Sunuş. Kumandan adlı kitabıydı. Kurmay Binbaşı Nuri Conker, kitabında. Kumandan ile Hasbihal i bastırdı. Hasbihal in bu ilk baskısı 1000 adetti.

Transkript

1 Sunuş Atatürk, Zabit ve Kumandan ile Hasbihal i 1914 te kurmay yarbay rütbesiyle askeri ataşe olarak görevli bulunduğu Sofya da kaleme aldı. Kitabın adının kaynağı ve büyük ölçüde de yazılış nedeni, çocukluğundan beri yakın dostu ve sonradan meslektaşı da olan Nuri Conker in Zabit ve Kumandan adlı kitabıydı. Kurmay Binbaşı Nuri Conker, kitabında Osmanlı ordusunun uzun süredir ve neredeyse art arda yaşadığı başarısızlıkların sebeplerini tartışıyor; subayların sorumluluk ve görevleri üzerinden bu duruma çözüm önerileri getiriyordu. Kurmay Yarbay Mustafa Kemal ise kitabında, yer yer onun kitabına doğrudan göndermelerle, aynı konuda kendi düşüncelerini, önerilerini dile getiriyordu. Kitabın yazıldığı Nisan 1914 te, Balkan ve Trablusgarp savaşlarının acıları henüz çok tazeydi; Birinci Dünya, Çanakkale ve Kurtuluş savaşlarını ise henüz kimse ufukta bile göremiyordu. Ne var ki, Hasbihaldeki endişeler haklı çıkmakta gecikmedi, savaş yıl bitmeden patlak verdi; büyük olasılıkla savaşla ilgili nedenlerden dolayı, kitabın basılması 1919 a kadar gecikti. Anafartalar muharebelerinde, Mustafa Kemal ile Nuri Conker, kitaplarında gündeme getirdikleri sorunlara yönelik çözümleri, başarıyla hayata geçirdiler. Aralık 1918 de Mütareke İstanbulu nda Mustafa Kemal, Fethi Okyar la birlikte Minber gazetesini yayımlarken, beş yıldır bekleyen Zabit ve Kumandan ile Hasbihal i bastırdı. Hasbihal in bu ilk baskısı 1000 adetti. Mustafa Kemal bunlardan bir kısmını dostlarına dağıtmak üzere alıkoydu, kalanlar piyasaya verildi. Ancak Mustafa Kemal in Mayıs 1919 da, kitabın basımından altı ay kadar sonra Anadolu ya geçerek İstanbul Hükümeti yle ilişiğini kesmesinin ardından; Mütareke ve İtilâf Devletleri nin İstanbul u işgaliyle birlikte anılan Damat Ferit Paşa Hükümeti nin emriyle, piyasadaki bu kitaplar toplanıp imha edildi. Bu yüzden Zabit ve Kumandan ile Hasbihal in bu ilk baskısından çok az nüsha günümüze erişebilmiştir. 1

2 Cumhuriyet in ilanından sonra Atatürk ün sağlığında, Hasbihal yeniden basılmadı. Ta ki 1956 da, Haşan Âli Yücel yeni kurulan İş Bankası Kültür Yayınları nın ilk kitabı olarak yayımlayana dek. Bu kitabı Ruşen Eşref Ünaydın sadeleştirerek yayma hazırlamıştı. İş Bankası Kültür Yayınları Hasbihal in özgün metnini de, Cumhurbaşkanlığı Özel Kalemi nin eski yazıdan çevirisiyle, Atatürk ün Askerliğe Dair Eserleri içinde 1959 da yayımladı. Ünaydın ın edisyonu 1973 te, Cumhuriyet in 50. yılında bir kez daha basıldı. Yayınevimiz Atatürk ün 125. doğum yıldönümü vesilesiyle, Zabit ve Kumandan ile Hasbihal i bu kez hem özgün metni, hem de günümüz Türkçesine göre sadeleştirilmiş haliyle bir arada sunuyor. Hasbi- hal in yazılmasına yol açan Nuri Conker in Zabit ve Kumandan ı da yine aynı biçimde, aslı ve sadeleştirilmişi paralel olarak ve de ilk kez Atatürk ün eseriyle bir arada, bu edisyonda yer alıyor. Ruşen Eşref Ünaydın ın 1956, Prof. Dr. Afet İnan ın 1959 edisyonu için kaleme aldığı ve aşağıda derlenmiş bulunan sunuş yazıları da, hâlâ tazeliklerini koruyor... ür a- a- Zâbit ve Kumandan ile Hasbihal 1914 Mayısında Sofya da yazılmıştır. Fakat ilk yaprakta da işaret edildiği üzere Birinci Cihan Savaşı boyunca şu bu kayıtlar yüzünden 1918 e kadar yayınlanamamıştır. Nihayet, Mustafa Kemal in öteden beri yakın arkadaşı ve Sofya da iken elçisi Ali Fethi Okyar ile birlikte 1918 mütarekesi başlarında İstanbul da bir müddet çıkardıkları Minber gazetesinin matbaasında, her ikisinin de dostu ve gazete idaresi işlerinde vekili sayın Doktor Rasim Ferit Talay dan öğrendiğime göre, Mustafa Kemal Paşa nın arzusu ve emri üzerine bin nüsha olarak basılmıştır. Ve her nüshası yedi buçuk kuruş fiyatla satışa çıkarılmıştır. Bunlardan bir miktarını dostlarına hediye etmek üzere Paşa almıştır. Geriye kalanı da, Paşa Anadolu ya geçip Babıâli ce askerlikle münasebeti kesildikten sonra, Damat Ferit Hükümeti tarafından toplattırılarak yok edilmiştir... Bendeki nüsha Büyük Adam ın o zaman İstanbul da iken el yazısı ve imzası ile bir kat daha kıymetlendirilerek bana vermek lûtfunda bulunmuş olduğu nüshadır. Bu nüshanın şimdiye kadar elimde kalmasını, eşim Saliha nın -Mütareke de gaalip bir İtilâf Devleti subayına verilmek üzere bir gün içinde eşyamızla birlikte apartmanımızdan kapı dışarı edilmek; İnebolu ya geçerken, Ümit vapuru Anadolu ya subay ve silâh 2

