 11 Kasım 1895 te, Mâmuretülaziz vilayeti aracılığıyla Dâhiliye Nezareti ne gönderilen bir telgrafnamede, Ermeniler in kışla, hükümet konağı, mirî cephanelik ve büyük binaları havaya uçurmak amacıyla kullanacakları muhtelif sıkletlerde kapsüllü el humbaraları hakkında bilgi verilmektedir 49. Bir dinamit humbara üzerinde yapılan incelemeden, bunun çivili dinamit tabir edilen, ufak, beyaz, içi doldurulmuş, kapalı, fincan biçiminde ve merkezinde uzun ince çivileri bulunan bir patlayıcı madde olduğu rapor edilmektedir yılında, Bâbıâli, bu defa Halep vilayetinde meydana gelen hadiseler sebebiyle, olayların çıktığı yerlerde halkın bütün silahlarının toplanmasını istemişti. Dâhiliye Nezareti nin 17 ve 18 Kasım 1895 tarihli iki telgrafnamesi üzerine, Halep vilayeti, bu emri Ermeni lerin de oturduğu liva ve kazalarda ilân etmişti. Ermeniler son bir-iki yılda buraya çok sayıda silah getirmişlerdi. Aramalarda, Ermeni lerden kadar çakmaklı ve eczalı kâr-ı kadim tüfek, tabanca, bıçak, hançer gibi âdi silahlar, birkaç adet revolver toplanabildi 51. Bâbıâli, komitelerin İngiltere ve diğer Avrupa ülkelerinden silah getirterek Ermeni lere dağıttığını biliyordu; buna rağmen yetkililer, Halep te aradıkları asıl silahlara ulaşamamışlardı. Zira Ermeniler, böyle dönemlerde bölgedeki yabancı diplomat ve misyonerlerin yardımıyla ellerindeki âdi silahları hükümete verirken; Avrupa silahları saklıyorlardı. Bunu bilen Dahiliye Nezareti, Halep valiliğine, beyânlara itibar etmeyip, Ermenilerin elinde Henry-Martini tüfeklerinin bulunup bulunmadığının araştırılması 52, talimatını vermişti. Yabancı Menşeli Silahların Sevk Güzergâhı Osmanlı vilayetlerine silah ithal eden komiteci ve şahıslar, çoğu zaman belirli güzergâhları kullandılar. Güzergâh seçimi gelişigüzel olmayıp, getirilecek yabancı silahların ihraç merkezleri, imalatçı fabrikaların kendi hükümetleri ile irtibatı ve bu hükümetlerle Bâbıâli nin zamanla değişen siyasî ilişkilerine uygun bir seyir izledi. Komiteler, başta (46) Van vilayetinden 20 Şubat 1323/ 4 Mart 1908 tarihinde gelen şifrenin sureti: BOA, HR.SYS, 2799/3. (47) BOA, Y.PRK.HR. 22/22. Komiteler, A.B.D. nden ithal ettikleri dinamiti daha sonra Avrupa merkezleri, Rumeli ve Anadolu da kendi imalâthanelerinde üretmişlerdir. Ermeni hadiselerinde dinamit kullanılması büyük tepki görmüş; Müslüman Osmanlı tebaası kadar yabancılar tarafından da eleştirilmiştir. Geniş bilgi için, bkz: Güler Yarcı, Lyonel Bondy nin Dinamit ve Diplomatlar Başlıklı Makalesi ve Hınçak Ermenileri, Osmanlı dan Günümüze Eşkiyalık ve Terör, Editör: Doç. Dr. Osman KÖSE, Mart 2009-Samsun, s , yay.: Samsun İlkadım Belediyesi. (48) Zaman zaman Ermeni lerden ele geçirilen ve hem Osmanlı ordusu, hem de halkın elinde bulunan bazı silah ve harp malzemesinin çeşitleri ve özellikleri şöyle idi: Gıra tüfek (kapaklı, kısa ve uzun, mükerrer ateşli olabiliyordu, Yunan Gırası olarak bilinenleri vardı); Martini nevi tüfek; çift kırma ve tek kırma nevinden çift tüfeği; Mısırkâri, İngilizkâri, bir gözlü tüfek; Karadağ Revolveri, Mısırkâri Martini, mütenevvi revolver; bıçak-kama-pala; mütenevvî tek av tüfeği; Beylik kasatura; şeşhâne tüfek; Bulgar Manlicheri; Winchester; kapaklı Yunan taklidi, Mısır taklidi, Rus taklidi; kırma çifte; kundaksız kırma çifte; Harbî; Bulgar sarısı; barut; kapsül; fabrika malı barut; fişek makinesi, tüfek memesi, bomba kapsülü, fitil, dinamit mevadd-ı infilakiyesi (BOA, DH.EUM.2.Şb., nr. 11/48). (49) BOA, HR.SYS, nr. 2790/41. (50) Dinamit humbaralar, Kanadalı Balckmen tarafından icat edilmiştir (BOA, Y.PRK.HR, 22/30, 26 Ra 1314/ 4 Eylül 1896) yılında, Avrupa da anarşistlerin baston, çanta ve diğer bazı şekillerde dinamit humbaraları imal ettikleri öğrenilmiş, bunların Osmanlı memleketlerine ithali yasaklanmıştır (BOA, BEO, nr. 363/27183, 15 Ş 1311/21 Şubat 1894). Bâbıâli, 1896 yılında II. Abdülhamid e de dinamit humbaralarının imal şekli hakkında bilgi sunmuştur (BOA, Y.PRK.HR, 22/30, 26 Ra 1314/ 4 Eylül 1896). (51) BOA, Y.A.RES, nr. 77/52. (52) Aynı yer. Halep valisinin 20 Teşrinisani 1311/ 2 Aralık 1895 tarihli tahriri: BOA, Y.A.RES, nr. 77/52.

9 İstanbul olmak üzere Ermenilerin yoğun olarak yaşadıkları merkezlere, kademeli surette sevkiyat yaptılar. Sevkiyat plânlarında iki hususa önem verdiler. Öncelikle yurt dışından gelen silahların Osmanlı sınırlarından kolayca geçirilebileceği güvenliği zayıf liman, kasaba ve köylerin civarı tercih edildi. Ermeni ihtilâlciler, ikinci olarak, devletin resmî gümrük kapılarını kullandılar. Bunu yaparken, bir taraftan yabancı diplomat, misyoner ve şahıslar ile yabancıların hizmetinde çalışan bazı Osmanlı Ermenilerinden yardım aldılar; diğer taraftan, rüsumat idarelerinde görevli mahallî memurlar ve emniyet kuvvetlerinden bazılarını cebren ya da rüşvet vererek ikna suretiyle, çoğu defa amaçlarına ulaştılar. Sevkiyat için seçilen mahaller, silahların yurt içinde depolanması ve komiteler tarafından plânlanmış bir hadisenin başlamasından hemen önce, isyancılara silah ve cephane dağıtmaya elverişli mahallerdi. Komiteler, Bâbıâli ve Saray ın sevkiyatı haber aldığından emin olduklarında, silah ve cephaneyi bir süre için ya Avrupa daki ihracat merkezlerinde tutmakta; âcilen ihtiyaçları varsa, muvakkaten güzergâh değiştirmekte idiler yıllarına arasına rastlayan yaklaşık yarım asırda, Ermeni komiteleri, genellikle şu sevk yollarını tercih etmişlerdir: Avusturya, Almanya, İngiltere, Fransa ve Belçika dan alınan harp silah ve mühimmatı, ya Almanya da Bremen ve Hamburg Limanları veya Belçika da Anvers Limanı ndan yola çıkartılarak deniz vasıtalarıyla Doğu Akdeniz e, buradan Adana vilayeti ile İskenderun, Mersin 53 ve Antalya limanlarından Anadolu ya; Süveydiye ve Lazkiye Limanları ndan Halep ve Suriye taraflarına nakledilmiştir. İngiltere den Fransa ya gönderilen İngiliz ve Amerikan yapımı silahlar ile Fransız ve Belçika menşeli silah ve mühimmatın bir kısmı Marsilya Limanı ndan Doğu Akdeniz e geçirilmiş; İngiltere den Yunanistan yolu ile yapılan İngiliz-Amerikan silah ve cephanesinin sevkiyatında, genellikle Pire limanı kullanılmış; bu sevkiyatta Atina daki Hınçak Komitesi üyeleri önemli rol üstlenmişlerdir. Yurt dışından getirilen Ermeni silahlarının Batı Anadolu daki en mühim sevkiyat limanı, İzmir dir. Bu liman, hemen bütün yabancı silah ve mühimmatın toplama ve dağıtım noktalarından birisidir. Mesela 1905 yılında, Rus gemilerinin devamlı surette uğradığı İzmir Limanı nda, Rusya ya petrol gazı sevk eden Burjon ve Scani adlı yüksek tonajlı iki gemi, manifestolarında beyan etmemekle beraber Ermenilere silah taşıyorlardı. Bunlardan 867 tonilâtoluk Burjon vapuru İskenderiye üzerinden İzmir e, 832 tonilâtoluk Scani de düzenli olarak İstanbul, İzmir ve Selanik e sefer yapmakta idi. Burjon da gerçekleşen bir aramada humbara, tüfek, maden