Van Ekolojik Koşullarında Bazı Ekmeklik Buğday (Triticum aestivum L.) Çeşitlerinin Verim ve Verim Öğeleri Üzerine Bir Araştırma*

Transkript

1 TARIM BĠLĠMLERĠ DERGĠSĠ 2008, 14 (4) ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ ZĠRAAT FAKÜLTESĠ Van Ekolojik Koşullarında Bazı Ekmeklik Buğday (Triticum aestivum L.) Çeşitlerinin Verim ve Verim Öğeleri Üzerine Bir Araştırma* Diğdem KAYDAN 1 Mehmet YAĞMUR 1 GeliĢ Tarihi: Kabul Tarihi: Öz: Van ekolojik koģullarında ve yetiģtirme sezonunda yürütülen bu araģtırmada, on altı ekmeklik buğday (Tir, Bezostaja, Gerek-79, Kutluk- 94, Kırgız- 95, Süzen -97, Aytin- 98, Harmankaya - 99, Altay -2000, DağdaĢ -94, Lancer, Doğu- 88, Karasu- 90, Palandöken- 97, Nenehatun ve Alparslan) çeģidinin tane verimi ve bazı verim öğeleri belirlenmiģtir. Tane verimi ve verim öğeleri bakımından her iki yılda da çeģitler arasında önemli farklılıklar tespit edilmiģtir. Ġki yıllık ortalamaya göre çeģitlerin baģaklanma süresi (Aytin- 98) (Karasu-90) gün, tane dolum süresi (Lancer) (Gerek-79 ve Alparslan) gün, metrekarede fertil baģak sayısı (Tir) (Doğu-88) adet, baģak uzunluğu 5.72 (Aytin-98) (Nenehatun) cm, bitki boyu (Harmankaya) (Tir) cm, baģakta tane sayısı (Gerek-79) (Harmankaya) adet, baģakta tane verimi 0.65 (Alparslan)-0.93 (Harmankaya) g, bin tane ağırlığı (Aytin- 98) (Tir) g ve tane verimi (Tir) (Doğu-88) kg/da arasında değiģmiģtir. Doğu-88, Nenehatun ve Alparslan ekmeklik buğday çeģitlerinin Van koģulları için ümitvar oldukları sonucuna varılmıģtır. Anahtar Kelimeler: Buğday, tane verimi, verim öğeleri. A Research on Yield and Yield Components of Some Bread Wheat (Triticum aestivum L.) Varieties in Van Ecological Conditions Abstract: Grain yield and some yield components of sixteen bread wheat cultivars (Tir, Bezostaja, Gerek- 79, Kutluk- 94, Kırgız- 95, Süzen- 97, Aytin- 98, Harmankaya- 99, Altay- 2000, DağdaĢ- 94, Lancer, Doğu- 88, Karasu- 90, Palandöken- 97, Nenehatun and Alparslan) were determined in this study that were conducted during the and growing seasons in Van ecological conditions. Significant differences were determined in grain yield and yield components among wheat cultivars in two years. According to two year average, days to headings ranged between (Aytin-98) and (Karasu-90) days; grain filling duration, (Lancer) (Gerek-79 and Alparslan) days; spike number per m 2, (Tir) (Doğu- 88), spike lenght, 5.72 (Aytin-98) (Nenehatun) cm; plant height, 66.0 (Harmankaya) (Tir) cm; grain number per spike, (Gerek-79) (Harmankaya); grain weight per spike, 0.65 (Alparslan) (Harmankaya) g; thousand grain weight, (Aytin-98) (Tir) g; grain yield, (Tir) (Doğu-88) kg/da. It was concluded that Doğu-88, Nenehatun and Alparslan bread wheat cultivars were promising cultivars in Van regional conditions. Key Words: Wheat, grain yield, yield components. Giriş Ülkemizde ve dünyada temel besin kaynağı olarak önemli bir yere sahip olan ekmeklik buğday, Van Gölü çevresinde en fazla üretimi yapılan tahıl cinsidir. Soğuk ve kuraklığın hakim olduğu ve kuru tarım sisteminin uygulandığı ilde, buğdayın ekim alanı ha, üretimi ton, verimi ise 126 kg/da dır (Anonim 2005). Yörede, iģlenebilen arazilerin çok parçalı oluģu, teknik bilgi yetersizliği, iklim ve coğrafik faktörler ve yüksek verim potansiyeline sahip tescilli çeģitlerin çok az olması tane veriminde istenen düzeye ulaģılmasını engellemektedir. Birim alandan daha yüksek ve kaliteli ürün elde edebilmek için mevcut ekolojik Ģartlarda en uygun yetiģtirme tekniklerinin uygulanması yanında verim potansiyeli yüksek çeģitlerin kullanılması gereklidir. Kuru tarım sisteminde uygun çeģit seçimi verimi % oranında artırabilmektedir (Kün ve ark. 1995). *Yüzüncü Yıl Üniv. Bilimsel AraĢtırma Projeleri Komisyonu tarafından desteklenmiģtir. 1 Yüzüncü Yıl Üniv. Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bölümü-Van