3 kaçırmaktadır diye haber verilmesi üzerine Kızkulesi açıklarında İtilâf kontrolünce dört gün dört gece alıkonarak köşesi bucağı bavul, çuval aranıp taranmak; Buhârâ ya sefâret memurluğu ile giderken Batum dan öte bırakılmamak gibi sergüzeştlerde yabancı ele geçirtmeden; Anadolu içindeki taşınmalarımızda ve yurt dışındaki seyahatlerimizde ziyana uğratmadan sağlamış bulunmasına borçluyum. Kadirbilirliğinden dolayı kendisine burada bir daha teşekkür ederim. Mütareke şartları içinde elde kalabilen basit kâğıt üzerine ufak punto ile basılmış pembe kaplı küçücük bir risâle kılığındaki Zabit ve Kumandan ile Hasbihal, yıllar yılı kimsenin dikkatini çekmedi. Yanılmıyorsam, ondan ilk bahseden ben oldum. Geçen sene Ulus'ta yayınladığım hatıralarda onun önemini belirttikten sonra gerekli ve yetkili kaynakların onu yeni harflerle bastırarak okurların gözü önüne bir an önce koymasını dilemiştim. Daha sonra da, ya doğrudan doğruya, ya dostlar yoluyla ilgilerini çektiğim, -yetkili olabilecek- kaynaklar iyi niyetler belirttiler. Hattâ tehâlük [büyük istek ve heves] gösterdiler. Bununla beraber, şimdiye kadar gerçekleştirici bir yürürlükte henüz bulunulmadı. Başvurduklarım arasında yalnız, dostum Haşan Âli Yücel bununla çok alâkalandı. Bendeki nüshadan bir kopya çıkarılarak eserin İş Bankası Yayınları arasında yeni harflerle basılması için teşebbüsünü esirgemedi. Dileğim üzerine bütün gelirinin Atatürk armağanı olarak Banka ca bir hayır işine bağlanmasına çalışmayı o, üzerine aldı. Bu eseri bastırmakla Büyük Adam ın hatırasına gösterdiği bağlılıktan ve kültürümüzün zenginleşmesine ettiği hizmetten dolayı İş Bankası na çok teşekkür ederim. Ruşen Eşref Onaydın (Zabit ve Kumandan ile Hasbihal'in sadeleştirilmiş ilk baskısı için yazdığı önsözden) * * * * Atatürk, 1893 te (Selanik) girdiği askerî mektebi 1905 te (İstanbul) kurmay-yüzbaşı rütbesini alarak bitirmişti. M. Kemal in öğretim durumunu, Selanik teki askerî ortaokul, Manastır da lise (1899) İstanbul da Harp Okulu (1902) ve Harp Akademisi olarak sıralamak mümkündür. O, bu suretle askerî bilgiler için, zamanının bütün normal öğretim kademelerini başarı ile atlamıştır. Kurmay [Erkânı-harp] sınıflarındaki okuma devresi kendisine yüksek öğretimin en ileri bilgi ve görgülerini 3

4 kazandırmıştır. Bunu her vesile ile kendisi daima hatırlardı. O, kurmay sınıflarında iken memleketin siyasî durumu ile ilgilenmiş, istibdada karşı hür fikirler yayan gizli neşriyatı okuması ve ar- kadaşlariyle konuşmaları sayesinde, daha o zamandan memleketin siyasî mukadderatı için meşgul olmıya başlamıştır. O yıllarda Harp Akademisi ne ayrılan az sayıda genç subay talebeler, binlerce Harp Okulu gençlerine hitabeden hür fikirleri yaymak için çeşitli vasıtalardan faydalanmışlardı. Bu arada tertip ettikleri gizli gazetelerin yazıları bizzat M. Kemal in kaleminden çıkmıştır. M. Kemal okuma devrelerinde anlayışlı, zeki ve çalışkan, hattâ bazen fazla atılgan bir talebe olarak hocalarının takdirini kazanmış ve dikkat nazarlarını çekmiştir. Aynı zamanda M. Kemal, öğretim devresinin her kısmında yazı yazmıya ve hattâ Manastır daki okulda iken edebiyat ve şiire merak sarmış ve hitabet tecrübeleri için hiçbir fırsatı kaçırmamıştır. Ders kitaplarından gayri ne bulursa okumuş, Harp Akademisi nde ve devlet merkezindeki müşahedeleri onda derin izler bırakacak kadar kuvvetli olmuştur. Bu tahsil çağından sonra 1905 ten 1908 e kadar M. Kemal Suriye de ve Makedonya da vazife görmüştür. Bu yıllarda M. Kemal, bir taraftan meslekî bilgilerini tatbikî sahada ilerletirken, bir taraftan da memleket idaresi için İkinci Meşrutiyet in ilanından önceki siyasî faaliyetlere katılmıştı. Bu maksatla Şam da kurduğu (Ekim 1906) Vatan ve Hürriyet adı altındaki siyasî cemiyetin faaliyetini Makedonya ya intikal ettirmiş [aktarmış] bulunuyordu. İkinci Meşrutiyet ten önce Makedonya ve bilhassa Selânik, her bakımdan Osmanlı İmparatorluğu nun en faal merkezlerinden biridir. Siyasi fikirler orada teşkilâtlanmış ve olgunlaşmış, askerî birliklerin önemli kısımları orada toplanmıştır. Askerî ve sivil aydınlar zümresinin büyük faaliyeti bu bölgede merkezileşmiştir yılında M. Kemal, kolağası (kıdemli yüzbaşı) rütbesiyle Makedonya Üçüncü Ordu Müfettişliği nde vazifelidir. Aynı zamanda İttihat ve Terakki Cemiyeti nin gizli çalışmalarında yer almaktadır. Makedonya da (23 Temmuz 1908) Hürriyet ilân edilince, Osman- lı İmparatorluğu nda İkinci Meşrutiyet devri açılmıştır. M. Kemal bu inkılâptan sonra ordu mensuplarının günlük politika konularıyla meşgul olmasını istememektedir. İktidarı ele alan ve siyasî bir parti olarak iş başına geçen İttihat ve 4

