T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI TELİF HAKLARI VE SİNEMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI TELİF HAKLARI VE SİNEMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ AVRUPA BİRLİĞİ VE TÜRK HUKUKUNDA FİKİR VE SANAT ESERLERİNİN ŞAHSİ KULLANIM AMACIYLA ÇOĞALTILMASI İSTİSNASININ MUKAYESELİ OLARAK İNCELENMESİ UZMANLIK TEZİ Emire CETE OCAK-2008 ANKARA

2 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI TELİF HAKLARI VE SİNEMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ AVRUPA BİRLİĞİ VE TÜRK HUKUKUNDA FİKİR VE SANAT ESERLERİNİN ŞAHSİ KULLANIM AMACIYLA ÇOĞALTILMASI İSTİSNASININ MUKAYESELİ OLARAK İNCELENMESİ UZMANLIK TEZİ Emire CETE Tez Danışmanı Uzman Mesut Cem ERKUL OCAK-2008 ANKARA

3 ÖNSÖZ Fikir ve sanat eserleri hukuku, eser sahibine ürettiği eserleri dolayısıyla izin verme ve yasaklama hakkını içeren münhasır haklar tanırken bir yandan da eser sahibinin bu tekelci hakkını kamu yararı, özel yarar gibi düşüncelerle sınırlandırmış böylece toplumun kültür ve sanat hayatına katılmasını sağlamıştır tarihli İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinin 27 inci maddesinde ifadesini bulan Herkes toplumun kültürel yaşamına serbestçe katılma, güzel sanatlardan yararlanma, bilimsel gelişmeye katılma ve bundan yararlanma hakkına sahiptir. hükmü tez çalışmamızın da konusu olan şahsi kullanım istisnasının temelini oluşturmaktadır. Bu çalışmada, fikir ve sanat eserlerinin şahsi kullanım amacıyla çoğaltılması istisnası bazı ülke mevzuatlarından ve uygulamalarından da yararlanılarak ana hatlarıyla incelenmeye çalışılmıştır. Ayrıca pek çok AB ülkesi telif hakkı yasalarında yer alan ve eser sahipleri ile eserlerden yararlanacak olan bireyler arasında bir denge unsuru olarak geliştirilmeye çalışılan adil bedel diğer bir deyişle telif harcı kavramının 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki karşılığı olan madde incelenerek benzerlikler ve farklılıklar saptanmaya çalışılmıştır. Bu tez çalışması ile önemli bir tartışma odağı haline gelen şahsi kullanım amacıyla çoğaltma istisnası konusunda ki yasal düzenlemelerin yeniden ele alınması gerektiği inancından hareketle, fikri haklar alanındaki mevzuatımızın bu alandaki uluslararası anlaşmalara ve Avrupa Birliğinin müktesebatına uyumlaştırılması çalışmalarına katkı sağlanması amaçlanmaktadır. i

4 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.. i İÇİNDEKİLER... ii KISALTMALAR CETVELİ.. vi TABLOLAR CETVELİ.. ix GİRİŞ. 1 BİRİNCİ BÖLÜM FİKİR VE SANAT ESERLERİ HUKUKUNDA TEMEL KAVRAMLAR 1.1. Eser Kavramı ve Eser Türleri Eser Eser Türleri İlim ve Edebiyat Eserleri Musiki Eserleri Güzel Sanat Eserleri Sinema Eserleri İşlenme ve Derlemeler Eser Sahibi Eser sahibinin Hakları Mali Haklar Manevi haklar Bağlantılı Haklar ve Bağlantılı Hak Sahipleri İcracı Sanatçılar ve Hakları Fonogram Yapımcıları ve Hakları Radyo ve Televizyon Yayın Kuruluşlarının Hakları Film Yapımcıları ve Hakları ii

5 İKİNCİ BÖLÜM FİKİR VE SANAT ESERLERİ HUKUKUNDA İSTİSNA VE SINIRLAMALAR 2.1.Genel Olarak Amme İntizamı Mülahazasıyla Getirilen Sınırlamalar Genel Menfaat Mülahazasıyla Getirilen Sınırlamalar Hususi Menfaat Mülahazasıyla Getirilen Sınırlamalar Süreler Yönünden Sınırlandırmalar Engelliler Lehine Sınırlandırmalar 20 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ÇOĞALTMA HAKKININ ŞAHSİ KULLANIM AMACIYLA SINIRLANDIRILMASI 3.1. Genel Olarak Şahsi Kullanım İstisnasının Şartları Çoğaltmanın Şahsi Kullanım Amacıyla Yapılması Çoğaltmanın Kar Amacı Gütmemesi Çoğaltmanın Eser Sahibinin Meşru Menfaatlerine Zarar Vermemesi ve Eserden Normal Yararlanmaya Aykırı Olmaması Çoğaltmanın Hangi Yöntemle ve Kimin Tarafından Yapılacağı Konusundaki Tartışma Eser Türlerine Göre Çoğaltma Hakkının Sınırlandırılması İlim, Edebiyat Eserleri ve Musiki Eserleri Üzerindeki Çoğaltma Hakkının Sınırlandırılması Bilgisayar Programları Üzerindeki Çoğaltma Hakkının iii

6 Sınırlandırılması Güzel Sanat Eserleri Yönünden Çoğaltma Hakkının Sınırlandırılması Sinema Eserleri Yönünden Çoğaltma Hakkına Getirilen Sınırlamalar Veri tabanları yönünden çoğaltma hakkına getirilen sınırlamalar Uluslararası Anlaşmalarda Şahsi Kullanım İstisnası Avrupa Birliği Hukukunda Şahsi Kullanım İstisnası Şahsi Kullanım İstisnası ve Üç Adım Testi Teknolojik Gelişmeler Karşısında Şahsi Kullanım İstisnası DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ŞAHSİ KULLANIM İSTİSNASI VE ADİL BEDEL HAKKI 4.1. Tarihsel Gelişim Adil Bedel Hakkına İlişkin Kesinti Yapılacak Materyaller Harca Konu Ürünlerin Kesinti Oranları veya Miktarları Adil Bedel Hakkına İlişkin Ab Üyesi Ülke Uygulamaları Almanya Örneği İsveç Örneği Finlandiya Örneği Amerikan Telif Hukukunda Adil Bedel Hakkı Türk Fikir ve Sanat Eserleri Hukukunda Adil Bedel Hakkı İmalat veya İthalat Bedeli Üzerinden Yapılacak Kesintinin Belirlenmesine İlişkin Bakanlar Kurulu Kararı Kesintilerin Kullanımına İlişkin Usuller FSEK m. 44 e Getirilen Eleştiriler.. 77 iv