2 KAYDAN D. ve M. YAĞMUR, Van ekolojik koģullarında bazı ekmeklik buğday (Triticum aestivum L.) 351 çeģitlerinin verim ve verim öğeleri üzerine bir araģtırma GeniĢ bir havza olan Van gölü çevresinde daha çok karıģık populasyon niteliğinde olan tir buğdayı yetiģtirilmektedir. Tescilli çeģitlerin yerel çeģitlerden iki katı kadar daha fazla verim potansiyeline sahip olmasına karģılık, bölge genelinde % 75 oranında yerel çeģitler yetiģtirilmektedir (Olgun ve ark. 1998). Doğu Anadolu Bölgesi nde düģük verimli yerel çeģit kullanımının, buğdayda tane veriminin istenilen düzeyde olmamasının nedenlerinden biri olarak kabul edilmektedir (Olgun ve ark. 1999a). Van ilinde tir buğdayında tane verimi ile bazı verim öğeleri arasındaki iliģkilerin incelendiği bir araģtırmada, tane verimine birinci derecede metrekarede baģak sayısının, ikinci derecede ise baģakta tane sayısının etkili olduğu saptanmıģtır (Sönmez ve ark. 1999). Partigöç ve Olgun (1999) bazı buğday çeģitlerinde verim stabilitesi üzerine yaptıkları araģtırmalarında Erzincan, Ilıca ve Pasinler ekolojik bölgelerinde Palandöken- 97 çeģidinin en uygun ve stabil çeģit olduğunu; Doğu- 88, Lancer ve Karasu- 90 çeģitlerinin de yüksek verimleri sebebiyle yöre için tavsiye edilebilir olduğunu belirlemiģlerdir. Yağmur ve Kaydan (2007), Van ekolojik koģullarında en yüksek tane veriminin kg/da ile Alparslan ve kg/da ile Doğu-88 çeģitlerinden elde edildiğini bildirmiģlerdir. Kaya ve ark. (2004), Ankara ekolojik koģullarında altı buğday çeģidinin verim ve verim öğeleri üzerine etkilerini araģtırdıkları çalıģmalarında, baģakta tane verimi ve bitkide kardeģ sayısı dıģındaki tüm özelliklerde yıl X çeģit interaksiyonunun önemli bulunduğunu ve en yüksek tane veriminin kg/da ile Bezostaja- 1 çeģidinden elde edildiğini, Atay- 85 ile Gerek -79 çeģitlerinin ise en düģük tane verimine sahip olduğunu belirlemiģlerdir. Bu araģtırmada, Van ekolojik koģullarında onaltı ekmeklik buğday çeģidinin tane verimi ve verim öğelerindeki değiģim incelenerek, yöre koģullarına uygun ve yüksek verimli çeģitlerin belirlenmesi amaçlanmıģtır. Materyal ve Yöntem Materyal AraĢtırmada, bölgeye adapte olmuģ tir buğdayı ve sekiz tanesi (Bezostaja, Gerek-79, Kutluk- 94, Kırgız- 95, Süzen- 97, Aytin- 98, Harmankaya- 99, Altay- 2000), Anadolu Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü; bir tanesi (DağdaĢ- 94) Bahri DağdaĢ Uluslararası Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü ve altı tanesi (Lancer, Doğu- 88, Karasu-90, Palandöken- 97, Nenehatun, Alparslan) Doğu Anadolu Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü tarafından geliģtirilen ekmeklik buğday çeģitleri kullanılmıģtır. Araştırma Yerinin İklim ve Toprak Özellikleri: AraĢtırma yerinin uzun yıllar ortalaması ve denemenin yürütüldüğü yıllara ait bazı iklim değerleri Çizelge 1 de özetlenmiģtir (Anonim 2007). Denemenin yürütüldüğü döneme ait, Van ilinin uzun yıllar ortalaması ile ve yılları karģılaģtırıldığında; uzun yıllar ortalamasına göre yıllık toplam yağıģ miktarı mm iken, denemenin yürütüldüğü 1. yılda mm, 2. yılda ise mm olarak saptanmıģtır. Ġlk yılda Ocak ve ġubat aylarında alınan yağıģ miktarı mm iken, ikinci yılda aynı aylara ait toplam yağıģ miktarı 28.7 mm olarak belirlenmiģtir. Buna karģılık Nisan ayında alınan yağıģ ikinci yılda daha fazla olmuģtur. Ortalama sıcaklık değerleri ilk yılda C, ikinci yılda ise C olarak uzun yıllar ortalamasından daha yüksek gerçekleģmiģtir. Nispi nem bakımından ise denemenin yürütüldüğü her iki yılda da ortalama değerler uzun yıllar ortalamasından daha yüksek olarak belirlenmiģtir. Deneme alanı topraklarından ekim zamanında, 0-20 ve cm derinlikte alınan toprak örnekleri, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü laboratuvarında analize tabi tutulmuģ ve sonuçları Çizelge 2 de verilmiģtir. AraĢtırma alanı toprakları, killi-tınlı yapıda olup, hafif alkali reaksiyonludur. Organik madde ve azot bakımından yetersiz, fosfor bakımından ise orta düzeydedir. Yöntem AraĢtırma, ve yıllarında Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi AraĢtırma Uygulama Deneme arazilerinde Ģansa bağlı tam bloklar deneme desenine göre dört tekrarlamalı olarak yürütülmüģtür. Her iki yılda da parsel boyutları 6 X 1.6 m (9.6 m 2 ) olarak belirlenmiģtir. Ekimler 20 cm sıra aralıkları ile 8 sıra olarak m 2 ye 500 tohum gelecek Ģekilde ilk yıl 26 Ekim 2005 de, ikinci yıl ise 20 Ekim 2006 tarihlerinde yapılmıģtır. Ekimden önce 2.5 kg /da N ve 6.4 kg/da P 2O 5 hesabıyle DAP (% 18 N, % 46 P 2O 5) gübresi elle serpilerek toprağa karıģtırılmıģtır. Buğday çeģitlerinin sapa kalkma döneminde ise tüm parsellere 3.5 kg/da N gelecek Ģekilde amonyum sülfat gübresi (% 21 N) uygulanmıģtır. Yabancı ot mücadelesi el ile yapılmıģ, hastalık ve zararlı görülmediğinden ilaçlı mücadele yapılmamıģtır. Ayrıca, araģtırma kıraç Ģartlarda sulama yapılmadan yürütülmüģtür. AraĢtırmada verim ve verim kriterleri ile ilgili olarak yapılan ölçüm ve tartımlar; her parselin kenarlarından ikiģer sıra ve parsel baģlarından 1 er metrelik kısım kenar tesiri olarak atıldıktan sonra kalan parsel alanında ve tesadüfen seçilen 10 bitkinin ana sapları baģaklanma devresinde etiketlenerek bu bitkiler üzerinde yapılmıģtır.