5 Terakki mensupları bu fikri kabul etmek istememektedirler. Çünkü ihtilâli başarabilmek için ordu mensuplarına dayanılmış olduğu gibi, iktidarı devam ettirebilmek için de yine onların siyasî faaliyetine ihtiyaç hissediliyordu. M. Kemal, ordunun ıslâhını istediği gibi, talim ve terbiye için gerekli çalışmaların yapılmasına çok önem vermekteydi. Meşrutiyet in ilânından sonra, M. Kemal bütün dikkat ve ilgisini askerî çalışmalar üzerinde toplamıştır. O, subayların yeni esaslara göre mesleki bilgilerini arttırmak için yayın yapılmasını lüzumlu addediyordu. Selânik te Üçüncü Ordu Subay Talimgâhı Komutanlığı nda iken (1909) bu işlere daha çok vakit ayırmıştır. Osmanlı ordusunun Alman usulüne göre ıslâhat hareketini zarûri bulmakla beraber, yine de kendi askerî hayatımızdan alınmış tecrübelerin bu işte rol oynamasını istemektedir. M. Kemal imzasıyla yılları arasında küçük broşürler halinde yayınlanmış kitapların tarih sıralarına göre isimleri şunlardır: 1) Takımın Muharebe Talimi. General Litzman dan tercüme, Selânik, 10 Şubat 1324 (64 sayfa) 2) Cumalı Ordugâhı: Süvari, Bölük, Alay, Liva Talim ve Manevraları, Selânik, 1325 (41 sayfa) 3) Beşinci Kolordu Erkânı-Harbiye Tabiye ve Tatbikat Seyahati, Selânik, 1327 (40 sayfa) 4) Bölüğün Muharebe Talimi, General Litzman dan tercüme, İstanbul, 1328 (74 sayfa) 5) Zabit ve Kumandan ile Hasbihal, İstanbul, 1334 (32 sahife). Atatürk ün bu küçük broşürlerini üç kısma ayırmak lâzımdır. Birincisi iki kitap halinde olan General Litzman dan tercümelerdir. Diğer ikisi askerî tatbikat esnasında tutulan notların krokiler ilâvesiyle kitap haline getirilmesidir. Zâbit ve Kumandan ile Hasbihal ise arkadaşı M. Nuri nin (Conker) Zâbit ve Kumandan adlı eserini okuduktan sonra onunla hasbihal şeklinde cevabıdır. [...] Sofya da Ataşemiliter iken Mayıs 1330 da [1914] yazdığı bu kitap diğerlerinden tamamen farklı bir karakterdedir. Arkadaşı Binbaşı M. Nuri nin (Conker) Zâbit ve Kumandan adlı kitabını okuduktan sonra kaleme aldığı bu yazılarda, M. Kemal hakikaten başlığında da belirttiği gibi bu dertleşmede, bir hasbihal havasını vermektedir. 5