7 SONUÇ.. 80 KAYNAKÇA. 83 ÖZET. 87 ABSTRACT 88 v

8 KISALTMALAR CETVELİ AB Avrupa Birliği ADAMI Société civile pour l administration des droits des artistes et musiciens interprètes AEPO-ARTIS Association of European Performers Organisations A.F.I. Associazione dei Fonografici Italiani (Italian Association of Phonographic Producers) AIDAA International Association of Audiovisual authors AT Avrupa Topluluğu AÜSBFD Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi BATİDER Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi BIEM International Organisation representing Mechanical Rights Societies BITKOM German Association for Information Technology, Telecommunications and New Media e.v. Bkz. Bakınız BSA Business Software Alliance CEDRO Centro Español de Derechos Reprográficos CFC Centre Fançais d exploitaito n du droit de Copie CISAC International Confederation of Societies of Authors and Composers Copie France Société française de perception de la rémunération pour la copie privée audiovisuelle Çev. Çeviren vi

9 DPT Devlet Planlama Teşkilatı DRM Digital Rights Management EUROCINEMA Association of Producers EUROCOPYA European Federation of Joint Management Societies of Producers for Private Audiovisual Copying EuroFIA European Group of the International Federation of Actors EVA European Visual Artists FERA Federation of European Film Directors FIM International Federation of Musicians FİSAUM Fikri ve Sınai Haklar Araştırma ve Uygulama Merkezi FMR Ankara Barosu Fikri Mülkiyet ve Rekabet Hukuku Dergisi FSEK Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu GEMA Gesellschaft für musikalische Aufführungsund mechanische Vervielfältigungsrechte GESAC European Grouping of Societies of Authors and Composers GIART International Organisation of Performing Artists GVL Gesellschaft Zur Verwertung Von Leıstungsschutzrechten Mbh GÜFA Gesellschaft zur Übernahme und Wahrnehmung von Filmaufführungsrechten ICMP/CIEM International Confederation of Music Publishers IMAIE Istituto per la Tutela dei Diritti degli Artisti Interpreti Esecutori IMPALA The Independent Music Companies vii

10 Association ICT Information and Communication Technology m. Madde MESAM Türkiye Musiki Eseri Sahipleri Meslek Birliği MSG Müzik Eseri Sahipleri Grubu Meslek Birliği MÜ-YAP Bağlantılı Hak Sahibi Fonogram Yapımcıları Meslek Birliği MÜYORBİR Müzik Yorumcuları Meslek Birliği PC Personal Computer p2p peer to peer RIAA Recording Industry Association of America REPROBEL Belgian Collecting Society for Reprographic Rights Reprorecht Stichting Reprorecht (Netherlands) SGAE Sociedad General de Autores y Editores (Spain) SIAE Società Italiana degli Autori ed Editori (Italy) SORECOP Société de perception de la rémunération pour la copie privée sonore (France) TEOSTO Finnish Composers' Copyright Society Thuiskopie Stichting de Thuiskopie (Nederland) TRIPS Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights UrhG Urheberrechtsgesetz, German Copyright Law VG Bild-Kunst Verwertungsgesellschaft Bild-Kunst VFF Verwertungsgesellschaft der Film- und Fernsehproduzenten VGF Verwertungsgesellschaft für Nutzungsrechte an Filmwerken VG WORT Verwertungsgesellschaft WORT WCT WIPO Copyright Treaty WIPO World Intellectual Property Organization viii

11 WPPT ZPÜ WIPO Performances And Phonograms Treaty Zentrallstelle für private Überspielungsrechte TABLOLAR CETVELİ Tablo 1 53 Tablo 2 58 Tablo 3 60 Tablo 4 63 Tablo 5 66 ix

12 SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim. / 2008 Emire CETE Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

13 GİRİŞ Hukuk düzeninde hiçbir hak sınırsız ve mutlak değildir. Fikir ve Sanat Eserleri Hukukunda da bu ilkeden hareketle fikri haklar kamu düzeni, genel menfaat, özel menfaat ve süre gibi belli başlı nedenlerle sınırlandırılmıştır. Telif hakkına ilişkin yasalarda bu istisna ve sınırlamalara yer verilirken yasa koyucu eser sahibi ve bağlantılı hak sahiplerinin menfaatleri ile kamu menfaatinin dengelenmesini hedeflemiştir. Bu menfaat dengesinin sağlanması oldukça zor ve tartışmalı bir konu olmakla birlikte günümüzde bu konunun çözümlenmesi için gerek Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO) nezdinde gerekse Avrupa Komisyonunda çalışmalar yürütülmektedir. Bu çalışmalarda gözetilen ana ilke hak sahiplerinin haklarının gereğinden fazla zedelenmemesi ve bunun sağlanması için gerekli önlemlerin alınmasıdır. Bu istisnalardan biri ve tez çalışmamızın konusu olan şahsi kullanım istisnası da, eser sahibi ve bağlantılı hak sahiplerinin menfaati ile toplum ve birey menfaati arasındaki dengeyi sağlamak amacıyla yasalarda düzenlenmiş bir istisnadır. Bu çalışma kapsamında Fikir ve Sanat Eserleri Hukukundaki temel kavramlara birinci bölümde, istisna ve sınırlamalara ikinci bölümde genel hatlarıyla yer verilmiştir. Üçüncü bölümde şahsi kullanım istisnası, Uluslararası Sözleşmelerde ve Avrupa Birliğinin ilgili yönergelerinde öngörülen hükümler çerçevesinde Avrupa Birliği üyesi bazı ülkelerin yasal düzenlemeleri ve uygulamaları ile mevzuatımızın karşılaştırması yapılarak incelenmiştir. Dördüncü bölümde ise şahsi kullanım istisnasının sonucu olarak ilk kez Almanya da ortaya çıkan ve günümüzde birçok AB üyesi ülkelerin yasal düzenlemelerinde yer alan adil bedel hakkı bir başka ifadeyle telif harcı (copyright levy) ayrıntılı olarak ele alınmış ve Kanunumuzda farklı nedenlerle kesilen ancak benzer özellikler gösteren fikir ve sanat eserlerini çoğaltmaya yarayan materyallerin imalat veya ithalat bedeli üzerinden yapılan kesinti de (Stopaj kesintisi) incelenmiştir. 1