yağı fıçıları içinde revolverler, portakal kabukları arasında da hançerler ortaya çıkarılmıştı 54. Silah sevkiyatının tartışmasız en önemli duraklarından biri, Kıbrıs idi. Doğu Akdeniz de yer alan ve Anadolu nun güney sahillerine bakan Kıbrıs Adası, 1878 de İngiltere nin kontrolüne geçmişti. Ermeni firariler, İngiliz lerin yardımıyla, 1880 lerden başlayarak sahil güvenliği bir hayli zayıf olan Kıbrıs Adası na yerleştiler. Ada, 1900 lü yılların başında Doğu Akdeniz deki yabancı menşeli Ermeni silahlarının ana depolarından biri oldu 55. Firari Ermeniler ve komite ileri gelenleri, İskenderun ve Mersin dahil Anadolu nun Ada ya yakın sahillerinden kayıklarla Kıbrıs ın Karpas nahiyesine, Tuzla iskelesine, oradan Lefkoşa civarına geçiyorlardı. Magosa Limanı da Ermenilerin uğrak yerlerinden olup, buradan Anadolu ya silah sevk etmek kolaydı 56. Başka bir ifadeyle, Yunanistan ın (53) BOA, BEO, nr. 2244/168242, 14 L 1321/3 Ocak (54) BOA, HR.TO, nr.359/56, Orijinal nr.: TS. 105, Mikrofilm nr: Şehbender (55) Dahiliye Nezareti nden 7 Eylül 1321/20 Eylül 1905 tarihli Sadaret tezkiresine cevaben gönderilen 24 Aralık 1905 tarihli tezkire: BOA, A.MKT.MHM, nr. 615/3, Mikrofilm nr.: Mütenevvia/21504, 1 Ş 1323/1 Ekim Yapılan istihbarata göre, komiteciler İskenderun ve Mersin Limanları ile Anadolu nun Ada ya yakın diğer sahillerinden kayıklarla Kıbrıs ın Karpas nahiyesine, oradan posta vapurlarıyla Tuzla İskelesi ne çıkıyor; bazıları civar köylere ve Lefkoşe civarındaki manastıra; bazıları da Kıbrıs üzerinden yabancı memleketlere gidiyorlardı (Aynı yer, lef 4). (56) Temmuz 1914 te, Lord Curzon Kıbrıs ın bölgedeki İngiliz varlığı bakımından önemini belirtirken, şöyle diyordu: Kıbrıs, Port Said ten 200, Suriye kıyılarından 65, İskenderun dan 100, Mersin Limanı ndan 80 ve Anadolu kıyısndaki Antalya dan 150 mil uzaklıkta bulunmaktadır. Böylece Kıbrıs, gelecek yıllarda Doğu Akdeniz ve Ortadoğu egemenliği bakımından anahtar durumundadır (Ulvi Keser, Kıbrıs Fransız Ermeni Kampları, İngiliz Esir Kampları ve Atatürkçü Kıbrıs Türkü, İstanbul, s. 33). 9

10 10 Pire şehri 57 gibi, Kıbrıs Adası nın şehir ve kasabaları da Ermeni komitecilerinin ileri karakolu olmuştu. Birinci Dünya Savaşı devam ederken, Kasım 1916 da, Ada daki küçük bir Ermeni firari topluluğundan Doğu Lejyonu [ Légion d Orient ] adı altında bir askerî birlik kuran Paris Hükümeti de 58, Ada daki ihtilâlcilerin Fransız silahlarıyla teçhizine büyük katkıda bulundu. Lejyon u kurmakla görevli Albay Louis Romieu, Kıbrıs a 600 tüfek getirtmişti 59. Avrupa ve Amerikan silahlarının Osmanlı topraklarına sevkinde, şüphesiz son derece önemli başka bir güzergâh, Kuzey Afrika bölgesidir. Gerek Port Said, gerek Mısır ın İskenderiye Limanı na getirilen Ermeni silah ve mühimmatı 60, buradan Habeşistan a nakledilir, Fransa nın kontrolündeki Cibuti Limanı vasıtasıyla Asya kıtasına geçirilirdi 61. Asya tarafında, Arap Yarımadası nın en güneyinde kalan Yemen sahiline deniz yoluyla ulaştırılan silahlar, buradan kuzeye doğru yol alırlar; Basra Körfezi ne gelen silah denkleri ya Irak üzerinden Doğu Anadolu ya veya İran yoluyla Kafkasya ya geçirilir; ihtiyaca göre, bir kısmı İran da bırakılırdı. İran, Kıbrıs ta olduğu gibi, Ermeni komitelerinin satın veya hibe suretiyle ele geçirdikleri yabancı menşeli silahların Anadolu ya intikal etmeden önce depolandığı stratejik merkezlerden bir diğeri idi. Batı da, Avrupa ve Amerika dan; kuzeyde, Çarlık Rusyasının merkezi Petrograd/Petersburg şehri ile Kırım Yarımadası 62 ve Rusya nın başka bölgelerinden sevk edilen silahlar, genellikle Batum, Tiflis, Revan, Tebriz, Tahran, Heftvan, Hoy ve Selmâs a getirilirlerdi de Türkmençay Anlaşması ile Kafkasya yı hâkimiyetine alan Rusya, Nahcıvan ve Revan ı tamamen kontrolü altında bulunduruyordu 63. Bu bölgedeki diğer şehir ve kasabalar genellikle İran sınırları içinde kalsalar dahi, Petersburg Hükümeti nin, gerek bölgedeki Ermeniler, gerek İran Hükümeti üzerindeki nüfuzu sebebiyle yine Rus Çarlığı tarafından kontrol ediliyordu. Avrupa, A.B.D. ve Rusya menşeli silahların taklitlerinin de imal edildiği İran ın Hoy, Selmâs, Tebriz, Heftvan gibi şehir, kasaba, hatta bazı köyleri, Ermeni komitelerinin Anadolu ya silah sevkiyatındaki mahreçleri olarak öne çıkıyorlardı. Adı geçen merkezlerden başlayan sevkiyat, Doğu Anadolu da Van, Erzurum, Bitlis, Siirt taraflarına yöneliyordu. Rusya veya diğer Avrupa devletlerinden İran a yapılan silah ve cephane sevkiyatının önemli bir kolu ise, Karadeniz de Trabzon Limanı üzerinden Erzurum a ulaşıyordu. Bu güzergâh, Rus ve İngiliz silahlarının yoğun surette nakline sahne oluyordu. Kırım veya Batum üzerinden gelen yabancı silahlar Trabzon, Giresun, Ordu, Sinop ve Samsun Limanları na geçiriliyor; sonraki adımlarda Ankara, Yozgat, Tokat, Amasya, Konya, Kayseri 64, Sivas 65 taraflarına naklediliyordu 66. Konya ve civarı nakliyata daha da açıktı; burası, Akdeniz sahilinde bulunan ve uzun zaman Konya vilayetine bağlı kalan Antalya nın liman tarafından da silah sevkine maruz kalıyordu. Balkan Yarımadası na Bulgaristan ve Romanya sahillerinden gelen Avrupa silah ve mühimmatı adı geçen Karadeniz Limanları na yönlendirildiği gibi; Batı Karadeniz de İzmit ve Adapazarı taraflarına, genellikle Adapazarı nın Karasu sahillerine çıkartılıyordu. Romanya da Rusçuk Limanı, Bulgaris- (57) BOA, Y.A.HUS, nr. 295/85, 27 L 1311/1 Mayıs 1894). (58) Ada da, Monarga daki Lejyoner kampında bir ara 54 Ermeni bulunuyordu (Keser, a.g.e., s. 41 vd.; Mustafa Serdar Palabıyık, Fransız Arşiv Belgeleri Işığında Fransız Doğu Lejyonu nun Kuruluşu ve Faaliyetleri (Kasım 1916-Mayıs 1917), Ermeni Araştırmaları, sayı (Ankara-Nisan 2006), s. 207 vd.) (59) Gös. yer. (60) İskenderiye Ermeni komiteleri adına ayrı bir önemi haizdir. İsviçre de kurulan Hınçak Partisi, Nazarbekyan ve arkadaşları arasındaki görüş ayrılıkları sebebiyle ikiye ayrıldığında, bir gurup, 1898 de İskenderiye de Yeni Hınçak Partisi ni kurmuş; sonraları Londra ve Avrupa daki bazı merkezlerde teşkilâtlanmaya devam etmişlerdir (BOA, HR. SYS, nr. 2745/2, ). (61) BOA, A.MKT.MHM, nr. 544/16, Mikrofilm nr.: Müteferrika 14230, 18 Z 1315/10 Mayıs (62) BOA, ZB, nr. 597/44, 17 T 1323/ 30 Kasım (63) Türkmençay Anlaşması 10 Şubat 1828 de imzalanmış; daha önce Gülistan Anlaşması ile Rusya ya karşı kuzey hanlıklarını kaybeden İran, bu defa Erivan ve Nahçıvan Hanlıkları nı kaybetmiştir (Hatem Cabbarlı, Geçmişten Günümüze Ermenistan da Azerbaycan Türkleri, Ermeni Araştırmaları, sayı 4 (Ankara- Aralık 2001-Ocak-Şubat 2002), s. 126 vd.). (64) BOA, DH.EUM.2.Şb, nr. 6/1. (65) Ermeniler in Sivas ta çok sayıda silah, erzak ve mühimmat depoladıkları hakkında 3 Haziran 1916 tarihli şifre yazı: BOA, DH.ŞFR, nr. 64/194. (66) BOA, A.MKT.MHM, nr. 656/2, Mikrofilm nr: Kastamonu 6433, 18 R 1313/8 Ekim 1895.