3 352 TARIM BĠLĠMLERĠ DERGĠSĠ 2008, Cilt 14, Sayı 4 Çizelge 1. AraĢtırma yerinin uzun yıllar ortalaması (UYO) ve ve yıllarına iliģkin bazı iklim değerleri. YağıĢ (mm) Sıcaklık ( 0 C) Nispi nem (%) Aylar UYO UYO UYO Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Toplam Ortalama Çizelge 2. Deneme Alanı Topraklarının Bazı Kimyasal ve Fiziksel Özellikleri. Derinlik Tekstür Killi-Tın Killi-Tın PH Total Tuz (%) Kireç (%) Organik Madde (%) Toplam Azot (%) YarayıĢlı Fosfor (mg/kg) AraĢtırmada verim ve verim kriterleriyle ilgili verilerin elde edilmesinde Tosun ve Yurtman (1973) ve Geçit (1982) tarafından kullanılan yöntemler esas alınmıģtır. ÇalıĢmada elde edilen veriler, Ģansa bağlı tam bloklar deneme desenine göre varyans analizine tabi tutulmuģ, önemlilik kontrolleri F testine göre belirlenmiģ, farklılık gruplandırmaları ise % 5 istatistiki önemlilikte Duncan testine göre yapılmıģtır. Ġncelenen karakterlere iliģkin verilerle yapılan varyans analizi sonuçlarına göre yıllar arasındaki farklılıklar istatistiki olarak önemli olduğundan yıllar ayrı ayrı ve ayrıca iki yıl ortalamaları birleģtirilerek değerlendirilmiģtir. Bulgular ve Tartışma Başaklanma süresi: ÇıkıĢ tarihinden baģaklanmaya kadar geçen gün sayısı olarak belirlenen baģaklanma süresi bakımından buğday çeģitleri arasındaki farklılıklar her iki yılda da istatistiki olarak P<0.01 düzeyinde önemli bulunmuģtur. Çizelge 3 de görüldüğü gibi araģtırmada kullanılan çeģitler arasında baģaklanma süreleri ilk yıl (Doğu-88) (Karasu-90) gün, ikinci yıl (DağdaĢ-94) (Karasu-90) gün arasında değiģmiģtir. Ġki yılın ortalamasına göre ise Aytin gün ile en kısa baģaklanma süresine, Karasu-90 ise gün ile en uzun baģaklanma süresine sahip çeģit olarak belirlenmiģtir. Ġlk yıl çeģitlerin ortalama baģaklanma süresi gün iken, ikinci yılda bu süre gün olarak belirlenmiģtir. Ġlk yılın Nisan-Mayıs aylarında yeterli yağıģ olmasına rağmen Haziran baģındaki yetersiz yağıģ ve artan sıcaklık bitkilerin generatif devreye geçiģ süresini kısaltmıģtır. KıĢlık ekimler için erken baģaklanan çeģitlerin daha uygun olacağı Voltas ve ark. (1999) tarafından bildirilmiģtir. Tahıl yetiģtirilen alanların büyük bir bölümünde baģaklanmadan sonra yağıģlar azalırken, sıcaklıklar artmaktadır. Bu nedenle geç baģaklanan çeģitlerin baģaklanma-erme süreleri kısalmaktadır (Yağbasanlar ve ark. 1988, Genç ve ark. 1988). Kıraç Ģartlarda erken baģaklanan ve baģaklanma-erme süresi uzun olan çeģitler üzerinde durulması gerektiği, fakat çok erkenci çeģitlerin ilkbahar donlarından zarar görebileceği de bildirilmektedir (Genç ve ark. 1988). Farklı ekolojik koģullarda yapılan araģtırmalarda (Çölkesen ve ark. 1994, Olgun ve ark. 1999b, BaĢer ve ark. 2001, Yıldırım ve ark. 2005) baģaklanma süresi yönünden önemli farklılıklar olduğu belirlenmiģ olup, bu durumun genotip yanında çevre Ģartlarına bağlı olduğu Gebeyehou ve ark. (1982) tarafından bildirilmiģtir. Tane dolum süresi: AraĢtırmada kullanılan çeģitler arasında birinci ve ikinci yılda tane dolum süresi bakımından istatistiki olarak P<0.01 düzeyinde farklılıklar belirlenmiģtir (Çizelge 3). Buğday çeģitlerinde tane dolum süresi ilk yıl (Süzen-97) (Nenehatun) gün, ikinci yıl ise (Harmankaya ve Lancer) (Gerek-79 ve Doğu- 88) gün arasında değiģmiģtir. Ġki yılın ortalaması olarak Lancer çeģidi gün ile en kısa süreye, Gerek-79 ve Alparslan ise gün ile en uzun tane dolum süresine sahip çeģitler olarak belirlenmiģtir. Ġlk yılda

4 KAYDAN D. ve M. YAĞMUR, Van ekolojik koģullarında bazı ekmeklik buğday (Triticum aestivum L.) 353 çeģitlerinin verim ve verim öğeleri üzerine bir araģtırma Çizelge 3. Ekmeklik buğday çeģitlerinde baģaklanma süresi (gün), tane dolum süresi (gün) ve baģak uzunluğuna (cm) ait ortalama değerler ve ortalamaların farklılık gruplandırmaları. ÇeĢitler BaĢaklanma süresi Tane dolum süresi BaĢak uzunluğu Ortalama Ortalama Ortalama Tir (yerel) b-e* cde cde abc a a 7.12 bcd 6.15 ab 6.63 bcd Bezostaja ı d-f bcd cde b-f bc cde 7.45 ab 5.50 ab 6.47 c-f Gerek c-f de de ab a a 6.50 def 5.25 b 5.87 fgh Süzen ab cde bc f abc e 6.97 b-e 5.75 ab 6.36 c-g Aytin ef de e b-e bc b-e 6.20 f 5.25 b 5.72 h Kutluk ef cde cde b-e ab abc 8.05 a 6.25 ab 7.15 ab DağdaĢ a-d e de def abc b-e 6.42 def 5.25 b 5.83 gh Altay b-e cde cde def bc de 6.40 def 5.50 ab 5.95 e-g Harmankaya a-d cde cd ef c e 6.40 def 6.25 ab 6.32 c-g Kırgız b-e e de c-f abc b-e 6.32 ef 6.50 a 6.41c-g Lancer a-d b b ef c e 6.50 def 6.30 a 6.40 c-g Nenehatun f b cde a abc ab 8.05 a 6.50 a 7.27 a Alparslan ef cde de ab ab a 7.35 bc 6.25 ab 6.80 abc Palandöken abc b b f abc b-e 6.75 b-f 6.25 ab 6.50 cde Karasu a a a a-d abc a-d 6.95 b-e 6.12 ab 6.53 cde Doğu f bc cde a-d a a 6.65 c-f 6.62 ab 6.13 d-h Yıl ort LSD *Aynı sütunda aynı harf grubuna giren ortalamalar arasında önemli farklılık yoktur (P<0.05) ortalama tane dolum süresi gün, ikinci yılda ise gün olarak belirlenmiģtir. Ġkinci yılın Nisan-Mayıs aylarında alınan yağıģın ilk yılın aynı aylarında alınan yağıģtan yüksek olması vejetasyon süresini uzatıp, tane dolum süresini kısaltmıģtır. Tane dolum süresi, tane geliģiminde en önemli etkenlerden biridir (Voltas ve ark. 1999). Tane dolum