14 BİRİNCİ BÖLÜM FİKİR VE SANAT ESERLERİ HUKUKUNDA TEMEL KAVRAMLAR 1.1. Eser Kavramı ve Eser Türleri Eser 5846 sayılı fikir ve Sanat Eserleri Kanununda eser, sahibinin hususiyetini taşıyan ve ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar veya sinema eserleri olarak sayılan her nevi fikir ve sanat ürünleri olarak sayılmıştır. Bu anlamda fikri bir emek sonucu ortaya çıkan ürünün eser olarak korunabilmesi için esasa ilişkin bir şart olan sahibinin hususiyetini taşıyor olması ve şekle ilişkin şart olarak kabul edilen kanunda sınırlı sayıda belirtilen eser kategorilerinden birine dahil olması gerekir. Bir eserin sahibinin hususiyetini taşıyor olması için bağımsız bir fikri çalışma ürünü olması ve böylece sahibinin yaratıcı gücünün özelliğini yansıtabilmesi gerekir. Diğer şart ise kanunda sayılan eser kategorilerinden birine dahil olmasıdır. Kanunda gösterilen eser kategorileri, ilim edebiyat eserleri, musiki eserleri, güzel sanat eserleri ve sinema eserleridir. Bu eser kategorileri sınırlı olarak sayıldığından, meydana getirilen bir ürün bu kategorilerden birine girmiyorsa Kanuna göre eser olarak kabul etmek ve korumak mümkün olmayacaktır. Buna karşılık Kanunun her kategori içinde ayrıca belirttiği eser türleri sadece örnek kabilinden sayılmıştır ve o kategorinin ayırıcı niteliklerini taşıyan yeni bir eser türünün bunlara ilavesi her zaman mümkündür (Erel, 1998: 33-36) Eser Türleri Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda eser türleri dört başlık altında, 2, 3, 4, 5 inci maddelerde ilim ve edebiyat eserleri, musiki eserleri, güzel sanat eserleri ve sinema eserleri olarak sayılmıştır. Ayrıca 6. maddede işlenmeler ve derlemeler

15 başlığı altında ayrı bir eser grubuna daha yer verilmiştir. Kanun, bu eser gruplarını sınırlı sayıda belirtmiştir. Yani bu eser gruplarına dahil olmayan bir ürün eser olarak korunamayacaktır. Bununla beraber kanunda bu grupların altında örnek olması amacıyla sayılmış bazı eser türleri yer almaktadır. Yeni ortaya çıkabilecek bir eser türü nitelik olarak bu dört ana eser grubundan birine dahil edilebiliyorsa, Kanunda belirtilmemiş olsa bile FSEK kapsamında korunabilecektir (Ateş. 2003: 61; Erel, 1998: 36) İlim ve Edebiyat Eserleri İlim ve edebiyat eserleri Kanunun 2. maddesinde üç bent halinde düzenlenmiştir. Buna göre herhangi bir şekilde dil ve yazı ile ifade olunan eserler ve her biçim altında ifade edilen bilgisayar programları ve bir sonraki aşamada program sonucu doğurması koşuluyla bunların hazırlık tasarımları, her nevi rakıslar, yazılı koreografi eserleri, pandomimalar ve buna benzer sözsüz sahne eserleri, bedii vasfı bulunmayan her nevi teknik ve ilmi mahiyette fotoğraf eserleriyle, her nevi haritalar, planlar, projeler, krokiler, resimler, coğrafya ve topoğrofyaya ait maket ve benzerleri, her çeşit mimarlık ve şehircilik tasarım ve projeleri mimari maketler, endüstri, çevre ve sahne tasarım ve projeleri ilim ve edebiyat eseri olarak nitelendirilir. 1 Bu duruma verilebilecek en güzel örnek bilgisayar oyunlarıdır. Her ne kadar bilgisayar oyunları Kanunda açıkça sayılan eserler arasında yer almasa da Danıştay 10. Dairesinin tarih ve 1994/1856 sayılı Kararında bilgisayar oyunları sinema eseri olarak kabul edilmiş ve sinema eserlerinin tabi olduğu kayıt ve tescil prosedürüne tabi kılınmıştır. Bandrol uygulamasına ilişkin usul ve esaslar hakkındaki yönetmelikte 2004 yılında yapılan değişiklikle ile de Danıştay ın bu kararı ifadesini bulmuştur (Erdil, 2005: 1280). Buna göre Tespit edildiği materyale bakılmaksızın, elektronik, mekanik veya benzeri araçlarla gösterilebilen, sesli veya sessiz, birbiriyle hareketli görüntüler dizisi içeren bilgisayar oyunlarında bandrol kullanılması zorunludur. 3

16 Musiki Eserleri Kanunun 3 üncü maddesi musiki eserini Bern Sözleşmesinde olduğu gibi kısa bir ifadeyle her nevi sözlü ve sözsüz besteler olarak tanımlamıştır (Ateş, 2003: 63). Her türü ile kompozisyon, opera, operet, senfoni, piyano veya diğer sazlar için parçalar, ilahiler şarkılar ve türküler musiki eserlerini oluşturur. Eser olan müziğin kendisidir, yoksa icrası değil (Tekinalp, 2004: 115) Güzel Sanat Eserleri Güzel sanat eserleri estetik değere sahip olan eserlerdir. Kanunda bu eserler 8 alt türe ayrılmıştır. Bunlar; yağlı ve sulu boya tablolar, her türlü resimler, desenler, pasteller, gravürler, güzel yazılar ve tezhipler, kazıma, oyma, kakma veya benzeri usullerle maden, taş, ağaç veya diğer maddelerle çizilen veya tespit edilen eserler, kaligrafi, serigrafi, heykeller, kabartmalar ve oymalar, mimarlık eserleri, el işleri ve küçük sanat eserleri, minyatürler ve süsleme sanatı ürünleri, tekstil, moda tasarımları, fotografik eserler ve slaytlar, grafik eserler, karikatür eserleri ve her türlü tiplemelerdir Sinema Eserleri Kanunun 5 inci maddesinde sinema eserleri her nevi bedii, ilmi öğretici veya teknik mahiyette olan veya günlük olayları tespit eden filmler veya sinema filmleri gibi, tespit edildiği materyale bakılmaksızın, elektronik veya mekanik veya benzeri araçlarla gösterilebilen, sesli veya sessiz birbiriyle ilişkili hareketli görüntüler dizisidir. şeklinde tanımlanmıştır. 4