11 tan da Varna Limanı 67 silah sevkiyatında en çok tercih edilen duraklar arasında idi. Bulgaristan ın Sofya, Varna ve Filibe şehirlerinde Ermeni lerin silah ve patlayıcı madde imalathaneleri olup; burada yapılan silah ve mühimmat, Bulgar Hükümeti nin yardımıyla ve bazen Rumeli Demiryolları 68 vasıtasıyla Edirne üzerinden İstanbul a getiriliyordu. Pâyitahta ulaşan silahlar 69, ya burada gizleniyor 70 veya Anadolu ya gönderiliyordu. Kumkapı ya kadar deniz yoluyla sevk edilen silahlar ise, sahile çıkartılarak İstanbul içlerine dağıtılabiliyordu. Şimendiferlerle taşınan Avrupa silahlarının yolculuğu, bazen Anadolu Demiryolu Şirketi vasıtasıyla doğu ve güney istikametinde devam ediyordu. Alman lara verilen imtiyazla işletilen ve İstanbul da Haydarpaşa İstasyonu ndan başlayarak Eskişehir, Konya arazisini doğu-batı yönünde geçip Orta- Doğu ya dönen demir raylar üzerindeki bu güvenli sevkiyat, Alman ve Avusturya-Macaristan silah sanayiikadar Alman bankalarının finanse ettiği Belçika silahlarının akışında da Berlin, Viyana ve Brüksel e önemli bir rekabet üstünlüğü sağlıyordu. Bâbıâli nin aldığı önlemlere gelince, Osmanlı güvenlik güçleri, yakaladıkları silah ve mühimmatı talimatlar doğrultusunda ilgili makamlara teslim ediyorlardı 71. Bunlar, malzemenin özelliklerine uygun olarak askeri depolara 72 veya barut, güherçile gibi maddeler askeri mühimmat fabrikalarına gönderiliyordu 73 Batılı Devletler Arasında Rekabet: Avrupa Ordularının Modernleşme Sürecinde Ermeni Komitelerinin Silah ve Finansman Arayışı Ermenilerin Silahlanmasında Almanya ve Belçika nın Rolü Brüksel deki Osmanlı sefiri, Hariciye Nezareti ne gönderdiği 11 Ekim 1893 tarihli bir telgrafnamesinde 74, silah dolu bir sandığın 12 Ekim de, Marsilya dan Anadolu ya sevk edileceğini bildiriyordu. Aynı sefaret, bu sevkiyatı Paris teki Osmanlı Sefareti ne de haber vermişti. Sandık, Ermeni tâcirlerden Serkiz Terziyan ın Liége de iki partide satın aldığı silah ve mühimmatla dolu idi. Burada Remington usulünde adet karabine ile adet hartuc/kartuş, 500 süvari kılıcı, istihkâmlarda kullanılmak üzere 12 adet uzun tüfek ve 7/9 ve 12 cm. çapında 100 kadar revolver ile birçok eski silah bulunuyordu 76. Brüksel Sefiri Karatodori Paşa dan Hariciye Nazırı Said Paşa ya gelen 10 Ekim1893 tarihli hususi bir yazıda da aynı havadise işaret ediliyordu. İstihbarata göre, Terziyan yeni bazı silahlar almıştı. Genç Ermeni tâciri iki defa Berlin ve Hamburg a gitmek için Liége de ortadan kaybolmuş; daha sonra, Paris e gitmek üzere Belçika yı terk ettiği öğrenilmişti 77. Bâbıâli, Sefaret ten, bahis konusu silahların isimlerinin, satıcısının, fabrika ve sisteminin öğrenilerek bildirilmesini istedi. Ertesi gün, Said Paşa dan Rüstem Paşa ya yazılan 11 Ekim 1893 tarihli yazıda Terziyan ın Liége deki silah aldığı bir defa daha teyid ediliyordu 78. Bunun üzerine Bâbıâli, silahlarını Marsilya dan sevk edemeyen Terziyan ın, İngiltere ye gitmişse Londra ya (67) Sofya ve Sırbistan yoluyla Selanik, oradan da İzmir e bomba nakleden Ermeni Karabet Hartek adlı şahsın Varna dan Filibe ye gittiğine dair tahrirat: BOA, A.MTZ(04), nr. 145/72, 20 C 1324/11 Ağustos (68) Ermeniler in Bulgaristan dan trenle İstanbul a bomba, kundak ve saire nakletmelerinin önlenmesi için gerekli tedbirlerin alınmasına dair yazı: BOA, A.MKT.MHM, nr. 633/1, 5 Ca 1315/1 Kasım (69) Edirne valisi Âdil [ Bey] in Ermeniler hakkında hazırladığı rapor: BOA, DH.EUM, 2. Şb, nr. 7/21. (70) Polis Müidiriyeti nin 6 Mayıs 1331/ 19 Mayıs 1915 tarihli tahriri : BOA, DH.EUM.2.Şb. 7/16. (71) Kudüs ve Kayseri de müsadere edilen silahlar, Dördüncü Kolordu Komutanlığı nın isteğiyle Menzil Müfettişliği ne teslim edilmiş, patlayıcı maddeler güherçile fabrikasına gönderilmiştir (Gös. yer).. (72) Ermeniler in elindeki silahların toplatılmasına dair Encümen-i Mahsâs-ı Vükelâ mazbatası sureti ve padişahın irade-i seniyesi: BOA, İ.DH, nr. 1328, 1313 Ca/71, 28 Ca 1313/16 Kasım (73) BOA, DH.EUM. 2.Şb. 7/16. (74) BOA, HR.SYS, nr. 2761/41. (75) yılları arasında yaşayan A.B.D. li bir silah tasarımcısının kurduğu Remington Arms Company, 1816 yılında faaliyete geçmiş, özellikle tabanca imal etmiştir. (76) BOA, HR.SYS, 2828/15. (77) 29 Eylül 1893 te Hariciye Nezareti nden Karatodori Paşa ya gönderilen telgrafname: BOA, HR.SYS, 2761/38. (78) BOA, HR.SYS, 2761/41. 11

12 12 ulaşıp-ulaşmadığını, aldığı silahları ne yapacağının araştırılması talimatını verdi Şu gerçekti ki, 1890 lı yılların hemen başında, Bâbıâli, Ermeni komitelerinin nasıl silahlandığını ve Avrupa silah sanayiinin bu süreçteki gerçek rolünü henüz yeteri kadar bilmiyordu. Silahlı Ermeni komitelerinin en fazla görüldükleri Avrupa merkezi Brüksel dir, denilebilir. 18 Ekim 1896 da Avrupa gazetelerinden biri, Ermeni lerin yaşadığı Osmanlı vilayetleri için Belçika dan bir hayli silah satın alındığını yazıyordu. Rivayete göre, o tarihe kadar Ermeniler, Osmanlı vilayetlerine Anvers yoluyla tüfek ve 80 mitralyöz göndermişlerdi. Paris te yayınlanan Le Soir gazetesi de, 18 Ekim 1896 tarihli nüshasında, aynı günlerde bir Ermeni komisyoncunun Brüksel den doğuya göndermek üzere birkaç yüz bin Waenzl/Wanzel tüfegi satın aldığını yazmıştı 79. Avrupa daki Ermeni silahlanmasının ayrıntıları birkaç yıl sonra gittikçe netleşiyordu. Mesela, Ocak 1896 da Bâbıâli, Almanya ordusunun emekli subaylarından Fischbacher in, Belçika ordusuna ait eski silahların bir kısmının Ermeni komitelerine satılarak Osmanlı memleketlerine ithali hususunda Belçika Harbiye Nezareti ile anlaştığını öğrendi. Bu vasıtayla Ermeniler, Belçika dan ikinci el adet Karabine tüfeği ve adet Tersener usulü tüfek almışlardı 80. Brüksel deki Osmanlı Sefareti nden gizli kaydıyla Hariciye Nezareti ne gönderilen hususi bir yazıda 81, Fischbacher in hüviyeti hakkında bazı yeni bilgiler gelmişti. Fischbacher, Almanya nın Bavyera ahalisinden olup; tüfeklere gelince, Belçika Hükümeti bunların araştırılmasından rahatsız olmuş, Harbiye eski nazırının tüfeklerin satışını yasakladığı anlaşılmıştı. Nihayet Bâbıâli, Museviler in idaresi altında bulunan ve duruma göre bu işlere müdahil olan Karlsruhe deki Banques Strauss ile Hamburg daki Mario Cresta Bankası nın hareket ve işlemlerinin dikkatli ve gizli bir şekilde izlenmesini istemiş; gelişmeler, 26 Kasım 1896 da Sadrazam, tarafından padişaha da arz edilmişti 82. Bâbıâli, Belçika Harbiye Nezareti nin Ermeni lere silah satışını kesinlikle önlemek istiyordu. Bu maksatla, önce Berlin deki Osmanlı sefarete talimat verilerek bir araştırma yapmaları istendi. II. Abdülhamid e sunulan 17 Ocak 1897 tarihli bir Sadaret tezkeresi, Almanya daki silah ticareti hakkında önemli bilgiler ihtiva ediyordu. Öyle ki, Almanya da silah ticareti tamamen serbest ve meşru idi. Osmanlı sefiri, şüpheli satışların izini keşfetmenin çok zor olduğunu bildiriyordu. Yapılacak en doğru iş, tedbirli olmak ve bankaları izlemekti. 