süresinin çeģitlere göre önemli derecede değiģtiği baģka araģtırıcılar tarafından da bildirilmiģtir (Gebeyehou ve ark. 1982, Genç ve ark.1987, Knott ve Gebeyehou 1987). BaĢaklanmadan sonra yağıģların azalması ve sıcaklıkların artmasıyla erken baģaklanan çeģitlerin tane dolum süreleri uzamakta ve tanede biriken asimilantların miktarı artmakta, buna karģılık geç baģaklanan çeģitlerde bu süre kısalmaktadır (Genç ve ark 1986, Metzger ve ark. 1984, Van Sanford 1985). Buğday çeģitlerinde tane dolum süresi ortalamalarına iliģkin elde edilen sonuçlar, Erzurum ekolojisinde kıģlık buğday genotiplerinin tane dolum süresinin gün arasında değiģtiğini bildiren Öztürk ve Akten (1999) in, Hatay koģullarında bu sürenin gün arasında değiģtiğini bildiren ġener ve ark. (1997) nın bulguları ile benzerlik göstermektedir. Başak uzunluğu: BaĢak uzunluğu bakımından çeģitler arasında her iki yılda da istatistiki olarak P<0.01 düzeyinde farklılıklar belirlenmiģtir (Çizelge 3). Birinci yılda Kutluk-94 ve Nenehatun (8.05 cm) en uzun baģaklı çeģitler olurken, Aytin-98 (6.20 cm) en kısa baģaklı çeģit olarak belirlenmiģtir. Ġkinci yılda ise Gerek-79, Aytin-98 ve DadaĢ cm ile en kısa baģak uzunluğuna sahip çeģitler, 6.50 cm ile Kırgız-95 ve Nenehatun ise en uzun baģaklı çeģitler olarak saptanmıģtır. Ġki yıllık ortalama değerlere göre Nenehatun (7.27 cm) en uzun ve Aytin-98 (5.72 cm) en kısa baģaklı çeģitler olmuģlardır. BaĢak uzunluğu büyük ölçüde genetik faktörler tarafından belirlenmesine rağmen, çevre koģullarının da önemli ölçüde etkisi altında bulunmaktadır. Nisan-Mayıs aylarında her iki yılda da yeterli yağıģ alındığı için baģak uzunlukları birbirine yakın değerler vermiģlerdir. BaĢakta tane sayısına iliģkin bulgularımız Yağmur ve Kaydan (2007), Gençtan ve Balkan (2006) ın, Olgun ve ark. (1999a) nın bulguları ile uyum göstermektedir. Bitki boyu: AraĢtırmada kullanılan çeģitler arasında birinci ve ikinci yılda bitki boyu bakımından istatistiki olarak P<0.01 düzeyinde farklılıklar belirlenmiģtir (Çizelge 4). Buğday çeģitlerinde bitki boyu ortalamalarına göre birinci yılda Alparslan (93.75 cm) en uzun boylu çeģit, Harmankaya ise (65.50 cm) en kısa boylu çeģit olarak belirlenmiģtir. Ġkinci yılda da Harmankaya çeģidi cm ile en kısa boylu çeģit, cm ile Palandöken-97 çeģidi ise en uzun boylu çeģit olarak saptanmıģtır. Ġki yıllık ortalama değerlere göre Tir (86.05 cm) ve Harmankaya (66.00 cm) en uzun ve en kısa boylu çeģitler olmuģlardır. Buğday çeģitlerinde bitki boyu ortalamalarına iliģkin elde edilen sonuçlar Van ekolojik koģullarında bazı buğday çeģitlerinin bitki boyu ortalamalarının cm arasında değiģtiğini, en uzun bitki boyuna sahip çeģidin Alparslan, en kısa boylu çeģidin ise Doğu-88 olduğunu bildiren Yağmur ve Kaydan (2007) ın, Tekirdağ koģullarında çeģitlerin bitki boylarının cm olduğunu belirleyen Gençtan ve Balkan (2006) ın

5 354 TARIM BĠLĠMLERĠ DERGĠSĠ 2008, Cilt 14, Sayı 4 Çizelge 4. Ekmeklik buğday çeģitlerinde bitki boyu (cm), metrekarede fertil baģak sayısı (adet), baģakta tane sayısına (adet) ait ortalama değerler ve ortalamaların farklılık gruplandırmaları. ÇeĢitler Bitki boyu Metrekarede fertil baģak sayısı BaĢakta tane sayısı Ortalama Ortalama Ortalama Tir (yerel) a* ab a c fg f f bcd def Bezostaja ı c bcd fg c fg def def cd def Gerek bc cde f c def cde f d f Süzen c ef g c efg c-f ef d ef Aytin c def fg c g ef def a ab Kutluk c bcd fg c fg ef def a-d cde DağdaĢ b bcd cde c def c bcd bcd a-d Altay bc def fg c def cd abc bcd abc Harmankaya d f h c def c-f a abc a Kırgız bc b-e ef c def c-f def bcd c-f Lancer bc ab bcd ab ab b cde ab abc Nenehatun a bcd abc b bc b abc bcd abc Alparslan a cde ab ab cd b cde bcd bcd Palandöken bc a abc c cde c def a-d bcd Karasu c abc def c def c-f ab bcd abc Doğu bc ab bcd a a a cde ab abc Yıl ort LSD *Aynı harf grubuna giren ortalamalar arasında önemli farklılık yoktur (P<0.05) bulguları ile benzerlik göstermektedir. Ancak, Samsun koģullarında araģtırmada kullandıkları çeģit ve hatların bitki boylarının cm olduğunu bildiren Mut ve ark. (2007) nın bulgularıyla uyum göstermemektedir. Bitki boylarının yıllara ve genotiplere göre farklılık göstermesi beklenen bir sonuçtur. Nisan-Mayıs aylarında her iki yılda da yeterli yağıģ alındığı için bitki boyları birbirine yakın değerler vermiģlerdir. Metrekarede fertil başak sayısı: Metrekarede fertil baģak sayısı yönünden buğday çeģitleri arasındaki farklılıklar her iki yılda da P<0.01 düzeyinde önemli bulunmuģtur (Çizelge 4). Buğday çeģitleri arasında ortalama metrekarede fertil baģak sayısı, birinci yıl (Tir) adet (Doğu-88) arasında değiģmiģtir. Ġkinci yılda ise Aytin adet ile en düģük, Doğu-88 ise adet ile en yüksek metrekarede fertil baģak sayısına sahip çeģitler olarak belirlenmiģtir. Ġki yılın ortalaması olarak metrekarede fertil baģak sayısı adet (Tir) adet (Doğu-88) arasında değiģmiģtir. ÇeĢitler arasındaki varyasyonun, kardeģlenme yetenekleriyle kıģa ve kurağa dayanma kabiliyetlerindeki farklılıklardan kaynaklandığı söylenebilir (Sade ve ark.1999). KıĢlık ekimlerde metrekarede fertil baģak sayısının yıldan yıla değiģebileceği ve kıģı sert geçen yerlerde baģak sayılarının