17 İşlenme ve Derlemeler Kanunun 1b/c maddesinde tanımlanan işlenme eser, diğer bir eserden faydalanmak suretiyle meydana getirilmiş ve bu eserlere oranla bağımsız olmayan ancak işleyenin hususiyetini taşıyan eserlerdir. Yine Kanunun 1b/d maddesinde tanımlanan şekliyle, derleme eser, özgün eser üzerindeki haklar saklı kalmak kaydıyla, ansiklopediler ve antolojiler gibi muhtevası seçme ve düzenlemelerden oluşan eserlerdir. Bir başka ifadeyle belli bir maksada göre ve bir plan çerçevesinde eserlerin toplanıp, tertiplenmesi derleme eser olarak adlandırılır. Doktrinde işlenme eser terimi, derleme eserleri de kapsayacak biçimde kullanılmaktadır (Arkan, 2005: 26). FSEK madde 6 da işlenme ve derleme eser türleri 11 başlık altında sayılmıştır. 1.2.Eser Sahibi Sahibinin hususiyetini taşıması koşulunun doğal sonucu olarak eserin sahibi onu meydana getirendir. Bu hüküm evrensel bir hüküm olup kaynağını doğal hukuktan almıştır (Tekinalp, 2004: 133) sayılı yasanın 1b maddesinde de eser sahibi bu şekilde tanımlanmıştır. Kanunda 2004 yılında yapılan değişikliğe kadar 1b maddesinde eser sahibi, eseri meydana getiren gerçek kişi olarak tanımlanmaktaydı ancak bu tarihte yapılan değişiklikle gerçek ibaresi kaldırıldı. Bu değişiklik, eser sahibinin tüzel kişi de olabileceği yönünde yoruma açık bir durum ortaya çıkarmış ve doktrinde tartışmalara neden olmuştur. Tekinalp eser eser sahibinin mührünü taşımalıdır. der öyleyse bir eserin sahibinin özelliğini taşıyor sayılabilmesi için onun yaratıcılığını yansıtması, özgün olması gerekir. Tüzel kişilerin fikri faaliyetleri olmadığı için fikri ürün vermeleri mümkün değildir (Arkan, 2005: 20). O halde tüzel kişi eser sahibi değil olsa olsa bir eserin mali hak sahibi olabilmelidir. Ancak FSEK m. 27/4 te yer alan İlk eser sahibi tüzel kişi ise, koruma süresi aleniyet tarihinden itibaren 70 yıldır ifadesi ile kanun koyucunun tüzel kişinin de eser sahibi olabileceğini açıkça kabul ettiği düşünülmektedir. 5

18 Kanunun sistematiğinde, eserin birden çok kişi tarafından da meydana getirilebileceği varsayımıyla öngörülmüş iki eser sahipliği durumu daha mevcuttur. Bunlardan birincisi FSEK m. 9 da düzenlenen eser sahiplerinin birden fazla oluşu yani müşterek eser sahipliği dir ki, birden çok kişinin meydana getirdiği eser kısımlara ayrılabiliyorsa bu eser sahipliğinden söz edilebilir. İkincisi ise FSEK m. 10 da yer alan eser sahipleri arasında birlik yani iştirak halinde eser sahipliği durumudur. İştirak halinde eser sahipliğinde birden çok kişinin meydan getirdiği eser ayrılmaz bir bütündür ve kısımlara ayrılması mümkün değildir. Bu eser sahipliğine verilebilecek en güzel örnek sinema eseri sahipliğidir. Kanunun 8. maddesinin 3 üncü fıkrasında belirtildiği şekliyle, sinema eserlerinde yönetmen, özgün müzik bestecisi, senaryo yazarı eserin birlikte sahibidirler. Ayrıca Kanunda bu eser sahipleri birliğine adi şirket hakkındaki hükümlerin uygulanacağı da belirtilmiştir. Bunların dışında Kanun da eser sahipliği ile ilgili kanuni karineler de mevcuttur. Kanunun 11. ve 12. maddelerinde düzenlenen eser sahipliği karinesi iki şekilde ortaya çıkmaktadır. 11. maddeye göre yayımlanmış eser nüshalarında veya bir güzel sanat eserinin aslında, o eserin sahibi olarak adını veya bunun yerine tanınmış müstear adını kullanan kimse aksi sabit oluncaya kadar o eserin sahibi sayılır. Ayrıca umumi yerlerde veya radyo-tv aracılığı ile verilen konferans ve temsillerde eser sahibi olarak tanıtılan kişi o eserin sahibi sayılır. 12. madde de yer alan hüküm ise, yayımlanmış bir eserin sahibi 11. maddeye göre belli değilse yayımlayanın, o da belli değilse çoğaltanın eser sahibine ait hak ve yetkileri kendi namına kullanabileceği yönündedir Eser Sahibinin Hakları Eser sahibinin hakları uluslararası fikri mülkiyet hukukunda ve ulusal telif hakları yasalarında iki ana başlık altında, mali ve manevi haklar olarak yer almıştır sayılı FSEK te de çağdaş yasalarda ve uluslararası metinlerde yer aldığı gibi eser sahibinin mali ve manevi haklar mevcuttur. Bu haklar kanunda tahditli olarak sayılmış, mutlak ve münhasır haklardır. 6