6 Kitabın tanıtılmasına geçmeden önce bu yazıları yazmıya kendisini sevk eden M. Nuri Conker den biraz bilgi vereyim. Esasen bence Atatürk ün Hasbihal ini okumadan evvel Zâbit ve Kumandan kitabını okumak lazımdır. Bu kitabın baş kısmında M. Nuri Conker in hal tercümesi okunacaktır. Ancak burada Nuri Conker in Atatürk le olan arkadaşlık derecesine işaret etmek isterim de vefat eden Nuri Conker için Atatürk bana hitaben Cenevre ye de yazdığı mektupta aynen şöyle demektedir : Hatay üzüntüsüne Conker in ölümü acısı karıştı; bu acının açtığı yaranın derinliğini tahmin edersin. Atatürk hakikaten Nuri Conker i çok severdi. Onunla şakalaşmaları, konuşmaları en samimî bir hava içinde geçer ve birbirlerine senli benli hitap ederlerdi. Bunun sebeplerini şöylece sıralamak mümkündür. Bir kere M. Kemal, Selânik te mahalle arkadaşı, sonra Askerî Rüştiye de, Manastır İdadisi nde, İstanbul Harbiye Mektebi nde, Harp Akademisi nde mektep arkadaşlığı etmiş olduğu Nuri Conker ile hayatta da hemen daima aynı yerlerde vazife görmüşlerdir. Bunlar sırasıyla şöyledir: Selânik te Üçüncü Ordu da, Hareket Ordusu nda, Arnavutluk Harekâtı nda, Afrika da Trablusgarp ve Bingazi muharebelerinde, Çanakkale Anafartalar ve Conkbayırı muharebelerinde, doğuda Muş Cephesi nde, İstiklâl Harbi nde ve inkılâplar devrinde; 1937 de Nuri Conker ölünciye kadar hemen ekseri zamanlar beraber bulunmuşlardır. Atatürk onun arkadaşlığını daima aramış ve birbirlerine karşılıklı vefalı dost olmuşlardır. Hattâ Ankara ya kısa bir müddet vali ve kumandan vekili oluşunun, Atatürk, Selânik te hep beraber konuştukları zamanki vazife taksimi ile ilgili olduğunu, kendisine daima hatırlatırdı in kış aylarından bir gece, Selânik te Beyazkule karşısında askerî kulüpte bir konferansı dinleyen bir grup subay aralarında konuşuyorlar. Atatürk 1937 yılında bu olayı bana şöyle anlatmıştı: inkılâbı ikmâl etmek [tamamlamak] lâzımdır. Biz bunu yapabiliriz. Ben, bunu yapacağım. 0 zaman için, düşündüklerimi size kısaca anlatayım: Bugünkü, Osmanlı imparatorluğu nun yüksek sayılan kumandanları, benim için yoktur. Ordu kumanda sicilleri için, ben son limit olarak, binbaşıyı kabul ediyorum. Geleceğin büyük kumandanları bunlar olmak gerektir. Sicil defterlerinin binbaşıya kadar olanlarını muhafaza edeceğim, üst tarafını yaktıracağım. 6

7 Arkadaşlarından biri, bu söz üzerine buna itiraz ediyor ve bu büyük tasfiye işinin nasıl yapılabileceğini anlamak istiyor. Mustafa Kemal in cevabı şudur: - Evet binbaşıdan yüksek olanlar aybaşında, benim teşkil edeceğim bürolara gelip maaşlarını istedikleri zaman, büro şefleri defterleri tetkik ettikten sonra, Efendim defterde sizin isminiz yoktur, sizi tanımıyorum diyeceklerdir. Mustafa Kemal in arkadaşlarından biri soruyor: - Bundan sonrası ne olacak? Mustafa Kemal, tereddüt etmeden, şu cevabı vermiştir: - Bundan sonra ne olacağını, yapacağımız inkılâp gösterecektir. Ve sözlerine devam ederek bana kât i bir ifade ile: - Evet inkılâp yapacağız. Bugüne kadar yapılan inkılâp, kâfi sayılmaz. Fazlasını yapacağız. Memleketi binbir akılsızın eline ve keyfine bırakamam. Bu çok adamların yerine, birkaç kafa ile iktifa edebilirim : Mesela Kâzım (Özalp) Köp- rülü yü Harbiye nâzırı yapacağım. Nuri'yi (Conker) Kumandan ve idare şefi yaparım. Fethi yi (Okyar) yeni inkılâpçı Türkiye nin mümessili sıfatıyla Avrupa ya gönderirim... Sofrada hazır bulunan öteki arkadaşları, derhal soruyorlar: -Ya bizleri efendim? Mustafa Kemal şu cevabı veriyor: - Sizler de göstereceğiniz değer, faaliyet nisbetinde birer vazife alırsınız. Sofradaki arkadaşlarından biri, Nuri (Conker), M. Kemal in istikbali kucaklıyan bu sözlerine, ahenkli bir kahkaha ile gülüyordu. Mustafa Kemal, kahkahasını bir türlü yenemiyen, bu arkadaşının sükûnet bulmasına intizar etti [bekledi] ve sonra ona sordu: - Niçin gülüyorsun? Gülen arkadaşı cevaben: - Seni düşünüyorum da, onun için... Bütün bu işler içinde sen ne olacaksın? Mustafa Kemal, bu suale sarih cevap vermeden, yalnız şu umumî cümle ile karşılık vermiştir: - Ben mi? Ben de sizleri o makamlara koyabilen olacağım. 1 İşte Nuri Conker le Atatürk ün mahalle, okul ve meslek arkadaşlıklarının kısa izahı budur. Şimdi asıl bu iki kitap üzerinde biraz durmak isterim. Binbaşı Mehmet Nuri imzasıyla çıkan kitap Zâbit ve Kumandan adını taşır ve 1329 [1913] senesi kış devresinde Birinci Fırka ümera ve zâbitanına verilmiş konferansların toplanması ve genişletilmesi ile meydana getirilmiştir. İstanbul da Nisan 1330 da [1914] basılmıştır