83. Aslında Berlin sefiri, Aralık 1896 da, bölgede alınacak önlemler hususunda Hamburg Başşehbenderliği ile kayda değer bir görüş alış-verişinde bulunmuştu 84. Başşehbender e göre, Belçika nın sattığı silahlar deniz yoluyla gönderilirse, limanların bulunduğu arazi sınırlı olduğundan buraları kontrol altında tutmak kolaydı. Başlatılacak bir silah sevkiyatının yollarını keşfetmek için en etkili çare, Brêm 85 ve Hamburg limanlarını, özellikle Şark limanlarına gelip-giden gemilerin hareket noktası olan Hamburg Limanı nı etkin surette gözetim altında tutmaktı. Ayrıca Kızıldeniz limanlarına yapılacak silah sevkiyatı hakkında da önceden istihbarat yapmaya gayret göstermek gerekiyordu. Hatta bu maksatla, Bremen ve Hamburg daki Osmanlı Şehbenderlikleri gizlice uyarılmışlardı. Berlin Anlaşması ndan sonra, 1880 lerden başlayarak Osmanlı Devleti nin, Düvel-i Muazzama arasında belki de en fazla güvendiği, yeni imtiyazlar tanıdığı, dost ve samimi bulduğu Almanya, Ermeni leri gerçekten silahlandırıyor olabilir miydi? (79) Hariciye Nezareti ne gönderilen 22 Ekim 1896 tarihli Raguza Başşehbenderliği tahrirat tercümesi: BOA, HR.TO, nr. 354/20, Orijinal nr.: 451, Mikrofilm nr. : Şehbender 371, / 22 Ekim1896. (80) BOA, HR.SYS, nr. 2734/32, /26 Kanunusani 1311/7 Şubat 1896: BOA, Y.A.HUS, nr. 364/92, 14 Ş 1314/18 Ocak 1897, lef 1, 3 (24 Kanunuevvel 1311/5 Ocak 1896 tarihi itibariyle Berlin Sefareti nden Hariciye Nezareti ne gelen 408 numaralı gizli yazının tercümesi). (81) Hariciye Nezareti nden Sadaret makamına gönderilen 11 Ş 1314/15 Ocak 1897 tarihli tezkire: BOA, Y.A.HUS, nr. 364/92, 14 Ş 1314/18 Ocak 1897, lef 2. (82) Aynı yer. (83) BOA, Y.A.HUS, nr. 364/92, 14 Ş 1314/18 Ocak 1897, lef 1. (84) Gös. yer. (85) Almanya nın Hamburg şehrine birkaç saat mesafedeki Bremen e Fransızlar tarafından verilen addır

13 Avrupa daki Osmanlı diplomat ve muhbirleri, raporlarında, Alman silah fabrikalarından Ermeni lere herhangi bir silah satışından bahsetmeseler de komitelerin diğer ülkelerden silah alımlarında Almanya nın adı sürekli zikrediliyordu. Liége Şehbenderliği, 1896 Ekimi nde, Rusya dan hareket eden iki şahsın silah satın almak amacıyla Almanya üzerinden Belçika ya gideceklerini bildirmişti 86. Şehbenderlik raporunda bahsi geçenlerden biri, Renmar ahalisinden Ermeni asıllı Farem Denoga; diğeri, Rum asıllı Atinalı Melkan Gabrilen idi. Petersburg dan Berlin yolu ile seyahat ederek 30 Eylül 1896 akşamı Liége e gelen bu şahıslar, İngiltere tarafından verilen parayla silah alacak ve Paris teki komite nezdinde gideceklerdi. Ayrıca Şehbenderlik, adı geçenlerin Habeş Kralı nın Afrika ya silah ithal etmek için başvurduğu vasıtaları kullanacakları yolunda görüş beyan ediyor; bunların, alacakları silah ve harp aletlerini nereye götüreceklerini öğrenerek; hükümete bildirecekleri 87 kaydını ihmal etmiyordu. Anlaşıldığı kadarıyla, Belçika silah fabrikaları, yalnız Ermeni lere değil, Afrika ve Asya ülkelerine gayrimeşru vasıtalarla silah satıyor, bu faaliyetini Brüksel Hükümeti nin bilgisi dâhilinde gerçekleştiriyordu. Berlin Hükümeti nin yakından izlediği alış-verişe bazı Almanlar aracılık ediyor; finansman meselesi, Musevi asıllı Alman bankerlere bırakılıyordu. Bâbıâli için asıl düşündürücü olan Belçika ve Almanya nın gizli işbirliğidir 88. Osmanlı Ermeni lerine, Almanlar vasıtasıyla, ancak, Alman silahları yerine niçin Belçika silahları gönderilmektedir? Kısa süre sonra Viyana Hükümeti de Brüksel ve Berlin Hükümetleri ne katılacak, Trieste den yüklenen Avusturya yapımı eski silahlar Liége ve Hamburg a doğru yola çıkacak, oradan Afrika ve Doğu Akdeniz limanlarına gönderilmeyi bekleyeceklerdir. Avrupa silah sanayiinin attığı adımlar, kıta Avrupa sında değişen siyasî dengeler ve silah fabrikalarının dayanışması; tamamen kâr paylaşımıyla ilgili idi. Ermeni lere silah satışında, Belçika harp sanayii mamullerini pazarlarken; Almanya, finansman ve güvenilir Alman subaylarının kefaletiyle teknik güvence veriyor; böylece Berlin hükümeti, dost Osmanlı Devleti ne karşı kendi silahlarını kullandırmamış görünüyordu. Fakat, şurası gerçekti ki, XIX. yüzyılın sonlarına doğru Avrupa ve A.B.D. silah sanayiinin öncüleri, Osmanlı Ermeni lerine silah satışında olduğu gibi, milletler arası gizli ortaklıklarla sermaye, tasarım, imalat ve satışta birlikte hareket ediyor, birlikte kan döküyor, birlikte kazanıyorlardı. Osmanlı Ermenilerine Silah Tedarikinde İngiltere nin Rolü Berlin Anlaşması nı müteakip Osmanlı Ermenilerini en fazla destekleyen devletlerden biri, İngiltere oldu den Avrupa da kurulan Osmanlı aleyhtarı teşkilâtlardan Londra Ermeni Komitesi nde, James Bryce gibi İngiliz devlet adamları da kurucu ve üye sıfatıyla yer aldılar 89. Temmuz 1890 da, İngiltere nin, Londra Ermeni Komitesi ni Rusya yı Asya da sıkıştırmak ve Osmanlı Devleti ni İngiltere nin emellerine itaat ettirmek için bir vasıta olarak kullandığı 90 ileri sürüldü. Bu görüş, kesinlikle doğru olup; ancak, şunu da göz ardı etmemek gerekiyordu: Ermeni komitelerinin silahlanmasında Büyük Britanya Hükümeti nin aktif rolü, iktidar partilerinin değişmesine bağlı olarak yoğunlaşıyor ya da yavaşlıyordu 91. Me- (86) BOA, DH.TMIK.M, nr. 17/78, orijinal kayıt nr. 1764, 29 R 1314/7 Ekim (87) Aynı yer. (88) İki devletin silah sanayicileri daha önce de işbirliği yapmış; Berlin deki Ludwig Loewe&Co., Birinci Dünya Savaşı nda Liége le birlikte Belçika ordusu için Mauser tüfekleri imal etmiştir (Ball, a.g.e., 25). (89) BOA, Y.A.HUS, nr. 330/76. Aslında tarihçi olan Mösyö Bryce, daha önce Anadolu ya gelmiş, Osmanlı Ermenileri hakkında özel bilgi ve birikime sahip olmuştur (BOA, HR.SYS, 2851/26). (90) BOA, Y.PRK.TKM, nr. 18/19, 25 Za 1307/13 Temmuz (91) 1880 yılında İngiltere de Gladstone başkanlığında kurulan liberal hükümet, aynı yıl 4 Mayıs ta Berlin, Viyana, Roma ve Petersburg daki elçilerine, bulundukları ülke hükümetlerine başvurarak, Berlin Anlaşması hükümlerinin uygulatılması için Bâbıâli yi uyarmaları ve birlikte hareket etmelerinin teklif olunmasını istemiş; Bâbıâli yi baskı altında tutmak için de 28 Mayıs 1880 tarihinde Goschen i Fevkalâde elçi sıfatıyla İstanbul a tayin etmiştir (Karaca, a.g.e., s ) te Liberallerin yerine iktidar olan Lord Salisbury Hükümeti nin yönetimi kısa sürdü. Ertesi yıl yeniden iktidara gelen Gladstone un ilk işi, Ermeni Islahatı Meselesi ne eğilmek oldu (Karaca, a.g.e., s. 43). Gladstone ve sonraki İngiliz hükümet başkanları, Osmanlı Devleti nin tasfiyesine kadar Ermeni lere silah temini ve benzeri konularda yardım ettiler. 13