19 Mali Haklar Eser sahibine eserinden ekonomik olarak yaralanma hakkı veren mali hakların Kanunda sayılan türleri şunlardır: - İşleme hakkı: Bir eseri işleme hakkı münhasıran eser sahibine aittir (FSEK m. 21) ve bir işlemenin sahibi, kendisine bu sıfatla tanınan mali hakları, işleme hususunun serbest olduğu haller dışında, asıl eser sahibinin müsaade ettiği nispette kullanabilir (FSEK m. 20/4). - Çoğaltma Hakkı: Eser sahibin eserinden ekonomik olarak faydalanabilmesinin en yaygın yolu çoğaltmadır. Bugün uluslararası terminolojide kullanılan copyright terimi de çoğaltma hakkını ifade eder (Tekinalp, 2004: 170). Bir eserin aslını veya kopyalarını herhangi bir şekil veya yöntemle, tamamen veya kısmen, doğrudan veya dolaylı, geçici veya sürekli olarak çoğaltma hakkı münhasıran eser sahibine aittir (FSEK m. 22). - Yayma Hakkı: Bir eserin yayılması, çoğaltılmasından sonra gelen aşamadır. Yayma hakkı, eser sahibinin eserinin aslının veya çoğaltılmış nüshalarının kiralama, ödünç verme, satışa çıkarma veya diğer yollarla dağıtılması münhasır hakkıdır (FSEK m.23). Bu hak eser sahibini izniyle yurt dışında çoğaltılmış nüshaların yurt içine getirilmesi ve dağıtılması münhasır hakkını da kapsar (FSEK m.23/2). - Kiralama ve kamuya ödünç verme hakkı: Kanun yayma hakkının içinde bu iki mali hakka da yer vermiştir. Kiralama ve kamuya ödünç verme hakkı bir eserin sahibinin izni olmadan kiralanamayacağı ve kamuya ödünç verilemeyeceğini ifade eden münhasır hak olarak ifade edilmiştir.(fsek m. 23) 7

20 - Temsil hakkı: Bu hak kısaca, bir eserden, doğrudan doğruya veya işaret, ses ya da resim nakline yarayan aletlerle umumi mahallerde okumak, çalmak, oynamak ve göstermek gibi temsil suretiyle faydalanma hakkıdır (FSEK m. 24). Madde metninden anlaşılacağı üzere temsil doğrudan doğruya ve dolaylı temsil olarak iki şekilde karşımıza çıkmaktadır. Doğrudan temsilde eser herhangi bir araç olmaksızın çalınmakta, gösterilmekte veya oynanmaktadır yani aslında icra edilmektedir. Dolaylı temsil ise eserin taşıyıcı bir materyale kaydından sonra bu materyalin, işaret, ses yada görüntü nakline yarayan araçlarla çalınması suretiyle kamuya sunulmasıdır. - İşaret, ses ve/veya görüntü nakline yarayan araçlarla umuma iletim hakkı: Bir eserin aslının veya çoğaltılmış nüshalarının, radyo, televizyon, uydu ve kablo gibi telli veya telsiz yayın yapan kuruluşlar aracılığıyla veya işaret, ses ve görüntü nakline yarayan araçlarla yayınlanması ve yayınlanan eserlerin bu kuruluşların yayınlarından alınarak başka yayın kuruluşları tarafından yeniden yayınlanması suretiyle umuma iletilmesi hakkı münhasıran eser sahibine aittir (FSEK m.25/1). Eser sahibi eserinin aslı ya da çoğaltılmış nüshalarının telli veya telsiz araçlarla satışı veya diğer biçimlerde umuma dağıtılmasına veya sunulmasına ve gerçek kişilerin seçtikleri yer ve zamanda eserine erişimini sağlamak suretiyle umuma iletimine izin vermek veya yasaklamak hakkına da sahiptir. Kısaca kamuya iletim olarak ifade edilen bu hak, eserlerin radyo ve televizyon, uydu, kablo gibi kuruluşlar aracılığıyla kamuya iletimi, yeniden iletim ve ikinci fıkrada belirtilen ve internet yolu ile gerçekleştirilen iletimi de içeren gerçek kişilerin istedikleri yer ve zamanda eserine erişimin sağlanması yoluyla umuma iletimi de kapsamaktadır. - Pay ve takip hakkı: Kanunun 45. maddesinde yer alan bu hak, eser sahibini eserinin ilk satışından sonra mali yönden korumaya ve eserin değerindeki artıştan yararlandırmaya yönelik bir haktır. Buna göre mimari eserler hariç olmak üzere, güzel sanat eserleri ile ilim ve edebiyat eserleri ve musiki eserlerinin sahipleri, el yazıları ile yazılmış eserlerinin ilk satışından sonra, bu eserler başka bir sergide veya açık artırmada satılır ve bu satış ile ilk satış 8

21 arasında aşırı bir nispetsizlik bulunursa, eser sahibi veya mirasçıları bu farktan belirli bir pay almaya hak kazanırlar Manevi Haklar Manevi haklar eser sahibine, eseri dolayısıyla, doğrudan kişiliğine bağlı ve herkese karşı ileri sürülebilecek mutlak ve münhasır yetkiler sağlayan haklardır. Bu haklar kanunda tahditli olarak sayılmıştır ve koruma süresine tabi değildir. Kanunda sayılan manevi hak türleri şunlardır: - Eseri umuma arz yetkisi: Bir eserin umuma arz edilip edilmemesini, yayımlanma zamanını ve tarzını münhasıran eser sahibi tayin eder (FSEK m. 14). Umuma arz, eserin tamamen ya da kısmen, onu meydana getirenin iradesine uygun olarak ilk kez alenileşmesini ifade eden ve sadece bir kez yapılabilen bir fiildir. Aleniyet bir kez gerçekleştikten sonra artık geri alınamaz (Hirsch, 1948: 133; Ateş, 2003: 132; Tekinalp, 2004: s.153; Özderyol, 2006:57). Eseri umuma arz yetkisi, aynı zamanda eseri kamuya sunup sunmama konusunda karar verme, eserin kamuya sunulma zamanı ve tarzını belirleme, bütünü veya esaslı bir kısmı alenileşmemiş olan eserin muhtevası hakkında bilgi verme yetkilerini de içerir (Erel, 1998: 116; Özderyol, 2006: 57). - Adın belirtilmesi yetkisi: Bir eseri sahibinin adı veya müstear adı ile yahut adsız olarak, umuma arz etme veya yayımlama hususuna karar vermek salahiyeti münhasıran eser sahibine aittir (FSEK m.15). Bu yetki eser sahibinin adının eserinin üzerinde ve eserin kullanıldığı her yerde belirtilmesini talep yetkisini içerir. Bir başka deyişle eser sahibi, eserinin sahibi olarak tanıtılmasını talep etme hakkına sahiptir. Bu hakkın diğer yönü eserin sahibi olduğunu gizleme yetkisidir. Yani eser sahibi eserinin anonim olarak kullanılmasını veya müstear adla kullanılmasını da isteyebilir (Arkan, 2005: 27). 9