daha düģük olabileceği belirtilmektedir (Walker ve Matthews 1991). Ġkinci yılda fertil baģak sayılarının azalması vejetasyon döneminde alınan toplam yağıģ miktarının birinci yıla nazaran daha düģük olmasıyla açıklanabilir. Ayrıca her iki yılda da çıkıģ için yeterli yağıģ oranının alınmasına rağmen, ilk yılda Ocak ve ġubat aylarında alınan yağıģ miktarının mm, ikinci yılda aynı aylara ait toplam yağıģ miktarının ise 28.7 mm olarak gerçekleģmesi nedeniyle ikinci yılda yeterli kar örtüsünün bulunmaması metrekarede bitki sayısını ve dolaylı olarak da metrekarede fertil baģak sayısını olumsuz yönde etkilemiģtir. Öztürk ve Akten (1999), benzer ekolojik koģullarda kıģlık buğdaydan daha yüksek verim elde edilebilmesi için, metrekarede baģak sayısı yüksek genotiplerin tercih edilmesi gerektiğini belirtmiģlerdir. Tir buğdayında tane verimi ile bazı verim öğeleri arasındaki iliģkilerin incelendiği bir araģtırmada, tane verimine birinci derecede metrekarede baģak sayısının etkili olduğu sonucuna varılmıģtır (Sönmez ve ark. 1999). Erekul ve Köhn (2006), kıģlık buğdayda tane veriminin büyük ölçüde birim alandaki fertil baģak sayısıyla belirlendiğini tespit etmiģlerdir. Başakta tane sayısı: AraĢtırmada kullanılan çeģitler arasında birinci ve ikinci yılda baģakta tane sayısı bakımından istatistiki olarak P<0.01 düzeyinde farklılıklar belirlenmiģtir. Çizelge 4 de görüldüğü gibi baģakta tane sayısı ortalamaları birinci yıl (Tir ve Gerek-79) ve (Harmankaya) adet arasında değiģirken, ikinci yılda (Gerek-79) ve (Aytin-98) adet olarak saptanmıģtır. Ġki yılın ortalamasına göre en yüksek baģakta tane sayısı adet ile Harmankaya çeģidinden, en düģük baģakta tane sayısı adet ile Gerek-79 çeģidinden elde edilmiģtir. BaĢakta tane sayısı değerlerinin ikinci yılda daha düģük olduğu görülmektedir. Ġlk yılda Ocak

6 KAYDAN D. ve M. YAĞMUR, Van ekolojik koģullarında bazı ekmeklik buğday (Triticum aestivum L.) 355 çeģitlerinin verim ve verim öğeleri üzerine bir araģtırma ve ġubat aylarında alınan yağıģ miktarının mm, ikinci yılda aynı aylara ait toplam yağıģ miktarının ise 28.7 mm olarak gerçekleģmesi, kıģ zararı yanında, kıģtan çıkıģta bitkilerin zayıf geliģmesi nedeni ile baģakta tane sayısını olumsuz yönde etkilemiģtir. Metrekarede fertil baģak sayısı yüksek olan çeģitlerin daha düģük ortalamalar vermesi, birim alanda fertil baģak sayısının artması ile birlikte ana baģakta tane sayısının azalmasına neden olduğu Ģeklinde açıklanabilir. Öztürk ve Akten (1999), benzer ekolojik koģullarda kıģlık buğdaydan daha yüksek verim elde edilebilmesi için baģakta tane sayısı yüksek genotiplerin tercih edilmesi gerektiğini belirtmiģlerdir. Buğday çeģitlerinde baģakta tane sayısı ortalamalarına iliģkin elde edilen sonuçlar, Sönmez ve ark. (1999) ile Yağmur ve Kaydan (2007) ın bulguları ile benzerlik göstermektedir. Ancak, Yıldırım ve ark. (2005) ile Egesel ve ark. (2007) nın bulguları ile uyum göstermemektedir. BaĢakta tane sayısındaki bu farklılıkların genotiplere göre önemli ölçüde değiģtiği Öztürk ve Akkaya (1994), Dokuyucu ve ark. (1997) tarafından bildirilmiģtir. Tahıllarda tane veriminin oluģumunda en fazla etkili olan metrekarede baģak sayısı ve baģakta tane sayısının etki derecelerinin yıl ve çeģide bağlı olarak farklılık gösterebildiğini bildiren Tawari (1975), Kırtok ve Çölkesen (1985) in bulgularına göre çeģitler arasında baģakta tane sayısı yönünden farklılıkların oluģabileceği düģünülebilir. Başakta tane verimi: BaĢakta tane verimi yönünden buğday çeģitleri arasındaki farklılıklar her iki yılda da istatistiki olarak P<0.01 düzeyinde önemli bulunmuģtur (Çizelge 5). Buğday çeģitlerinde birinci yılda en yüksek baģakta tane verimi 1.05 g ile Harmankaya çeģidinden, en düģük değer ise 0.68 g ile Alparslan çeģidinden elde edilmiģtir. Ġkinci yılda ise baģakta tane verimi ortalamalarına göre 0.60 g ile Aytin-98 çeģidi en düģük değere sahip iken, 0.86 g ile Kırgız-95 çeģidi en yüksek değere sahip olmuģtur. Ġki yılın ortalamasına göre en yüksek baģakta tane verimi 0.93 g ile Harmankaya çeģidinden, en düģük baģakta tane verimi ise 0.65 g ile Alparslan çeģidinden elde edilmiģtir. BaĢakta tane verimi bakımından çeģitler ve yıllar arasında görülen bu farklılık gerek baģakta tane sayısında gerekse bin tane ağırlığında meydana gelen değiģimlerin bir sonucudur. Ġkinci yılda baģakta tane verimi ortalamalarının düģük olması baģakta tane sayısı ve bin tane ağırlığının düģük olmasından kaynaklanmaktadır. Ayrıca, ilk yılın Nisan-Mayıs aylarında yeterli yağıģ olmasına rağmen Haziran baģındaki yetersiz yağıģ ve artan sıcaklık bitkilerin generatif devreye geçiģ süresini kısaltmıģtır. Ġkinci yılın aynı aylarında alınan yağıģın yüksek olması vejetasyon süresini uzatıp, tane dolum süresinin kısalmasına bu da tanelerin cılız kalmasına neden olmuģtur. Nitekim Öztürk (1999), Erzurum koģullarında buğdayda çiçeklenme sonrası ortaya çıkan kuraklıkta tane verimindeki azalmanın esas olarak tanedeki ağırlık artıģının sınırlanmasından kaynaklandığını ve tane ağırlığının büyük ölçüde çiçeklenme sonrası geliģme süreçleri ve çevre koģullarına bağlı olduğunu bildirmektedir. Gebeyehou ve ark. (1982) ile Puri