14 14 sela, Londra Komitesi ne bir süre başkanlık edip, Osmanlı aleyhtarı Mavi Kitap ın 92 hazırlanmasında da rol oynayan James Bryce ın etkili olduğu dönemlerde, komite yardımları en üst düzeye çıkmıştı. Ermeni komiteleri, 1890 ların başında bilhassa Winchester tüfekleri ile ilgilendiler. İngiliz silahlarını Bombay/Hindistan üzerinden Kafkasya ya, oradan Anadolu ya ithal etmeyi plânlayan komiteciler; 1891 yılında biri Kafkasya, diğeri Karadeniz den iki kişiyi bunun için görevlendirdiler. Kafkasya daki Aleksandropol [Gence] şehri Ermeni lerinden Artavul Ohancanyan ile Trabzon bölgesinden, müstear adı İrvan Menhaylof olan başka bir komiteci, Avrupa hükümet merkezlerindeki temaslarının ardından Londra ya gideceklerdi. Adı geçenler önce Berlin e geldiler; Osmanlı idarecileri hakkında Alman Hükümeti ne bazı şikâyetlerde bulundular. Anlayışla karşılanan komiteciler, bir ihtilâl çıkardıkları takdirde Berlin Anlaşması na uygun olarak kendilerine yardım edileceği hususunda sağlam vaatler aldıktan sonra İngiltere ye geçtiler; burada iken, Londra Hükümeti nin talimatıyla, Osmanlı askerî kuvvetlerinin zayıfladığını gördükleri bir zamanda isyana hazır olmak üzere i İngiltere, i Avusturya dan, toplam tüfek satın aldılar. Komiteciler bu silahları, önceden plânlandığı gibi, Hindistan ın Bombay şehrinden Irak taraflarına geçirip, Basra Körfezi üzerinden İran yoluyla sözde Ermenistan a ithal edeceklerdi. 2 Ekim 1891 de Yıldız Sarayı na sunulan bir jurnalde, Artavul Ohancanyan ın Viyana dan Trieste ye gittiği bildirildi 93. Günümüzde İtalya sınırları içinde kalan Trieste, o tarihte Viyana ya bağlı olup; Avusturya-Macaristan İmparatorluğu askerî silah depolarından bazıları burada bulunuyordu. Komiteciler de Avusturya dan gizlice teslim aldıkları silah ve mühimmatı, genellikle Trieste Limanı üzerinden Anadolu ya naklediyorlardı. Silah alımlarının yoğunlaştığı dönemlerde, komiteler arası muhaberatın ana maddesi nakit akışının nasıl sağlanacağı meselesi idi. Londra Sefiri Turhan Paşa, 20 Nisan 1895 te Hariciye Nazırı Rüstem Paşa ya, Londra İhtilâlci Ermeni Komitesi nin Rusçuk taki Ermeni Komitesi ne mektup yazarak kasalarındaki bütün parayı kendilerine göndermelerini istediğini bildirmişti. Sefaret, Ermenilerin yeni bir isyan hazırlığı içinde bulunduklarını, bu para ile silah alarak Osmanlı vilayetlerine sevk edeceklerini öğrenmişti. Belçika daki gibi, İngiliz silahlarının da el altından satışını doğrulatmak kolay olmayacaktı. 10 Eylül 1895 te Turhan Paşa ile Rüstem Paşa arasındaki başka bir yazışmaya göre 94, dedektifler de aynı kanaati paylaşıyorlardı. Sonunda beklenen olmuş, dedektifler, İngiliz Ermeni Derneği ve Grosvenor Hause Komitesi tarafından toplandığı öğrenilen paraların silah ve mühimmat alanında kullanılma ihtimalini çok zayıf bulmuşlardı. Onlara göre bu para, Londra da propaganda mitingleri yaptırarak, halk arasında Ermeni Meselesi ni tahrik etmek, kamuoyunu etkilemek veya bir yıl önce olayların çıktığı bölgelerdeki Ermeni lerin zaruri ihtiyaçlarını karşılamak için kullanılıyor olmalı idi. Dedektifler, Hınçak Komitesi nin şüphe uyandırdığını, güvensizlik telkin ettiğini, bununla beraber Hınçak Gazetesi ni yayınlayan Ermeni idarecilerinin o zamana kadar silah satın alımıyla meşgul olduklarına dair hiçbir faaliyetlerine rastlamadıklarını; fakat, komitecileri devamlı surette gözaltında bulunduracaklarını, bildiriyorlardı 95. Kendilerine ne kadar güvenileceği belli olmayan dedektiflerin beyanları, Bâbıâli yi ikna etmekten uzaktı 96. Silah alış-verişlerinin çok gizli yapıldığından kimsenin şüphesi yoktu; ancak, Osmanlı Hariciyesi nden yüklü maaş alan dedektifler de muhtemelen istihbaratlarının tamamını paylaşmıyorlar- (92) Londra daki Osmanlı sefiri Rüstem Paşa tarafından Hariciye Nezareti ne gönderilen 21 Nisan 1892 tarihli tahrir: BOA, HR.SYS, nr. 2752/37). (93) BOA, Y.PRK.AZJ, nr. 20/38. (94) BOA, HR.SYS, nr. 2757/10. (95) Gös. yer. (96) Londra hükümeti Ermeni lere silah satışını inkâr etmekle beraber, Londra İngiliz Ermeni Komitesi, 1894 yazında Yunanistan a gönderilerek, Adana havalisi ve İstanbul a silah ve mühimmat ithaline uygun mevkileri araştırmakla görevlendirilmişti (BOA, A.MKT. MHM, nr. 729/7, Mikrofilm nr: Esliha ve eşya-ı menu a 2655, 27 M 1312/31 Temmuz 1894, lef 3, 8).

15 dı. Gerçek ortada idi. Londra Hükümeti, Ermeni lere silah satışını sır gibi saklıyordu. Osmanlı hükümeti, diğer bilgi kaynakları ile karşılaştırdığında, dedektiflerin istihbaratına ihtiyatla yaklaşıyordu. Bâbıâli nin daha gerçekçi haber kaynaklarından biri, doğruluğu ekseriyetle ispatlanan jurnaller; ikincisi, komitecilerden ele geçirilen haberleşme evrakı ve yakalananların itirafları; üçüncüsü, bazen ecnebi misyonlarının postasından çıkan yazılı muhteva idi. Son guruptakiler hiçbir şüpheye yer bırakmıyordu. Ayrıca bu misyonlar, yalnız silah ticaretinin sahihliğini değil, sevkiyatın seyrini ayrıntılı olarak biliyor;, bizzat rol üstleniyorlardı. Misal vermek gerekirse, İngiliz ve Rus menşeli harp silah ve mühimmatı Karadeniz yoluyla ithal ediliyorsa, çıkartıldıkları en önemli liman Trabzon 97 ; Anadolu daki büyük sevk merkezleri, Erzurum ve Van vilayetleri oluyordu. Ermeni komiteleri, işaret edilen güzergâhtaki İngiliz konsolos ve kançılaryasından hatırı sayılır yardımlar alıyorlardı. Van daki postaneden kontrol için gönderilen mektuplar arasında çıkan ve K.V. Hallward imzasıyla 4 Kasım 1895 tarihinde Trabzon İngiliz Konsolosluğu Tercümanı Gomidas Hekimyan a yazılmış olup; zarfının üzerinde İngiliz Konsolosluğu mührünün yer aldığı İngilizce bir mektupta şöyle deniliyordu: Sevgili dostum Mösyö Hekimyân, tüfek ve sâire bulunan sandığı ne zaman Erzurum a gönderdiniz? Şu anda bir Laz veya bir Kürd ün bu tüfeklerle keklik avladığını zannediyorum. Kısa süre önce İstanbul dan benim için bir paket daha gönderilmişti. Trabzon Rüsûmat İdaresi nin iki adet raporunu lütfen gönderiniz. Çünkü, bâzen burada bu raporlar sorulmaktadır. Gönderdiğiniz birinci rapor vasıtasıyla tüfek ve sâir şeyleri gümrükten geçirdiğinizi anladım 98. Jurnallere gelince, İngiliz ve Ruslar aleyhinde bu yolla toplanan malumat bir hayli fazladır. Bitlis halkından ve kadîm Süryani milletinden olup; Rusya da ticaretle uğraşan Hüsrev adlı bir muhbir, 1893 Haziranı nda, İngiliz Gladstone ve Salisbury nin gizli emirleri ve İran ın muvafakatiyle Ermenilerin ihtilâle hazırlandığını bildiriyordu. Aynı muhbire göre, İngiltere nin tertibiyle, 1893 yılına kadar sınır boyundaki vilayetlere den fazla silah nakledilmiş; silahlar, ticarî eşyaların içinde geçirilmişlerdi 99. Bu misaller Bâbıâli nin Avrupa daki dedektif ve muhbirlerinden hiç faydalanamadığı mânâsına gelmemelidir. Mesela, Londra da oturan Lazar adlı bir şahıs 100, İngiltere deki Ermeni faaliyetleri ve komitelerin silahlanması hususunda Bâbıâli ye yararlı olmuştu. Lazar, 1893 te Ermeni lerin, Avusturya ordusu tarafından terk edilen eski model tüfeklerden adedini ucuz fiyatla satın alabilmek amacıyla Trieste de yetkililerle görüşeceklerini bildiriyordu. Ermeni lerin bazı Türk idarecileri ve bunlara göz yuman gümrük memurları ile anlaştıklarını ifade eden Lazar, Osmanlı sınırlarından kahve oldukları beyanıyla geçirilecek silahların iskelelere kolayca çıkartılacağını; Osmanlı vilayetlerine çok sayıda tabanca ithal edildiğini; gelecek beş yılda sınırlardan yüklü miktarda barut ve mühimmat geçirileceğini haber veriyordu 101. Bir süre sonra, Avusturya ordusunun eski tüfeklerinin satışıyla ilgili gelişmeler, Lazar ın