22 - Eserde değişiklik yapılmasını menetme hakkı: Eser sahibinin izni olmadıkça eserde yahut eser sahibinin adında kısaltmalar, eklemeler ve başka değiştirmeler yapılamaz (FSEK m.16/1). Ayrıca eser sahibi kayıtsız ve şartsız olarak yazılı izin vermiş olsa bile şeref ve itibarını zedeleyen veya eserin mahiyet ve hususiyetlerini bozan her türlü değiştirilmeleri menedebilir. Menetme yetkisinden bu hususta sözleşme yapılmış olsa bile vazgeçmek hükümsüzdür (FSEK m.16/3). - Eser sahibinin zilyet ve malike karşı hakları: Eser sahibinin, eseri elinde bulunduran eserin maliki ve zilyedine karşı ileri sürebileceği bazı haklar mevcuttur. Bunlar FSEK m.17 de, eser sahibine gerekli durumlarda geçici bir süre için eserinden yararlanmayı talep etme hakkı olarak düzenlenmiştir. Bu hak kısaca eserin aslına ulaşama hakkı olarak da nitelendirilmektedir (Tekinalp, 2004: 160). Bu hakkı kullanınca eser sahibi geçici bir süre ile eserine kavuşarak, bir kataloğa koymak veya bir sergide kullanmak hakkını elde etmektedir (Özderyol, 2006: 63) Bağlantılı Haklar ve Bağlantılı Hak Sahipleri Fikir ve sanat eserleri hukukunda telif hakları denilen haklara ek olarak komşu haklar veya bağlantılı haklar olarak nitelendirilen bir hak kategorisi de öngörülmektedir. Bu haklar, bir müzik eserini yorumlayan veya icra eden sanatçılara, fonogram ve film yapımcılarına ve radyo - televizyon kuruluşlarına tanınmış olup, eser üzerinde eser sahibine tanınmış haklara benzer nitelikteki yetkilerden oluşur (Ateş, 2003: 199). 10

23 1.3.1.İcracı Sanatçılar ve Hakları 1961 tarihli İcracı Sanatçılar, Fonogram Yapımcıları ve Yayın Kuruluşlarının Korunmasına Dair Roma Sözleşmesi nde icracı sanatçı, fikir ve sanat eserlerini canlandıran, anlatan, söyleyen, oynayan veya icra eden aktörler, şarkıcılar, müzisyenler, dansçılar ve diğer kişiler olarak tanımlanmaktadır. FSEK m. 80/1A-1 de ise icracı sanatçı, eser sahibinin mali ve manevi haklarına zarar vermemek kaydıyla ve eser sahibinin izniyle bir eseri özgün bir biçimde yorumlayan, tanıtan, anlatan, söyleyen, çalan ve çeşitli biçimlerde icra eden sanatçılar olarak tanımlanmıştır. İcracı sanatçılara, Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda ve Eser Sahibine Komşu Haklar Yönetmeliğinde hem mali hem de manevi haklar tanınmıştır. İcracı sanatçıya tanınan manevi haklar kısaca, icralarının sahibi olarak tanıtılmalarını talep etme, icralarının kendi itibarlarını zedeleyecek şekilde değiştirilmesini yasaklama ve icradan doğan hakların kişiliğine zarar verecek şekilde kullanılmasını yasaklama haklarıdır (Arkan, 2005: 65, Tekinalp, 2004: 262). İcracı sanatçının mali hakları ise Kanunun 80/1A-2, 3 ve 4 hükümlerinde ve Komşu Haklar Yönetmeliği nin 7 nci maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre; - Bir eseri sahibinin izniyle yorumlayan icracı sanatçı, bu icranın tespit edilmesine, bu tespitin çoğaltılmasına, satılmasına, dağıtılmasına, kiralanmasına ve ödünç verilmesine, işaret, ses ve/veya görüntü nakline yarayan araçlarla umuma iletimine ve yeniden iletimine ve temsiline izin verme veya yasaklama münhasır hakkına, - Yurt içinde henüz satışa çıkmamış veya başka yollarla dağıtılmamış tespit edilmiş icralarının aslı veya çoğaltılmış nüshalarının satış yoluyla veya diğer yollarla dağıtılması hususunda izin verme veya yasaklama hakkına, - Tespit edilmiş icrasının veya çoğaltılmış nüshalarının telli veya telsiz araçlarla satışı veya diğer biçimlerde umuma dağıtımına veya sunulmasına ve 11

24 gerçek kişilerin seçikleri yer ve zamanda icrasına ulaşılmasını sağlamak suretiyle umuma iletilmesine izin vermek veya yasaklamak hakkına sahiptir Fonogram Yapımcıları ve Hakları Bağlantılı hak sahiplerinin ikinci grubunu oluşturan fonogram yapımcıları FSEK m.80/b de tanımlanmıştır. Buna göre fonogram yapımcısı, eser sahibinden ve icracı sanatçıdan mali hakları kullanma yetkisini devraldıktan sonra bir icra ürünü olan sesleri veya sair sesleri ilk defa tespit eden kişidir. Eser Sahibine Komşu Haklar Yönetmeliğinde ise ses taşıyıcısı yapımcısı olarak nitelendirilen fonogram yapımcısı sözlü ya da sözsüz tüm seslerin ilk tespitini yapan ve bu durumun hukuki sorumluluğunu üstlenen kişi olarak tanımlanmıştır. Fonogram yapımcısının, eser sahibi ve icracı sanatçı gibi mali hakları mevcuttur. Ancak manevi hakları yoktur. FSEK m.80/b ye göre fonogram yapımcısı eser sahibinin ve icracı sanatçının izniyle tespitin; - Doğrudan veya dolaylı olarak çoğaltılması, - Satılması veya herhangi bir şekilde dağıtılması, - Kiralanması ve kamuya ödünç verilmesi, - İşaret ses ve/veya görüntü nakline yarayan araçlarla umuma iletimi ve yeniden iletimi - Yurt içinde henüz satışa çıkmamış veya başka yollarla dağıtılmamış tespitlerinin aslının veya çoğaltılmış nüshalarının satış veya diğer yollarla dağıtılması, - Telli veya telsiz araçlarla satışı veya diğer biçimlerde umuma iletilmesi, - Gerçek kişilerin seçtikleri yer ve zamanda tespitlerine ulaşılmasını sağlamak suretiyle umuma iletilmesi hususlarında münhasır hak sahibidir. 12