8 sahifedir. Harita, kroki ve resim yoktur. Kitabın gayesi, çeşitli derecelerdeki Kumanda ve salâhiyet erbabının zafer ve galibiyet temin edebilecek surette vazife yapmaları için lüzumlu olan ilmî hasletlerden ve meziyetlerden başka askerî karakterden bahsetmektedir. Nuri Conker kitabın mukaddemesinde Önümüzde, acılıklarını gözümüzle gördüğümüz ve kalbimizle hissettiğimiz, felâketle neticelenmiş bir harp vardır (s. 5) [bu baskıda s. 29] diyor. Asıl fikir olarak da sulh zamanında harpte imiş gibi hazırlanmak icabettiğine şu cümlelerle işaret etmektedir: Biz kendimizi daima hal-i harpte bilmeliyiz. Böyle bilirsek bilfiil harp zuhur ettiği zaman hazırlık devri ile asıl icraat devri arasında çok fark görmeyiz, şaşırmayız, kaybetmeyiz. En çok prova edilen oyunlar, sahne-i temâşada en muvaffakiyetle verilir. Bu daha ziyade sene-i ted- risiyedeki mesai ile hitamındaki imtihana benzer. Harp, vakt-i hazar mesaisinin bir imtihanıdır. (s. 10) [bu baskıda s. 32 ] Kitap, Maksada başlamazdan evvel ve mukaddemeden sonra şu fasılları içine alıyor. 1) İstihkar-ı nefs ve hiss-i fedakârî, s [36-56]. 2) Zâbitanın, neferlerin celb-ı kulüp ve itimadına mazhariyetleri ve kuvve-i mâneviyelerini takviye, s [57-66]. ı Belleten, Cilt XVIII. Sayı 72, S , Ankara:

9 3) Fikr-i taarruz, s [67-73]. 4) Kendiliğinden iş görme (bidat-ı zâtiye) ve mesuliyeti deruhte etmek. s [74-87], Nuri Conker bu fasıllarda askerî kanunnameler ve çeşitli talimnamelerin maddelerini alarak üzerlerinde durmuş ve onlara dayanarak açıklamalar yapmıştır. Bu, Nuri Conker in hayatında yazdığı tek eser olmakla beraber, Atatürk e bir kitap yazdırmaya sebep olduğu için çok değerlidir. Kitap, açık ifadelerle yazılmış ve her mesele üzerinde hassasiyetle durulmuştur. Atatürk ün Zâbit ve Kumandan ile Hasbihal kitabı Sofya da 1330 [1914] yılında yazıldığı halde Bazı takyidattan dolayı tab'ı bugüne kadar teehhür etmiştir diye kaydedilmiştir. Minber matbaasında 1334 te [1918] İstanbul da basılan bu kitabın ilk sahifelerin- de sağ köşede M. Kemal in madalyon içinde bir asker resmi vardır ve imzası da Sofya Ataşemiliteri Erkânıharbiye Kaymakamı M. Kemal yazılıdır. Diğer köşede Erkânıharbiye Binbaşısı Mehmet Nuri Bey e ibaresi konmuştur. Broşür, 32 sahifedir, 6 bölüme ayrılmıştır. İçinde altı tane resim vardır. İlkinde M. Kemal, Nuri Conker le sakallı olarak Afrika da Trablus Garp muharebesindeki kıyafetleriyledir. M. Kemal : Derne Kuvvetleri Kumandanı M. Nuri : Umumi Bingazi ve Havalisi Kuvvetleri Erkânıharbiye Reisi Diğer beş resim Derne de çekilmiş grup halindekilerdir. Atatürk yazılarına şu cümle ile başlıyor : 1329 senesi kışında Birinci Fırka zâbit ve arkadaşlarına verdiğin konferansların tevhidinden vücut olan Zâbit ve Kumandan ı, bu senenin Mayısında okuyabildim. (Nuri Bey in eseri, kitabın kapağında da kaydedildiği gibi Nisan ayında basılmıştır.) Bu güzel ve kıymetli eserini okumakta birkaç gün geç kaldığını esefle kaydeden Atatürk, arkadaşının kitabından çok duygulanmış ve onu beğenmiştir. Sıra ile satır satır, hattâ aynen cümleler alarak izah ediyor ve kendi fikirlerini ekliyor. Fakat bazen de tamamen kitabın muhteviyatını bırakarak Nuri Conker le beraber takip ettikleri manevralardaki kumandan ve zâbitlerin durumlarını ve bilgisizliklerini acıklı bir surette tasvir ediyor. Atatürk te Balkan Harbi nin acıları çok derin ve büyüktür. Doğduğu, büyüdüğü Selânik in düşmana hibe edildiğini Afrika da duyduğu vakit ne kadar 9