istihbaratını teyit ediyordu. Bu arada Lazar, Avrupa daki Ermeni komitecilerini izlemek amacıyla, biri Paris, diğeri Belçika da istihdam edilecek iki hafiyenin bu merkezlere yerleştirilmesini; kendilerine, ayda Frank kadar maaş tahsisini öneriyor; istihbarat maksadıyla Venedik ve Trieste ye seyahat edeceğini bildiriyordu 102. (97) Ermeniler, 12 Şubat 1919 da Paris Konferansı na sundukları muhtırada, bağımsız bir Ermeni Devleti nin Van, Bitlis, Diyarbekir, Erzurum, Elazığ, Sivas ve Erzurum dan başka, Karadeniz e açılan kapı olması dolayısıyla Trabzon un bir kısmını istiyorlardı (M. Hanefi Bostan, Trabzon Muhafaza-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti nin Doğu Karadeniz Bölgesinde Yaşayanların Türk Olduğuna Dair Bir Muhtırası, Millî Mücadele de Giresun Sempozyumu (6-7 Mart 1999). Bildiriler, İstanbul 1999, s ; Zeynep Tüfekçi, Trabzon ve Çevresinde Yapılan Ermeni Tehcir ve Yargılamaları, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, Yükseklisans Tezi, İstanbul 2001, s. 158). (98) BOA, Y.PRK.UM, nr. 33/99. (99) BOA, Y.PRK.DH, nr. 6/16. (100) Londra Sefiri Rüstem Paşa dan Hariciye Nazırı Said Paşa ya tahrirat: BOA, HR.SYS, 2761/26). (101) Aynı yer. (102) BOA, HR.SYS, 2761/26. 15

16 16 Lazar ın faaliyetlerini dikkatle takip ettiği Londra Hükümeti, Ermeni komitecilere İngiliz silahlarının yanı sıra A.B.D. ve muhtelif Avrupa devletleri imalatı silah ve mühimmat temin ediyordu. Paris teki Osmanlı Sefareti, 11 Aralık 1895 te Hariciye Nazırı Tevfik Paşa ya, Marsilya Başşehbenderliği nden aldığı; ancak, henüz doğrulanmamış olan bir haber gönderdi. Burada, Londra Ermeni Komitesi nin Avrupa daki diğer Ermeni komitelerine mektuplar yazarak, Ermeni lerin savaşmakta oldukları merkezlere sevk edilmek üzere silah satın almak istediklerini ve komiteleri adına iâne toplanarak gönderilmesi isteniyordu. Bunun üzerine Osmanlı Hariciyesi, Marsilya daki Morel Bey in bir inceleme yaptırarak, Londra daki sefarete bildirilmesi talimatını vermişti yılı sonlarında, bir İngiliz şirketinin, Osmanlı vilayetlerindeki Ermeni lere dağıtılmak üzere Liége deki silah firmasından siparişte bulunduğu öğrenildi. Hariciye Nezareti nin 29 Ekim 1896 da Londra daki sefaretine gönderdiği telgrafname üzerine sefaretten gelen 13 Kasım 1896 tarihli cevabi yazıda, siparişin Londra daki büyük bir dedektiflik şirketi vasıtasıyla incelendiği ifade ediliyordu. Charling ve Ortakları adlı dedektiflik şirketi, hazırladığı raporda, son zamanlarda Liége e böyle bir sipariş verilmediğini kaydetmişti 104. Bu arada Emin Efendi adlı bir Osmanlı şehbenderinin aynı husustaki araştırması üzerine, Londra daki East and West India isimli limanlardan birçok ihbarname gelince; siparişi veren kimyevî madde şirketi ortaya çıkmış ve merkezi, gözetim altına alınmıştı lü yılların başında, Bâbıâli yi en fazla endişelendiren hususlardan biri, İngiltere, Almanya, Avustuya ve Belçika gibi ülkelerde silah satışlarıyla ilgili hukukî mevzuattır. Muhbir Lazar ın görüştüğü İngiliz Polis Dairesi gizli memurlarından bir şefe göre, İngiltere de silah ticareti tamamen serbest olup, hiçbir sınırlama, denetim ve kontrole tâbi tutulmuyordu. Bundan faydalanan silah tacirleri, bir taraftan Güney Amerika Cumhuriyetleri ndeki ihtilâlcilere; bazen de, kendi ülkeleri olmasına rağmen, İngiltere ile savaşanlara; hatta, bedelini ödemeye gücü yeten bütün Afrika kabilelerine silah ve mühimmat sağlıyorlardı. Dolayısıyla, İngiltere de yoğun bir silah ticareti yapılıyor, Londra Limanı na çok sayıda gemi gelip-gittiğinden, Ermeni lerin silah sevkiyatı kontrol edilemiyordu. Şu halde, Ermeni silahlarının Anadolu ya naklini izleyebilmek için, öncelikle gönderenin isim ve ikametgâhını öğrenmek; böylece, nereye sevk edilebileceklerini anlamak gerekirdi 106. Avusturya Silah Sanayii ve Ermeni Komiteciler Avusturya, XIX. yüzyıl sonlarında Ermeni komitelerinin rahatlıkla silah satın alabildikleri devletlerden biri oldu. Viyana Hükümeti nin muvafakatini almak için, uygun aracının bulunması yeterli idi. Bu aracı, bazen bir fabrikatör, sanayici; bazen gazeteci olabiliyordu. Mesela, 1890 larda Londra da yayınlanan Daily News gazetesinin muhabiri ve Gladstone Fırkası nın Şark taki mürevvici efkârı Mösyö Fitzgerald 107, bazı komitecilere, Avusturya nın bir milyon kadar Pencil sisteminde satılık tüfekleri bulunduğunu ve çok düşük fiyatla satılmakta olduğunu söylediğinde, bir Ermeni kadını bu tüfeklere talip olmuştu. Viyana da ikamet edip, Rusya uyruklu olan bu kadın; tüfeklerden kadarını gerçekten satın almış ve Ermeni lere dağıtılmak üzere Truşak [Bayrak] Şirketi ne teslim etmişti. Avusturya nın bu tüfekleri sattığı Cenevre deki Ermeni Hınçak Komitesi (103) BOA, HR.SYS, nr. 2757/43. (104) BOA, HR.SYS, nr. 2828/44. (105) Liége Şehbenderliği, 9 Kasım 1896 da Brüksel deki Osmanlı Sefareti ne gönderdiği telgrafnamede, Londra Ermeni Komitesi nin, Londra daki Lombard Street de bulunan ve bir Ermeni ye ait olan Karling ve Şürekâsı adlı firmaya gönderilmek üzere Liége den tüfek sipariş ettiğini; tüfeklerin, Ermeniler in yaşadığı Osmanlı vilayetlerine sevk edileceğini bildirmişti (BOA, DH.TMK.M, nr. 22/13, Orijinal nr.: 2134, 2 C 1314/8 Kasım 1896). (106) BOA, HR.SYS, 2828/12. (107) Londra Büyükelçiliği nden Hariciye Nezareti ne gönderilen 12 Ocak 1894 tarihli tahrirat tercümesi: BOA, Y.A.HUS, nr. 289/63). Fitzgerald ile Ermeni komitecilerinden sakınılması hakkında Londra daki Osmanlı Sefareti ne talimat verilmesine dair yazı: BOA, Y.A.HUS, nr. 289/63.

17 reislerinden yine Rusya uyruklu Agnarkiyan a bildirildiğinde, o da haberi doğrulamıştı 108. Hariciye Nezareti nden Sadaret e gönderilen 23 Eylül 1893 tarihli bir yazıda 109, Ermeni lerin Trieste ve Liége de çok uygun fiyatlarla satılmakta olan tüfek ve revolverlerden almak üzere buralara memur gönderdikleri bildiriliyordu. Nezaret, haberi alır almaz Viyana, Paris ve Brüksel deki sefaretleri ile Trieste Başşehbenderliği ne talimat göndererek, araştırma yapmalarını istedi. Trieste Başşehbenderliği nden gelen bir malumatta, pazarlıkların şimdilik devam ettiği ve Ermeniler adına henüz başvuran kimsenin olmadığı, açıklanıyordu 110. Anlaşıldığı kadarıyla silahların bir kısmı daha önce satılmıştı; devam eden pazarlıklar, geride kalanlar içindi. Avusturya Harbiye Nezareti, bu tüfekleri, gerçek değerinin hayli altında bir fiyata, yaklaşık bir-iki Florin e satıyordu. Bâbıâli bu süreçte, Trieste de oturan Tevrat adlı bir şahısla, Avusturya uyruklu Norad ve Londra İngiliz Ermeni Komitesi arasındaki yakınlığı araştırmaya başladı. Gelen ilk haberlerden 111, Jacob Norad ın büyük bir makine fabrikatörü olduğu, Viyana da ikamet ettiği, Trieste de bir vekil bulundurduğu öğrenildi. Avusturya vatandaşı ve muhtemelen Musevi asıllı olan Norad, Ermeni komitelerinin memuru olmasa dahi onlara silah tedarik ediyor; yine Musevi asıllı yardımcısı Tevrat da Trieste de O nu temsil ediyordu. Norad, Tevrat vasıtasıyla Viyana Hükümeti nden ucuz fiyatla satın aldığı