25 1.3.3.Radyo ve Televizyon Yayın Kuruluşlarının Hakları Radyo ve televizyon yayın kuruluşları FSEK m. 80/1C de, uluslararası mevzuatlarda öngörüldüğü şekliyle bağlantılı hak sahibi olarak koruma altına alınmıştır. Buna göre radyo ve televizyon kuruluşları gerçekleştirdikleri yayınlar üzerinde; - Yayınlarının tespit edilmesine, diğer yayın kuruluşlarınca eş zamanlı iletimine, gecikmeli iletimine, yeniden iletimine, uydu veya kablo ile dağıtımına izin verme veya yasaklama, - Özel kullanımlar hariç olmak üzere, yayınlarının herhangi bir teknik veya yöntemle, doğrudan veya dolaylı bir şekilde çoğaltılmasına ve dağıtımına izin verme veya yasaklama, - Yayınlarının umuma açık mahallerde iletiminin sağlanmasına izin verme veya yasaklama, - Tespit edilmiş yayınlarının, gerçek kişilerin seçtikleri yer ve zamanda yayınlarına ulaşılmasını sağlamak suretiyle umuma iletimine izin verme, - Haberleşme uyduları üzerindeki veya kendilerine yöneltilmiş olan yayın sinyallerinin diğer bir yayın kuruluşu veya kablo operatörü veya diğer üçüncü kişiler tarafından umuma iletilmesi ve şifreli yayınlarının çözülmesine ilişkin izin verme veya yasaklama hususlarında münhasır hak sahibidirler Film Yapımcıları ve Hakları 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu nda 1995 yılında 4110 sayılı yasa ile yapılan değişikliğe kadar film yapımcısı sinema eseri sahibi olarak kabul ediliyordu. Bu yasa ile yapılan değişiklikten sonra yönetmen, özgün müzik 13

26 bestecisi, senaryo yazarı sinema eserinin birlikte sahibi olarak kabul edilmişlerdir. Bu değişiklik film yapımcısını eser sahibi olmaktan çıkarıp uluslararası düzenlemelere uyumlu bir şekilde bağlantılı hak sahibi olarak kabul etmiştir. Film yapımcısının FSEK m. 80/2 de belirtilen mali hakları mevcuttur. Ancak film yapımcısı bu hakları eser sahibinden ve icracı sanatçıdan mali hakları kullanma yetkisini devraldıktan sonra kullanabilir. Buna göre film yapımcısı; - Eser sahibinin ve icracı sanatçının izni ile yapılan tespitin doğrudan veya dolaylı olarak çoğaltılması, dağıtılması, satılması, kiralanması ve kamuya ödünç verilmesi, - Tespitlerinin işaret, ses ve/veya görüntü nakline yarayan araçlarla umuma iletimine ve yeniden iletimine izin verilmesi, - Yurt içinde henüz satışa çıkmamış veya başka yollarla dağıtılmamış film tespitlerinin aslının veya çoğaltılmış nüshalarının satış veya diğer yollarla dağıtılması, - Tespitlerinin telli veya telsiz araçlarla satışı ve diğer yollarla umuma dağıtılması, - Gerçek kişilerin seçtikleri yer ve zamanda tespitlerine ulaşılmasını sağlamak suretiyle umuma iletimi hususunda izin vermek veya yasaklamak münhasır hakkına sahiptir. 14

27 İKİNCİ BÖLÜM FİKİR VE SANAT ESERLERİ HUKUKUNDA İSTİSNA VE SINIRLAMALAR 2.1.Genel Olarak Hukuk düzeninde hiçbir hak sınırsız ve mutlak değildir. Rousseau nun Aydınlanma çağında vurguladığı gibi hukuk toplumla uyum içinde olduğu sürece güçlüdür. Bu nedenle fikri hukuk alanında ilgili bütün menfaatlerin adil bir dengede tutulması gerekir (Geiger, 2004: 33). Dolayısıyla, kamu için vazgeçilmez olan alanlarda, hak sahibinin hakkının sınırlandırılması gerekir. Bu nedenle kanun koyucu toplum yararına birtakım sınırlamalar getirmiştir. Hak sahibinin çıkarları ve toplum menfaatinin çatışmasından doğan bu tür sınırlamalar diğer tüm haklarda olduğu gibi fikri haklar alanında da mevcuttur ( Ateş, 2003: 237, Arkan, 2005: 245). Fikri hukuk eskiden beri sadece eser sahibini değil bunun yanı sıra yaratıcılık prosedüründe yer alan diğer kişilerin de korunmasını amaçlamıştır. Dolayısıyla toplumun yararı için bir hukuka uygunluk sebebi olması halinde, bu hakkın toplumun yararına sonuçlar verecek şekilde biçimlendirilmesi ve bunun da sınırlandırmalara tabii olması gerekir (Geiger, 2004: 33). Hukuka uygunluk nedenleri olarak da nitelendirilen bu sınırlamalar, kanun koyucu tarafından, hak sahibinin yetkilerinin nerede başlayıp nerede biteceği ve üçüncü kişilerin bu haklara yapacağı müdahalelerin hangi hal ve şartlarda hukuka uygun sayılacağı şeklinde ortaya konmuştur. Fikri haklar alanında, gerek uluslararası metinler de gerekse ulusal mevzuatlarda belli şartlar altında ve çeşitli sebeplerle eser sahibi ve bağlantılı hak sahiplerinin haklarına sınırlamalar getirilmiştir sayılı FSEK te de belirli nedenlerle sınırlamalar getirilmiştir. Bu sınırlamalar Kanunun 30 uncu maddesi ile 47 nci maddeleri arasında düzenlenmiştir. Bu sınırlandırmaları Kanunun sistematiği içinde dört gruba ayırmak mümkündür. Bunlar Amme İntizamı Mülahazasıyla,