10 elemli günler geçirdiğini burada hatırlatıyor. Sonra yine Nuri Conker in kitabına dönerek hasbıhaline devamla diyor ki: Ne garip halet-i ruhiyedir? Dertli insanlar muhatabının derdini dinlemekten ziyade kendi cerihalarını açmaktan zevk alıyor. Ben de Nuri, adeta seni dinlemekte olduğumu unutarak ne derin yaraları karıştırmaya başladım. Fakat merak etme, işte kitabını bıraktığım noktadan takibe devam ediyorum. (s. 11) [bu baskıda s. 8], Atatürk, Nuri Conker in kitabının her bölümü üzerinde ayrı ayrı dururken kendi fikirlerini verdiği misallerle de zenginleştirerek o kadar güzel yazıyor ki, âdeta bu cümleler istikbalin müjdelerini içinde barındırmaktadır. Bazı cümlelerin altları da çizilmiştir. Mesela: İnsanlar; ancak emelleri, fikirleri teşhis ettirilerek sevk ve idare olunabilir ' diye yazdığı cümleyi ismini vermediği bir filozofa atfetmektedir. (s. 17) [bu baskıda s. 13], Bu ifadelerden ve kendisinin sonraları anlattığına göre şu meydana çıkıyor ki, Atatürk Sofya da, yeni yeni kitaplar okumakta ve onların üzerinde durmaktadır. Mesela istikbalin devlet kurucusu ve inkılâpçısı şu suali yazdığı zaman acaba ne düşünüyordu: Şimdi, bizim sevk ve idare edeceğimiz insanların emelleri fikirleri, ruhlarında meknuz hassaları nedir? Biz, kumanda edeceğimiz insanların hangi emellerini şahıslarımızda tecelli ve tecessüm ettirerek onların kalplerini, onların itimatlarını kazanacak ve onlara manevî kuvvetler ilham vesaitini tâyin edeceğiz? Dördüncü başlık Ruh-î Taarruz dur. Bu kısımda Japonlardan örnek getirerek bu fasla cevap vermiş oluyor. Atatürk ün en çok üzerinde durduğu bölümün İnisiyatif başlığı altındaki yazılardır. Bu kelimenin izahı kendiliğinden hareket ve iş görme dir. Bölüm başlı başına bir fikir muhassalasıdır. Mustafa Kemal in bu kitabının son faslı (6) Sirenayik Harbi ile ilgili örneklerdir: Bizim Sirenayik te kumanda ettiğimiz kuvvetlerin eczasında, kuvve-ı mânevîye, fikr-i taarruz ve inisiyatif evsaflarının mevcut olduğundan bahsedilmiştir diyor. Fakat buna derhal cevabı Afrikalılarda bu sayılan vasıfların fiil halinde gösterilebilmesi, Türkiye den gidenlerin orada başa geçmeleriyle meydana çıkabilmiştir. 10

11 Atatürk, bu küçük kitabında okunduğu zaman görüleceği gibi çok meselelere temas etmiştir. Burada yeni harflerle okuyacak olanlara eski harflerle basılmış kitabın kısa bir tasvirini yapmış oldum. [...] Fenne, ilme, insan kudretine büyük değer veren Atatürk ün bu kitabındaki şu cümlesi ne kadar çok şey ifade etmektedir: İnsanları istediği gibi kullanan kuvvet, fikirler ve bu fikirleri teşhis ve tamim eden kimselerdir. Bu küçük kitap, XX. asrın milletçe ve dünyaca büyük adam tanıdığı Atatürk ün hayatının belirli bir devresinde fikrî çalışmalarını aksettirmesi bakımından çok önemlidir. O, okumuş, öğrenmiş ve öğretmek için de yazmıştır. Prof. Dr. AFETİNAN 27 Mayıs 1959 [Atatürk ün Askerliğe Dair Eserler için yazdığı sunuş yazısından.) 11

12 Yazan : Kurmay Binbaşı Sofya Askeri Ataşesi Mehmet Nuri Bey e Kurmay Yarbay M. KEMAL SUBAY VE KOMUTAN ile SÖYLEŞİ Minber Matbaası İstanbul - Babıâli

13 Bu kitap 1914 yılında yazılmıştır. Bazı bağlayıcı nedenlerle basılması bugüne kadar gecikmiştir. M. Kemal 1 Sofya kışında Birinci Tümen subay arkadaşlarına verdiğin konferansların bir araya getirilmesiyle ortaya çıkan Subay ve Komutan'ı bu yılın ancak Mayısında okuyabildim. Bu güzel ve pek değerli eserini okumakta birkaç gün geç kalmış olmakla gerçekten suçlanmayı hak ettim. Ancak eser elime geçtikten sonra da onu birkaç defa okumaktan ve hele bazı bölümlerinin içten gelen derin, etkileyici anlamlarını zihnime yerleştirmekten aldığım zevkin ve edindiğim yararın değerini, aklıma getirdikleri dolayısıyla da sana teşekkür ederek, takdir etmeyi borç bildim. Önsözünden önceki ifadende, Askeri yetenek ve karakterden, bilimsel hasletler ve niteliklerden söz edeceğini; subay ruhunun moralini beslemeye hizmet edecek nokta ve durumların araştırılması ve sınanmasıyla uğraşacağını; erlere aşılanacak manevi dersleri de konu edineceğini; sıkı bir otorite kurmanın öğrenilmesi ve korunması yöntemlerini göstereceğini anladığım anda kitabına âşık oldum. Ve hemen sezdim ki, sen on yıllık askerlik hayatının, içinde yoğrulduğun sıra dışı birçok olayın sana kazandırdığı acı tatlı deneyimlerini, senin vicdanında ve zihninde tam olarak olgunlaşan o tertemiz vatansever düşüncelerini ve duygularını; vatandan ayrı düşmekten doğan kalp yaralarına katarak bizi ağlatmak, bizi utandırmak, alnımıza sürülen kara lekeleri silmek gayret ve görevine davet etmek istiyorsun. 13