ve ark. (1982) da, tane veriminin; metrekarede baģak sayısı, baģakta tane sayısı ve baģakta tane ağırlığının bir ürünü olarak ortaya çıktığını tespit etmiģlerdir. Bin tane ağırlığı: AraĢtırma sonuçları bin tane ağırlığı bakımından incelendiğinde, çeģitler arasında birinci ve ikinci yılda istatistiki olarak P<0.01 düzeyinde farklılıklar belirlenmiģtir (Çizelge 5). Buğday çeģitlerinin birinci yıla ait ortalamalarına göre en yüksek bin tane ağırlığı g ile Tir çeģidinden, en düģük bin tane ağırlığı ise g ile Alparslan çeģidinden elde edilmiģtir. Ġkinci yılda ise bin tane ağırlığı ortalamaları (Aytin-98) g (Tir) arasında değiģmiģtir. Ġki yılın ortalaması olarak yine en yüksek bin tane ağırlığı g ile Tir çeģidinden, en düģük bin tane ağırlığı ise g ile Aytin-98 çeģidinden elde edilmiģtir. Ġkinci yılda ortalama bin tane ağırlığının düģük olduğu görülmektedir. Ġkinci yılın Nisan-Mayıs aylarında alınan yağıģın yüksek olması vejetasyon süresini uzatıp, tane dolum süresinin kısalmasına, tanenin cılız kalmasına ve bin tane ağırlığının düģük olmasına neden olmuģtur. Tane verimi: Tane verimi yönünden buğday çeģitleri arasındaki farklılıklar her iki yılda da istatistiki olarak P<0.01 düzeyinde önemli bulunmuģtur. Çizelge 5 de görüldüğü gibi, en yüksek tane verimi ortalamasına birinci yılda kg/da ile Nenehatun çeģidi sahip olurken, bunu kg/da ile Doğu-88 ve kg /da ile Alparslan çeģidi izlemiģtir. En düģük tane verimi ise kg/da ile Tir çeģidinden elde edilmiģtir. Ġkinci yılda ise Doğu-88 çeģidi kg/da ile ilk sırayı alırken, bunu sırasıyla kg/da ile Lancer ve kg/da ile Nenehatun çeģidi izlemiģtir. Aytin-98 çeģidi ise kg/da ile en düģük tane verimine sahip çeģit olarak saptanmıģtır. Ġki yılın ortalamasına göre en yüksek tane verimi ise kg/da ile Doğu-88 çeģidinden elde edilirken, bunu sırasıyla, kg/da ile Nenehatun ve kg/da ile Alparslan çeģidi izlemiģtir. En düģük tane verimi ortalaması ise Tir çeģidinde kg/da olarak belirlenmiģtir.

7 356 TARIM BĠLĠMLERĠ DERGĠSĠ 2008, Cilt 14, Sayı 4 Çizelge 5. Ekmeklik buğday çeģitlerinde baģakta tane verimi (g), bin tane ağırlığı (g) ve tane verimine (kg/da) ait ortalama değerler ve ortalamaların farklılık gruplandırmaları. ÇeĢitler BaĢakta tane verimi Bin tane ağırlığı Tane verimi Ortalama Ortalama Ortalama Tir (yerel) 1.01 ab* 0.78 abc 0.89 ab a a a h f ı Bezostaja ı 0.93 a-f 0.76 abc 0.84 abc ab ab ab efg def fg Gerek c-h 0.64 de 0.73 d-g c b-f def c-f b-f ef Süzen d-h 0.65 de 0.73 d-g def b-f efg gh c-f ghı Aytin c-h 0.60 e 0.71 fg def f g fg g hı Kutluk b-g 0.69 cde 0.79 c-f b ae bc fg def fgh DağdaĢ a-e 0.68 cde 0.81 b-e c b-f cde cde b-f de Altay abc 0.77 abc 0.87 abc def b-f efg c-f a-d de Harmankaya 1.05 a 0.80 ab 0.93 a d a-d cde bcd b-e cde Kırgız e-h 0.86 a 0.82 bcd de c-f efg fg c-f fg Lancer 0.76 gh 0.69 cde 0.73 d-g ef b-f efg bc ab cd Nenehatun 0.85 c-g 0.72 bcd 0.78 c-f def ef fg a abc ab Alparslan 0.68 h 0.62 de 0.65 g f def g ab a-d bc Palandöken fgh 0.66 de 0.72 efg c abc bcd def a-d ef Karasu a-d 0.79 abc 0.87 abc c ef efg cde ef ef Doğu fgh 0.71 bcd 0.74 d-g f def g a a a Yıl ort LSD *Aynı sütunda aynı harf grubuna giren ortalamalar arasında önemli farklılık yoktur (P<0.05) AraĢtırmanın Ġkinci yılında tane verimi ortalamalarının düģük olması vejetasyon döneminde alınan toplam yağıģ miktarının birinci yıldaki yağıģ toplamının altında gerçekleģmiģ olmasıyla açıklanabilir. Ayrıca her iki yılda da çıkıģ için yeterli yağıģ oranının alınmasına rağmen, ilk yılda Ocak ve ġubat aylarında alınan yağıģ miktarının mm, ikinci yılda aynı aylara ait toplam yağıģ miktarının ise 28.7 mm olarak gerçekleģmesi nedeniyle ikinci yılda yeterli kar örtüsünün bulunmamasına bağlı olarak metrekarede bitki sayısı ve dolaylı olarak da tane verimi olumsuz yönde etkilenmiģtir. Nitekim, Erekul ve Köhn (2006), iyi bir kıģ öncesi çıkıģ ve kar örtüsünün oluģtuğu yıllarda yüksek verim elde edilebileceğini belirtmiģlerdir. Birinci yılda iyi performans gösteren çeģitler ikinci yılda da aynı performansı göstermiģlerdir. AraĢtırmada kullanılan çeģitlerin metrekarede fertil baģak sayılarındaki değiģimin tane verimlerindeki değiģime paralel olması dikkat çekicidir. Bu durum metrekaredeki fertil baģak sayısının öncelikli verim bileģeni olmasından ve verimle bu özellik arasındaki sıkı iliģkiden kaynaklanmaktadır (Walton 1971, Darwinkel 1978). Erekul ve Köhn (2006) de kıģlık buğdayda tane veriminin büyük ölçüde birim alandaki fertil baģak sayısıyla belirlendiğini belirtmiģlerdir. Partigöç ve Olgun (1999) bazı buğday çeģitlerinde verim stabilitesi üzerine yaptıkları araģtırmalarında Erzincan, Ilıca ve Pasinler ekolojik bölgelerinde Palandöken-97 çeģidinin en uygun ve stabil çeģit olduğunu, Doğu-88, Lancer ve Karasu-90 çeģitlerinin de yüksek verimleri sebebi ile yöre için tavsiye edilebilir olduğunu belirlemiģlerdir. Aydemir ve ark. (2001) tarafından 2001 yılı milli çeģit listesinde yer alan ekmeklik buğdayların bölgeler bazında verim ve kalite yönünden irdelendiği çalıģmada, Doğu Anadolu Bölgesi nde kullanılan çeģitlerin tane verimlerinin kg/da arasında değiģtiğini bildirmiģlerdir. Van ekolojik koģullarında en yüksek tane veriminin kg/da ile Alparslan ve kg/da ile Doğu-88 çeģitlerinden elde edildiğini bildiren Yağmur ve Kaydan (2007) ın, yine aynı ekolojide buğday hatlarının tane veriminin kg/da arasında