Avusturya ordusuna ait eski silahların bir kısmını Ermeni komitecilere; bir kısmını, hukuk dışı yollardan silah arayan yabancılara satıyordu. Ayrıca Norad, Ermeni komitelerinin tüfekler üzerinde yaptırmak istedikleri değişiklikleri kendi fabrikasında gerçekleştirecek imkânlara sahip bulunuyordu. Jacob Norad adı, Sadaret in 25 Mart 1892 tarihli bir tahririnde de dikkati çekmiş ve bu dönemde Avusturya ordusunun Trieste deposundan Wanzel usulünde eski tüfek satın aldığı tahakkuk etmişti 112. Avusturya ve Macaristan daki Hayrtter Silah Fabrikası ndan Hamburg ve Liége şehirlerine yapılan ihracata bakılacak olursa, Norad ın tüfeklerinin yeni istikameti kolaylıkla görülebilirdi. Buna rağmen Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, ısrarla, Ermeni lere gizli silah satışı olmadığını beyan ediyordu. Bâbıâli, ortada bu kadar delil varken meselenin mutlaka hallinden yana idi. Nihayet Viyana daki Osmanlı Sefareti Maslahatgüzarı, Avusturya Hükümeti Hariciye Nezareti vasıtasıyla, silah satışı meselesini hükümet yetkilileriyle görüşmek talebinde bulundu. Gizli olarak yapılan görüşme sonunda Avusturya Harbiye Nezareti, birkaç yıl önce terk ettikleri Wanzel usulü eski tüfekleri satın alan Londra İngiliz Ermeni Cemiyeti görevlisinin aranması için Trieste valisine emir verilmesini sağladı 113. İstanbul daki Avusturya Sefareti, 18 Ekim 1893 te Osmanlı Hâriciyesi ne, ilgili valiliğin araştırma yaparak gönderdiği raporda, Trieste de böyle bir görevlinin olmadığının anlaşıldığını söylüyordu. Bu diplomatik cevap, inandırıcılıktan çok uzaktı. Satılmış olan eski Wanzel tüfeklerine gelince, Sefaret meseleyi şu ifadelerle geçiştiriyordu: Trieste silah tâcirlerinden Angelini ve Bernardo adlı kişilerin elinde bu tüfeklerden sadece 206 adet bulunmaktadır. Geride kalan çok sayıda tüfek Avusturya Tophane Deposu nda saklıdır. Bunların ne bir kısmı, ne de tamamı denetimsiz ihraç edilemezler. Gerek Trieste Polis Müdürü, gerek Askerî Depo kumandanı, vilayetteki silah satışı veya ihrâcına dair düzenlenecek tezkireler hususunda alabilecekleri bilgiyi birbirlerine haber vermeyi kararlaştırmışlardır. Avusturya Sefareti, ayrıca, Viyana Hükü- (108) Avusturya nın Pencil sistemi tüfeklerinin bir kısmı, muhabir Fitzgerald tarafından Atina daki Giritliler Komitesi ne satılmış; kalanların büyük kısmını silah tacirleri almış ve Amerika ya göndermişlerdir. (109) Gös. yer, lef 2. (110) BOA, Y.A.HUS, nr. 280/81, 13 Ra 1311/ 24 Eylül 1893, lef 1. (111) 21 Eylül 1309/2 Ekim 1893 tarihi itibariyle, Viyana Sefareti Maslahatgüzarlığı ndan Hariciye Nezareti ne gönderilen 447 numaralı telgraf tercümesi: Gös. yer, lef 3, 5. (112) Gös. yer, lef 4. (113) Trieste valisine verilen emir üzerine oradan alınan rapora dair Avusturya Sefareti nden gelen yazının tercümesi: BOA, HR.SYS, nr. 2828/16. 17

18 18 meti nin Osmanlı memleketlerine kaçak silah sevkiyatını yasakladığını, bildiriyordu 114. Bu yasak dahi, daha önceki sevkiyatın itirafı mahiyetinde idi. Avusturya Hükümeti nin samimiyetsizliğine bir defa daha şahit olan Osmanlı Hariciyesi, 26 Ekim 1893 te Viyana daki sefaretine bir talimat göndererek, Trieste de satışa çıkartılan Wanzel tüfeği ile fişeğin Osmanlı Devleti nin Treste Başşehbenderliği vasıtasıyla veya özel bir hafiye görevlendirilerek takibe alınmasını istedi. 7 Kasım 1893 te Viyana Sefareti nden Hariciye Nazırı Said Paşa ya gizli kaydı ile gelen yazıda, komitelerin Osmanlı memleketlerine kaçak silah ithali nispeten aydınlanıyordu. Buna göre, Trieste de Ermenilere silah satıldığı kesinleştiği gibi, silahlar muhtemelen önce İngiltere ye götürülecek, Kıbrıs üzerinden Adana ve Konya ya ithal edileceklerdi 115. Sonunda, Wanzel tüfeklerinin bir kısmının Ermeni komitecilere satıldığı kesinlik kazanıyordu 116. Fransız Silahları ve Ermeniler Fransa nın Ermeni lerin silahlanmasında oynadığı rol, diğer Avrupa devletlerinde olduğu gibi, genellikle Osmanlı sefir ve şehbenderlikleri vasıtasıyla izlenmiştir. Mes4ela Marsilya Başşehbenderliği, 17 Mart 1895 te Hariciye Nezareti ne 117, Ermeni komitecilerden Nazar [Avetis Nazarbekyan] ın Pire den Marsilya ya gönderdiği silahlar hakkında bazı bilgiler vermiştir. Feresine adlı deniz ticaret kumpanyasına gönderilen bir mektuptan, Nazar ın bu silahları Paris te oturan Ohannes Usturçâ Doryan adına, O nun da Marsilya da Borsa Meydanı ndaki silahçı Bone Biraderler namına gümrükten geçirdiği öğrenilmiştir. Bone Biraderler e giderek, kaçak silahlarla ilgili bir görüşme yapan Başşehbenderin raporuna göre, şirket yetkilisi kendisine bazı açıklamalarda bulunmuştu. Şöyle ki, silahlar gerekirse Fransa dan iâde suretiyle geri gönderilebilirdi; fakat, Madagaskar seferi için bazı hazırlıklar yaptıklarından ve Memalik-i Şarki ye ile Aksâ-yı Şarkî ye silah gönderilmesi yasak olduğundan, mesela İtalya yoluyla silah sevkinde birtakım güçlüklerle karşılaşılacaktı. Kısaca, Belçika da yapılan işlemler Marsilya Limanları ndaki mu tad işlemlerden daha az olduğundan, bu silahların Şark memleketlerine ancak Belçika yoluyla gönderilebileceği, belirtilmişti. Diğer taraftan, silahların Osmanlı limanlarına iâdeten gönderilmesi hemen hemen mümkün değildi 118. Başka bir ifadeyle, Hınçak Komitesi reisi Nazar ın silahlarının izini Fransa dan değil, Belçika dan takip etmek gerekecekti. Fransa nın Afrika daki siyasî faaliyetleri sebebiyle Ermeni lerin silahlanması esnasında Bâbıâli ve Paris Hükümetleri, Kızıldeniz kıyıları ya da Doğu Afrika limanlarının denetlenmesi meselesinde de karşı karşıya geldiler. Osmanlı Zabtiye Nezareti, 1898 Mayısı nda Bâbıâli ye, biri İstanbul Ermeni lerinden, ikisi Rus uyruklu üç Ermeni ile Habeş memurlarından olup, Ermeni asıllı Serkiz adındaki birinin Avrupa fabrikalarından silah satın aldıklarını ve Habeş in Harer şehrine getirmekte olduklarını bildirdi 119. Bu silahlar Habeşistan ın Fransa idaresindeki Cibuti İskelesi nden Yemen tarafına geçirileceklerdi. Fransa Hükümeti, Yemen Araplarına silah satılmasını daha önce yasakladığı halde; mahallî memurların yakın bir tarihte bu yasağı kaldırmaları üzerine Cibuti den deniz yoluyla Yemen içlerine peyderpey silah kaçırılmakta idi. Silah ticaretinin fazlasıyla yoğunlaştığı o günlerde, Ermeni lerin Marsilya daki bir komisyoncuya Gırra ve Martini tüfekleri siparişi verdikleri haber alınmıştı 120. (114) Aynı yer. (115) BOA, HR.SYS, 2761/60. (116) Londra Osmanlı Sefareti nden Hariciye Nezareti ne gönderilen 3 Ekim 1893 tarihli hususi yazının tercümesi: BOA, HR.SYS, 2828/12. (117) 5 Mart 1311/ 17 Mart 1895 tarihinde Marsilya Başşehbenderliği nden Hariciye Nezareti ne gelen tahriratın tercümesi: BOA, HR.TO, nr. 352/10, Orijinal nr.: 451, Mikrofilm nr.: Şehbender 83, /17 Mart (118) BOA, HR.TO, nr. 352/10, Orijinal nr.: 451, Mikrofilm nr.: Şehbender 83, /17 Mart (119) BOA, A.MKT.MHM, nr. 544/16, Mikrofilm nr.: Müteferrika 14230, 18 Z 1315/10 Mayıs 1898, lef 1 (17 Z 1315/9 Mayıs 1898 günü Hariciye ve Dahiliye Nezaretleri ne gönderilen tahrirat). (120) Aynı yer.