14 Ve gerçekten de önsözündeki, Önümüzde, acılarım gözümüzle gördüğümüz ve kalbimizle hissettiğimiz, felaketle sonuçlanmış bir savaş vardır ifadesiyle düşüncelerimize ve duygularımıza bir demlenme alanı açıyorsun. Ben bu düşünsel keder ve vicdani hüzün ile başlangıç bölümünü takip ederken, savaşın, Askerlik sanatının öğrenilmesinde yardımcı olan araçların en gelişmişi, en gerçeği olduğunu ve Savaş Hizmetleri Yasası nın özel bir maddesini de tanık göstererek; çeşitli rütbelerdeki komuta sahiplerinin iktidar ve yetkinliklerinin artmasına hizmet eden barış zamanının araç ve fırsatları ile, bizzat savaş ve onun koşulları ile gerektirdikleri arasında yaptığın karşılaştırmayı ve bulduğun dağlar kadar farkı onayladıktan sonra, Ordumuz subaylarının büyük bölümünün savaşta bulunmuş olması dolayısıyla, bunca ateşleri kalbimizi yakmış olan bu son savaş, bize mesleki açıdan yarar sağlamaktan geri kalmamıştır noktasında durdum ve biraz daha düşündüm. Senin vardığın bu sonuçlara katılmak ya da katılmamakta, net olmayan bir yargıya varmanın aczi içinde kaldım. Zihnim belirsiz hükümlerle kararsızlığını gideremeden, gözlerim daha sonraki satırlara aktı. Bir ordunun barışta izlemesi gereken c'iddiyetli çalışma ve bu çalışmayla pekiştirilen bilimsel birikimin, zamanı gelince, başarı sağlayacak biçimde uygulanması için şerefli askerlik mesleğini yürütenlerin sahip olmaları gereken manevi nitelik ve yeteneklere ait sözlerini de müthiş bir darbe takip ediyor: Ordumuzun son Balkan Sava- şı ndaki kederli yenilgisi acı bir gerçektir. Hayal kırıklığına uğranıldı. Evet, pek acı bir gerçektir. Fakat senin de anlattığın gibi bu uğursuz gerçeğin bilincine varanlar da vardı. Ve bence bilincine varmamak için ya gafil veya cahil olmak gerekirdi. Selanik te, 30 Haziran 1911 de kolordu komutanına sunulan resmi bir raporun bazı noktalarını -ibret almak, geçmişteki derin uykumuzu şimdi ve gelecekte sürdürmemek için- hep beraber bir daha gözden geçirelim: Madde 1:...Bundan dolayı, acemi eğilimi dönemi, bir sonuç elde edilmeden kesilmiştir. 2:...Denetleyeceği eğitim devresinin sonucunun ne olması ve nasıl olması gerektiğinden haberi yoktur. 14

15 3:...Tümen komutanı, birlikler karşısında aldığı seyirci duruşu ile... orada olmamasının doğuracağından daha zararlı duygular uyandırıyor... Görevini bilmiyor. 4: Alay ve tümen komutanının eleştiri getirme ve teftişlerdeki bilgisizlikleri, subaylarda hayret, gizliden gizliye alay ve güvensizlik duyguları uyandırıyor. 5: Böyle düşünen ve bu kadar bilgiye sahip alay ve tümen komutanlarının bugünkü askeri gelişmelere uygun olarak yetiştirilmesi zorunlu olan birlikleri yetiştiremeyecekleri ve onlara emir ve komut veremeyecekleri; gerektiğinde yönetemeyecekleri ve yönlendiremeyecekleri, kuşku ve duraksama kabul etmez açık gerçeklerdendir. Bu noktadaki gerçekleri görüp de söylememek ise ordunun işlemezliğine, değersiz kalmasına, savaşta vatanı kurtarmak için talep edilecek önemli görevleri görememesine gönül rızası göstermektir ki; bu ihanet olarak adlandırılır. 6: Bu duruma bir an önce çare bulmaya girişmek, her namus ve vicdan sahibinin görevidir. Emir ve kumanda yetkisine sahip olmayanların bu konuda yapacakları, gözlem ve araştırmalarını yürütme yetkisine sahip olanlara sunmaktır. Uygulama gücüne ve makama sahip olan kişilerin, acıma zayıf kalpliliğine kapılarak ordunun güçten düşmesine yardım etmeleri... Bu raporumu sunduğum makamda, o zaman vatanım Selanik! Yunan ordusuna savaşmadan teslim eden kuvvetin başında bulunmuş kişiler oturuyordu. Raporumuzun bu makam sahibinden ordu müfettişlik makamı sahibine kadar gittiğini işitmiştik. Fakat ne amaçla? Haddini bilmemenin bir örneğini göstermek amacıyla... Ordu Müfettişliği ne de ulaşmış bir dilekçenin son satırlarını okuyalım:...komutanları adlarını belirttiğim kişilerden ibaret olduktan sonra... Orduda eğitim ve öğretimden verim beklemek de; emir-komutada, itaat ve disiplinde iyi şeyler aramak da serapta su aramak gibidir. Ordumuzda Goltz un öğrencisi olmakla ün kazananlardan çoğunun da, onun, İyi bir ordu kurulmasına katkısı olan çeşitli etkenlerin en etkilisi, kuşkusuz, doğrudan başındaki yöneticinin etkisidir sözünün bilincine varma ve ordular için açıklanan bu düşüncenin, en küçük birlikler için de geçerli olduğu konusundaki aymazlıkları görülüyordu. Meşrutiyet döneminde, Osmanlı ordusunun ilk göz önüne çıktığı Edirne manevra sahasında hayalen şöyle bir dolaşalım: Senin ve benim; ve senin ve benim gibi birçok arkadaşın kollarımızda birer 15