8 KAYDAN D. ve M. YAĞMUR, Van ekolojik koģullarında bazı ekmeklik buğday (Triticum aestivum L.) 357 çeģitlerinin verim ve verim öğeleri üzerine bir araģtırma bulunduğunu belirleyen Sönmez ve ark. (1999) ın, bulguları araģtırmada kullanılan buğday çeģitlerinde belirlenen tane verimi ortalamalarına iliģkin bulgularımızı destekler niteliktedir. Sonuç Van ekolojik koģullarında onaltı ekmeklik buğday çeģidinin (Tir, Bezostaja, Gerek-79, Kutluk 94, Kırgız 95, Süzen 97, Aytın 98, Harmankaya 99, Altay 2000, DağdaĢ 94, Lancer, Doğu 88, Karasu, Palandöken 97, Nenehatun, Alparslan) tane verimi ve verim öğelerindeki değiģim incelenerek, yöre koģullarına uygun ve yüksek verimli çeģitlerin belirlenmesi amacıyla iki yıl süreli yürütülen bu araģtırmadan elde edilen sonuçlara göre; incelenen tüm özellikler bakımından çeģitler arasında önemli farklılıklar belirlenmiģtir. AraĢtırmada genellikle metrekarede fertil baģak sayısı yüksek olan çeģitler tane verimi bakımından iyi performans göstermiģlerdir. Doğu-88, Nenehatun ve Alparslan çeģitlerinin diğer çeģitlere göre yöre için ümitvar olduğu ve bu nedenle de buğday üretiminin arttırılması için bu çeģitlerin tarımının yaygınlaģtırılması gerektiği sonucuna varılmıģtır. Teşekkür Bu çalıģmanın yürütülmesinde katkıları olan Yüzüncü Yıl Üniversitesi Bilimsel AraĢtırma Projeleri Komisyonu na teģekkür ederiz. Kaynaklar Anonim Van Tarım Ġl Müdürlüğü Kayıtları. Anonim Van Meteoroloji Bölge Müdürlüğü Kayıtları. Aydemir, T., A. Barut, K. Yılmaz ve N. Sezer yılı milli çeģit listesinde yer alan ekmeklik buğdayların bölgeler bazında verim ve kalite yönünden irdelenmesi. Türkiye 4. Tarla Bitkileri Kongresi: Eylül 2001, Tekirdağ. BaĢer, Ġ., K. Z. Korkut ve O. Bilgin Ġleri ekmeklik buğday hatlarının (Triticum aestivum L.) tane verimi ve bazı agronomik karakterler yönünden değerlendirilmesi. Türkiye 4. Tarla Bitkileri Kongresi: Eylül 2001, Tekirdağ. Çölkesen, M., A. Öktem, N. Eren, T Yağbasanlar ve H. Özken Çukurova ve Harran koģullarına uygun ekmeklik ve makarnalık buğday çeģitlerinin saptanması üzerine bir araģtırma. Tarla Bitkileri Kongresi (I): Nisan 1994, Ġzmir. Darwinkel, A Patterns of tillering and grain production of winter wheat at a range of plant densities. Neth. J. Agric. Sci. 26: Egesel, C.Ö., F.Kahrıman, H. Baytekin ve M.K. Gül Bazı ekmeklik buğday genotiplerinin Çanakkale Ģartlarındaki performanslarının ve agronomik karakterler arası iliģkilerinin belirlenmesi. Türkiye 7. Tarla Bitkileri Kongresi: Haziran 2007, Erzurum. Erekul, O. and W. Köhn Effect of weather and soil conditions on yield components and bread-making quality of winter wheat (Triticum aestivum L.) and winter triticale (Triticosecale Wittm.) varieties in North-East Germany. J. Agronomy and Crop Science 192: Gebeyehou, G., D.R. Knott and R.J. Baker Relationship among durations of vegetative and grain filling phases, yield components and grain yield in durum wheat cultivars. Crop Sci. 22: Geçit, H. H Ekmeklik buğday (Triticum aestivum L. Em Thell) çeģitlerinde ekim sıklıklarına göre birim alan değerleri ile ana sap ve çeģitli kademedeki kardeģlerin tane verimi ve verim komponentleri üzerine araģtırmalar. Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü, Doçentlik Tezi, (BasılmamıĢ) 91s, Ankara. Genç, Ġ, A.C. Ülger, T. Yağbasanlar, Y. Kırtok ve M. Topal Çukurova koģullarında tritikale, buğday ve arpanın verim ve verim öğeleri üzerinde kıyaslamalı bir araģtırma. Çukurova Üniv. Ziraat Fak. Dergisi 3(2): Genç, Ġ., Y, Kırtok, A.C. Ülger ve T. Yağbasanlar Çukurova koģullarında uygun buğday ıslahı üzerinde araģtırmalar. TÜBĠTAK Bitki Islahı Sempozyumu. TÜBĠTAK Yay. No: 629, 112, Ekim 1986, Ġzmir. Genç, Ġ., Y. Kırtok, A.C. Ülger ve T. Yağbasanlar Çukurova koģullarında ekmeklik (T. aestivum l. em thell) ve makarnalık (T.durum desf.) buğday hatlarının baģlıca tarımsal karakterleri üzerinde araģtırmalar. Türkiye Tahıl Sempozyumu: Ekim 1987, Bursa. Gençtan, T. ve A. Balkan Bazı ekmeklik buğday (Triticum aestivum L. em Thell) çeģitlerinde ana sap ve fertil kardeģlerin bitki tane verimi ve verim öğeleri yönünden karģılaģtırılması. Tarım Bilimleri Dergisi 13 (1): Kaya, M., M. Atak, C.Y. Çiftçi ve S. Ünver Bazı ekmeklik buğday (Triticum aestivum L.) çeģitlerinin verim ve verim öğeleri üzerinde bir araģtırma. Ege Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü Dergisi 14 (1): Kırtok, Y. ve M. Çölkesen Çukurova koģullarında denemeye alınan arpa çeģitlerinde önemli bazı verim unsurları üzerinde path katsayısı analizi. Doğa Bilim Dergisi D2: Knott, D. R. and G. Gebeyehou Relationships between the lengths of the vegetative and grain filling periods and agronomic characters in three wheat crosses. Crop Sci. 27: Kün, E., M. Avcı, V. Uzunlu ve N. Zencirci Serin iklim tahıllarında tüketim projeksiyonları ve üretim hedefleri. Ziraat Mühendisliği 4. Teknik Kongresi : , Ankara. Metzger, D.D., S.J. Czaplewski and D.C. Rasmusson Grain filling duration and yield in spring barley. Crop Sci. 19: 5 9.