19 Hariciye Nezareti, 27 Mayıs 1898 de Paris teki sefaretine gönderdiği talimatnamede meselenin incelenmesini istiyordu 121. Fransa Hariciye Nezareti ile görüşen sefaret yetkilisi, Paris Hükümeti nin Yemen e silah gönderilmesini yasaklamak üzere Cibuti memurlarına kesin emir verilmesini talep etti. Bu arada sefaret, Marsilya Başşehbenderliği nden, Gırra ve Henri Martini tüfeklerinin Marsilya da hangi komisyoncuya sipariş edildiğinin araştırılmasını istemişti. Başşehbenderin verdiği cevabi bilgiye göre, aslında Habeşistan da ikamet eden bir Ermeni silah ticareti ile meşgul olup, bu silahlar O nun vasıtasıyla sevk ediliyordu. Başşehbender, Habeşistan a silah gönderen Marsilya komisyoncularından Mösyö Ojesfer e de başvurarak kendisinden bilgi almıştı. Ojesfer samimi ise, Habeşistan daki Ermeni nin durumunu araştırmış ve siparişini karşılamaktan vazgeçmişti. Fakat, Paris teki Osmanlı Sefareti nin istihbarat kaynakları, yasağın kaldırılmasından sonra Cibuti Limanı ndan Osmanlı hâkimiyetindeki Yemen e çok sayıda tüfek ithal edildiğini 122, bildiriyorlardı. Silah kaçakçılığı sonraki yıllarda da devam etti te, bir tacirinin, Fransa dan ithal edip Cibuti ye getirdiği silah ve patlayıcı maddeleri Osmanlı Devleti nin Kızıldeniz sahillerinden Yemen ve Hicaz bölgesine sevk ettiği öğrenildi. Nihayet Bâbıâli, kaçak yollardan yapılan bu ithalatın durdurulması amacıyla, bölgede etkili olan Fransa ve İngiltere ile birer mukavelename imzalanması gerektiğine hükmetti 123. Fransız harp silah ve mühimmatının Anadolu ya kaçak surette ithali meselesi, 1900 lü yılların başında, genellikle Kıbrıs üzerinden ve aralıksız devam etti 124. Ermeni Komitelerinin Silahlanma Yarışında Rusya nın Rolü Rusya, 1828 de Türkmençay Anlaşması ile ele geçirdiği Revan ve civarına İran ve Anadolu dan göçürdüğü Ermeni leri yerleştirerek 125, bölgede Osmanlı aleyhtarı faaliyetlerde bulunmuştur den önce ve sonraki dönemlerde nüfusları giderek artan ve Petersburg hükümeti tarafından her fırsatta kışkırtılan Ermeni lerin Rusya da kurdukları en önemli teşkilâtlardan biri, Tiflis Komitesi olup; başlıca amacı, Ermeni milletine silah ve cephane dağıtmaktan ibarettir. Rusya ve İran taraflarındaki Ermeni leri silahlandıran Ruslar, Berlin Anlaşması ndan sonraki yıllarda Osmanlı Ermeni lerinin hemen her birine silah veriyordu larda, Petersburg, Eleşkird [Toprakkale], Bâyezid, Pasin, Hınıs tarafları ve Van vilayetinin bazı yerlerine Rus yapımı Berdanka tüfeklerinden sevk etmiş; Rusya sınırındaki Yezidileri de Ermeniler ile ittifaka teşvik ederek, silah dağıtmıştır. Rus silahlarının sevkiyatına gelince, bu sevkiyat peyderpey gerçekleşiyordu. Genellikle, bahis konusu yerlerin ahalisi 10 ar- 20 şer kişilik guruplar halinde geceleri yola çıkıyor, sınırı geçiyor, hudut boylarındaki şehir ve köylerde bulunan şubelerden asıl kıymetinin çeyreği veya daha cüz i bir fiyatla; bazen de bedelsiz olarak silah alıp, yine geceleri gizlice geri dönüyorlardı. Böylece herkes, kullanacağı silahları kendisi getiriyordu. Ruslar, Ermenileri Osmanlı sınırından gelebilecek tehlikelere karşı bir tampon bölge ve iki devlet arasında ileri karakol görevi yapacak bir topluluk olarak görüyorlardı. Bu amaçla, Tiflis-Revan-Hoy bölgesi Ermenileri ile Van Ermenileri devamlı irtibat halinde bulunduruluyordu. Rus Çarı ve İran Şahı (121) Paris Sefareti nden Hariciye Nezareti ne gönderilen 12 Haziran 1314/24 Haziran 1898 tarihli tahrirat tercümesi: BOA, A.MKT. MHM, nr. 544/16, Mikrofilm nr.: Müteferrika 14230, 18 Z 1315/10 Mayıs 1898, lef 4. (122) Aynı yer. (123) BOA, DH.MKT, nr. 1142/62, 8 Z 1324/23 Ocak (124) Yine 1904 te, Dahiliye Nezareti nden Adana vilayetine gönderilen bir tahrirde, Yazıcıyan adlı bir Ermeni nin, bir Fransız la birlikte Marsilya Silah Fabrikası ndan Gırra tüfekleri satın aldığı ve bunları Anadolu ya gönderecekleri bildiriliyordu. Tüfekler, Kıbrıs ta bulunan ve Sivaslı nâmıyla bilinen Ermeni komiteciye teslim edilecek, o da Mersin civarından Anadolu sahillerine çıkaracaktı (BOA, BEO, nr. 2244/168242, Birleştirme nr , 13 L 1321/2 Ocak 1904, lef 1). (125) Geniş bilgi için, bkz.: Kemal Beydilli, Osmanlı-Rus Savaşı nda Doğu Anadolu dan Rusya ya Göçürülen Ermeniler, Türk Tarihi Belgeleri Dergisi, XIII/17 (Ankara 1987), s

20 20 birlikte hareket ediyor; bu işbirliği sayesinde Rusya ve İran bölgelerine silah ve mühimmat taşıyan komiteciler sınırları rahatlıkla geçiyorlardı. Ermeni komitelerinin aynı maksatla kullandığı üç yoldan biri, Rusya da Revan dan başlıyor, Ah dan geçerek İran ın Pâyecik köyüne; oradan, sırasıyla Karadere, Yezidî Derveli, İsâ Bey, Kozluca dağı üzerinden Van a ulaşıyordu. Bu yol, dört günde kat ediliyordu. İkinci yol, İran da Van köyünden başlıyordu. Buradan hareket eden Ermeni komiteciler, yine sırasıyla Arvin, Gireberan, Ahta ve Arkav dağlarını aşarak beş gün içinde Van a geliyorlardı. Üçüncü yol, İran daki Hukanvan dan başlayarak, Kalaser e; sonra, Duşvan deresine; buradan, Kara hisar Abdullah Ağılı na; Keşişgöl köyünden Sultan yaylasına; son menzilde Erek den aşarak Van a uzanıyor ve dört gece sonra komitelerin silah ve mühimmatı Van a nakledilmiş oluyordu. Ermeni çeteciler bu yolları Kürt ya da Acem kıyafetleriyle, yani, ancak tebdil-i kıyafet suretiyle geçiyorlardı Şubat 1884 te, dönemin Petersburg sefiri Şâkir Paşa 127 tarafından, Hariciye Nazırı Ârifi Paşa ya sunulan ve Tiflis teki Ermeni Komitesi nin faaliyetleri hakkında ayrıntılı bilgi veren bir rapor, son derece önemlidir 128. Buna göre, adı geçen komite gizli olarak bir gazete yayınlamakta, güvenilir kişilere dağıtmakta, komite adına toplanan nakdî yardımlarla Osmanlı vilayetlerine gönderilen silah ve mühimmat bu gazetede neşredilmekte idi. Tedarik edilen mühimmat Batum üzerinden Rize ye sevk edilmekte, oradan Ho[di]çor Ermenileri ne gönderilerek, aralarında paylaştırılmaktadır. Komitenin Tiflis ten sonraki başlıca merkezleri Aleksandropol [Gence], İstanbul, Trabzon, Erzurum, Van, Revan ve Tebriz şehirleri olup 129 ; görüldüğü gibi, İran da dahi şubeleri bulunmaktadır. Osmanlı aleyhtarı Ermeni-Rus işbirliğinin hazin izlerini taşıyan Anadolu vilayetlerinden biri, şüphesiz Erzurum dur. Erzurum Vilayeti Polis Başkomiserliği tarafından vilayet makamına sunulan 27 Şubat 1894 tarihli bir şifre telgrafnamede, kışlamak üzere daha önce Severin hududuna getirilmiş olan Rus ordusuna altı ateşli bir silah dağıtıldığı, orduya ait eski silahların da Rusya ya göç eden Osmanlı Ermenilerine verildiği, bildiriliyordu. Rus subayları, Ermeni lere dağıtılan silahları gelişigüzel tevzi etmeyip, defterlere kaydediyorlardı. Erzurum Vilayeti Rüsûmat Müdiriyeti tarafından ele geçirilen ve 23 Ocak 1894 günü valiliğe teslim edilen Ermenice bir mektupta ise, Ermeni lerin yoğun olarak Rusya ya göç ettikleri ve ilkbaharda isyan çıkaracakları yazılı idi. Bu mektup, Rus Genelkurmayı nın elindeki eski silahları niçin Ermeni lere dağıttığının açık bir delilidir 130. Tiflis te Başşehbenderliği, 18 Haziran 1895 te Petersburg daki Osmanlı Sefareti ne gönderdiği raporda 131, Ermeni lerin Avrupa dan silah siparişlerine dair çok önemli bilgiler vermektedir. Başşehbenderlik, daha önce de yazdıkları gibi Eçmiyazin de kilise menfaatine toplanan Ruble nin yalnız Rublesinin kilise sandığına konulduğunu; kalan Rubleyi, Ermeni Katogikosu Mıgırdiç Karimyan tarafından Osmanlı memleketlerindeki isyancı Ermeni lere sevk edilmek üzere silah satın almak amacıyla kullanacaklarını, paranın bu sebeple İngiltere ye gönderildiğini bildiriyordu. Osmanlı Asyası na intikalleri sağlanacak bu silahlar, İran yoluyla Kafkasya ya ithal edilecekti. Bâbıâli, Rus silahlarının zaptı için öncelikle Rus Hükümeti ni uyaracak 132 ; Dahiliye Nezareti vasıtasıyla Erzurum, Van ve Trabzon vilayetlerine birer şifre telgraf gönderilerek, sınırlarda güvenliğin arttırılmasını istenecek; bu arada, Umum Kafkasya Valiliği ne bilgi veri- (126) Hasan Oktay, Ermeniler ve Van İhtilal Örgütü ( ), Ermeni Araştırmaları, sayı 5 (Ankara-Bahar 2002), s. 89 (127) Yâver-i Ekrem Müşir Ahmed Şâkir Paşa dır yılları arasında Petersburg da sefaret görevinde bulunmuştur (Karaca, a.g.e., s. 21, 55). (128) BOA, Y.EE, nr. 97/89. (129) Aynı yer. (130) BOA, A.MKT.MHM, nr. 531/29, Mikrofilm nr: Müteferika 1331, 17 B 1311/24 Ocak 1894, lef 7. (131) BOA, A.MKT.MHM, nr. 729/8, Mikrofilm nr.: Esliha ve eşy-â-yı memnu a/5719, 23 Z 1312/17 Haziran 1895, lef 3. (132) Zabtiye Nezareti nden Sadaret e yazılan 11 Temmuz 1895 tarihli tahrirat: BOA, A.MKT.MHM, nr. 729/8, Mikrofilm nr.: Esliha ve eşy-â-yı memnu a/5719, 23 Z 1312/17 Haziran 1895, lef 4.