16 beyaz bant vardı. Biz hakemdik. Bizden daha büyük hakemler de vardı. Ne hüküm verilmişti? Bunu söylemeden önce ne görülmüş olduğunu hatırlayalım. Sözgelimi, Mavi Kolordu nun sağ kanadında hareket eden bir tümen komutanından, tümenine verdiği emrin ve tümenin bulunduğu durumun bildirilmesi -sorma yetkisine sahip birisi tarafından- rica edildi. Tümen komutanı, böyle bir soruya muhatap olmamış gibi, atının üzerinde suskun ve fazlasıyla sakin ve dilsiz duruyordu. Biraz bekledikten sonra birinci sorunun cevabından vazgeçilerek, kolordu komutanından alınan emrin anlamı soruldu; yine cevap yok! Sebep?!.. Sebep, aldığı emrin anlamını kavrayamamıştı. Sebep, verdiği emrin veya daha doğrusu imzaladığı emrin neden ibaret olduğunu bilmiyordu. Sebep? Çünkü görünüşe rağmen, o tümene o komuta etmiyordu. Sebep, edemezdi... Ya böyle verilen emri anlamadan kabul eden alay komutanları? Evet, bu merakı gidermek için tümen komutanının yanından ayrılarak, Karıştıran yönünde yürüyen alaylara katıldım. Bir alay komutanına, beni hareketleri hakkında aydınlatmasını rica ettim. Şimdi dedi. Ceplerini karıştırdı. Ceketinin iç cebinden iki buruşuk kâğıt çıkardı. İşte, iki yazılı emir, dedi, birini gece aldım; birini sabahleyin. Henüz ilk emrin gereklerini tamamen yerine getiremediğimiz için ikinci emrin hükümlerini uygulamaya başlamadık... Bu emirleri gözden geçirdim. İkincisi, birincinin hükmünü geçersizleştiriyordu. Fakat alay komutanı hâlâ, Önce birinciyi ve sonra İkinciyi diyordu. Niçin? Çünkü, alay komutanı, numara sırasıyla uygulamayı düşündüğü emirlerin ne birincisini ve ne de İkincisini anlamıştı. Oysa alayı gidiyordu. Ama nereye ve niçin?! Bunu, alay komutanının kendisi de bilmiyor; alayını izleyen hiç kimse de bilmiyordu. O halde, nereye gidiliyordu? Bu gidiş, elbette felakete, utanca doğru bir gidişti... Hareketlerini sonuna kadar izlediğim bu tümenin, gece olduğu zaman uğradığı sefaleti, kıtalarından bazılarını kaybederek çektiği ıstırabı, ertesi günü karşı tarafın topçu ve piyade ateşi altındaki perişanlığını tasvir etmek 16

17 istemiyorum. Yalnız, açıklamak isterim ki, bu ve bunun gibi asker yığınlarının o gidişlerinin mutlaka felakete, mezara doğru bir gidiş olacağına hükmetmek için, pek keskin akla vurma yeteneğine sahip ve pek fazla uzak görüşlü olmak gerekmezdi. Biz, o zaman kararımızı vermiş, vicdanımızın sesini en yüksek perdeden en büyük kulaklara işittirmek kararlılığında bulunmuş ve, Bazı noktalara dikkat çekmeyi ve bu konuda uyanık olmanın sağlanmasını vicdan görevi sayarız demiştik. Ve demiştik ki, Bir kıta ve özellikle de subaylar kurulu, yalnız iyi örnek olacak rehberlerle yetiştirilir... İnsanlarda saygı göstermenin, itaat ve boyun eğmenin kendiliğinden - maddi anlamda değil, manevi anlamda üstün olanlarda- görülmesi, insan ruhunun gereklerindendir. Ve demiştik ki, Orduda yaşamanın zorluğu olan ve birçok geleneğe bağlı olarak gelişip olgunlaşabilen askeri disiplin duygusunu, bugün Osmanlı ordusu subayları arasında gerçek düzeyiyle görmeyi istemek, insani ruh hallerini bilmemektir. Ve rica etmiştik ki, Bugün için girişilecek iş; kayıtsız ve hiçbir şeye göz yummadan, nitelik ve iktidar sahibi olmak yeteneği gösterenlerden bir Komuta ve Subay Kurulu oluşturmak olmalıdır. Ve açıklamıştık ki, Ancak bilgili, iktidar sahibi, etkin, girişimci ve yetki sahibi bir ordu müfettişinin denetimi altında bilgisiz, ordunun talim ve eğitimindeki amaçtan habersiz kolordu ve tümen komutanları barınamayacaklan gibi... Böylece, ancak gereken niteliklere sahip kolordu komutanlarının kolordularında; dinlenmeye muhtaç olan ve zararlı bir heykel halini almaktan başka orduya iyiliği olmayan tümen ve alay komutanları, kabul görmez ve bunların tembelliklerine göz yumulmaz... Şiddetli gibi görülebilecek olan bu uygulamanın akla gelebilen sakıncalarının birer çaresi de gösterildikten sonra; Genel olarak iyi ordularla iyi komutanları birbirinden ayrılmaz şeyler olarak görmek için vakit kaybetmeye gerek olmadığı gibi, durum da buna izin vermez dedik. Ve en sonunda hatırlattık ki, Ordunun esenliğini vicdanen düşünen namus ve ahlak sahipleri ikiyüzlülükten uzaktır. Üstün ahlak sahibi olanlar çoğunlukla barış ve güvenlikte, gönül okşayıcı bakışları üzerlerine çekmekten çok, bu tür şeyleri önleyecek biçimde konuşurlar. 17