9 358 TARIM BĠLĠMLERĠ DERGĠSĠ 2008, Cilt 14, Sayı 4 Olgun, M., F. Partigöç, T. Yıldırım, M. Taçoğlu ve A.M. Kumlay Doğu Anadolu Bölgesinde buğdayın verim potansiyeli. Doğu Anadolu Tarım Kongresi: Eylül 1998, Samsun. Olgun, M., T. Yıldırım ve F. Partigöç a. Doğu Anadolu Bölgesi nde bazı buğday çeģitlerine ait çeģitli özelliklerin belirlenmesi. Orta Anadolu da Hububat Tarımının Sorunları ve Çözüm Yolları Sempozyumu: Haziran 1999, Konya. Olgun, M., F. Partigöç ve T. Yıldırım b. Erzurum Ģartlarında buğday ıslahında tartılı derecelendirme yönteminin kullanılması. Orta Anadolu da Hububat Tarımının Sorunları ve Çözüm Yolları Sempozyumu: Haziran 1999, Konya. Öztürk, A Kuraklığın kıģlık buğdayın geliģmesi ve verimine etkisi. Tr. J. of Agric. and Forestry 23: Öztürk, A. ve A. Akkaya KıĢlık ekmeklik buğday çeģit ve hatlarında vejetatif periyot tane dolum süresi ve tane dolum oranı ile verim ve verim unsurları arasındaki iliģkiler. I. Tarla Bitkileri Kongresi: Nisan 1994, Ġzmir. Öztürk, A. ve ġ. Akten KıĢlık buğdayda bazı morfofizyolojik karakterler ve tane verimine etkileri. Tr. J. of Agriculture and Forestry 23 (Ek sayı 2): Partigöç, F. ve M. Olgun Bazı buğday çeģitlerinde verim stabilitesi üzerine bir araģtırma. Orta Anadolu da Hububat Tarımının Sorunları ve Çözüm Yolları Sempozyumu : Haziran 1999, Konya. Puri, Y.P., C.O. Qualset and W.A. Williams Evaluation of yield components as selection criteria in barley breeding. Crop Sci. 22: Sade, B., A. Topal ve S. Soylu Konya sulu koģullarında yetiģtirilebilecek makarnalık buğday çeģitlerinin belirlenmesi. Türkiye 3. Tarla Bitkileri Kongresi : Kasım, Adana. Sönmez, F, M. Ülker, N. Yılmaz, H. Ege, B. Bürün ve R. Apak Tir buğdayında tane verimi ile bazı verim öğeleri arasındaki iliskiler. Tr. J. of Agric. and Forestry 23: ġener, O., M. Kılınç, T. Yağbasanlar, H. Gözübenli ve U. Karadavut Hatay koģullarında bazı ekmeklik ve makarnalık çeģit ve hatlarının saptanması. Türkiye 2. Tarla Bitkileri Kongresi: Eylül 1997, Samsun. Tawari, S.N Path coefficient analysis for grain yield and its components in a colletion of barley Germplasm. Third International Barley Genetics Symposium Garching: Verlag Karl Thiemig, Munich, 7-12 July Tosun, O. ve N. Yurtman Ekmeklik buğdaylarda (Triticum aestivum L.) verime etkili morfolojik ve fizyolojik karakterler arasındaki iliģkiler. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yıllığı 30 (3-4): Van Sanford, D.A Variation in kernel growth characters among soft red winter wheats. Crop Sci. 25: Voltas, J., F.A. van Euwijk, J.L. Araus and I. Romagosa Integrating statistical and ecophysiological analyses of genotype by environment interaction for grain filling of barley II. Grain growth. Field Crops Research 62 : Walker, K.C. ve S. Matthews Effect of autumn nitrogen and sowing date on the growth and yield of winter barley in the North of Sccotland. Journal of Agricultural Sci. 117 (3): Walton, P.D Factor analysis of yield in spring wheat. Crop Science. 12: Yağbasanlar, T., A. C. Ülger ve Ġ. Genç Çukurova koģullarında bazı yabancı tritikale çeģitlerinin verim ve verim öğeleri üzerinde bir araģtırma. Doğa Bilim Dergisi 3 (3): Yağmur, M. ve D. Kaydan Van ekolojik koģullarında bazı buğday, arpa ve tritikale çeģitlerinin verim ve verim öğeleri üzerine bir araģtırma. Türkiye 7. Tarla Bitkileri Kongresi : Haziran 2007, Erzurum. Yıldırım, A., M.A. Sakin ve S. Gökmen Tokat Kazova koģullarında bazı ekmeklik buğday çeģit ve hatlarının verim ve verim unsurları yönünden değerlendirilmesi. GaziosmanpaĢa Üniv. Dergisi 22(1): İletişim Adresi: Diğdem KAYDAN Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü-Van Tel: E-posta: dkaydan@yyu.edu.tr