28 Genel Menfaat Mülahazasıyla, Hususi Menfaat Mülahazasıyla getirilen sınırlandırmalardır. Ayrıca Kanunun 26 ncı maddesinde yer alan Süreler yönünden ve Ek 11 inci madde yer alan engelliler lehine sınırlandırma da mevcuttur. 2.2.Amme İntizamı Mülahazasıyla Getirilen Sınırlamalar Kanunun 30. maddesinde yer alan ve kamu düzenine dayanan sınırlandırmalar olarak adlandırılan bu sınırlandırma, eser sahibine tanınan hakların belirli resmi makamlar tarafından kullanılabileceği yönündedir. Bu sınırlandırmanın kamu düzeni olarak ifade edilmesinin nedeni yargı mercileri veya resmi makamlar tarafından suç ve suçlarla mücadele amacına yönelik olmasıdır (Kılıçoğlu, 2006:318). FSEK m. 30 a göre Eser sahibine tanınan haklar, eserin ispatı maksadıyla mahkeme ve diğer resmi makamlar huzurunda ve alelıtlak zabıta ve ceza işlerinde bir muameleye konu teşkil etmek üzere kullanılmasına mani değildir. Fotoğraflar, umumî emniyet mülâhazasıyla veya adlî maksatlar için sahibinin rızası alınmaksızın, resmi makamlar veya bunların emriyle başkaları tarafından her şekilde çoğaltılabilir ve yayılabilir. Eserin herhangi bir suretle ticaret mevkiine konmasını, temsilini veya diğer şekillerde kullanılmasını meneden yahut müsaade veya kontrole bağlı tutan kamu hukuku hükümleri mahfuzdur. 2.3.Genel Menfaat Mülahazasıyla Getirilen Sınırlamalar Kanunun 31 ve 37 nci maddeleri arasında düzenlenen bu sınırlandırmanın dayanağı toplum yararıdır. Bir başka ifadeyle toplumun düşünce ve kültür hayatına katkı sağalmaktır. Kanunda bu sınırlandırmalar kısaca şöyle sıralanmaktadır: - Mevzuat ve İçtihatlar: Resmen yayınlanan veya ilan olunan, kanun, tüzük, yönetmelik, tebliğ, genelge ve kazai kararların çoğaltılması, yayılması, 16

29 işlenmesi veya herhangi bir şekilde bunlardan faydalanma serbesttir( FSEK m.31). - Nutuklar: Türkiye Büyük Millet Meclisinde ve diğer resmi meclis ve kongrelerde, mahkemelerde, umumi toplantılarda söylenen söz ve nutukların haber ve malumat verme maksadıyla çoğaltılması, umumi mahallerde okunması veya radyo vasıtasıyla ve başka suretle yayımı serbesttir (FSEK m.32). - Temsil serbestisi: Yayımlanmış bir eserin, tüm eğitim ve öğretim kurumlarında, yüz yüze eğitim ve öğretim maksadıyla doğrudan veya dolaylı kar amacı gütmeksizin temsili, eser sahibinin ve eserin adının mutad şekilde açıklanması şartıyla serbesttir (FSEK m.33). - Eğitim ve öğretim için seçme ve toplama eserler: Yayımlanmış bir eserden maksadın haklı göstereceği oranda iktibaslar yapmak suretiyle ve eğitim ve öğretim gayesine tahsis edildiği anlaşılan seçme ve toplama eserler meydana getirmek serbesttir. Ancak bu serbestlik hak sahibinin meşru menfaatlerine haklı bir sebep olmadan zarar verir veya eserden normal yararlanma ile çelişir şekilde kullanılamaz (FSEK m. 34). - İktibas Serbestisi: Alenileşmiş bir eserin bazı cümle ve fıkralarının müstakil bir ilim ve edebiyat eserine alınması; yayımlanmış bir bestenin en çok tema, motif, pasaj ve fikir nevinden parçalarının müstakil bir musiki eserine alınması; alenileşmiş güzel sanat eserlerinin ve yayımlanmış diğer eserlerin, maksadın haklı göstereceği bir nispet dahilinde ve münderecatını aydınlatmak maksadıyla bir ilim eserine konulması; alenîleşmiş güzel sanat eserlerinin ilmî konferans veya derslerde, konuyu aydınlatmak için projeksiyon ve buna benzer vasıtalarla gösterilmesi durumlarında iktibas yapılması serbesttir. İktibasın belli olacak şekilde yapılması lâzımdır. İlim eserlerinde, iktibas hususunda kullanılan eserin ve eser sahibinin adından başka bu kısmının alındığı yer belirtilir (FSEK m.35). 17

30 - Gazete yayınları: Basın ve radyo-tv ile umuma yayılan günlük olaylar ve haberler serbestçe iktibas edilebilir. Yine gazete ve dergi gibi süreli yayınlarda yer alan haber, makale ve fotoğraflar, eser sahibi haklarını saklı tutmadıkça, kaynak gösterilerek serbestçe iktibas edilebilir (FSEK m. 36) - Haber: Haber mahiyetinde olmak ve bilgilendirme kapsamını aşmamak kaydıyla, günlük hadiselere bağlı olarak fikir ve sanat eserlerinden bazı parçaların işaret, ses ve/veya görüntü nakline yarayan vasıtalara alınması mümkündür. Bu şekilde alınmış parçaların çoğaltılması, yayılması, temsil edilmesi veya radyo ve televizyon gibi araçlarla yayınlanması serbesttir. Bu serbestlik, hak sahibinin hukuki menfaatlerine zarar verecek şekilde veya eserden normal yararlanmaya aykırı biçimde kullanılamaz (FSEK m.37). 2.4.Hususi Menfaat Mülahazasıyla Getirilen Sınırlamalar Aşağıda daha ayrıntılı olarak incelenecek olan bu sınırlandırma Kanunun 38 inci maddesinde Şahsi Kullanım başlığı altında düzenlenmiştir. Bu sınırlandırma ile kişilerin fikir ve sanat eserlerinden şahsen yararlanmak suretiyle bilimsel ve kültürel hayata katılmalarını sağlamak ve böylece yeni eserler yaratılmasına katkı sağlayarak ülkenin kültürel gelişimine hizmet etmesi hedeflenmektedir. 38 inci madde de bütün fikir ve sanat eserlerinin kar amacı güdülmeden şahsen kullanmaya mahsus olarak çoğaltılabileceği hüküm altına alınmıştır. Ancak bu çoğaltmanın, hak sahibinin meşru menfaatlerine haklı bir sebep olmadan zarar veremeyeceği ve eserden normal yararlanmaya aykırı olamayacağı şartı getirilmiştir. Ayrıca aynı maddede bilgisayar programlarına ilişkin ayrıntılı düzenlemelere yer verilmiştir. 18

31 2.5.Süreler Yönünden Sınırlandırma Fikir ve sanat eserleri üzerindeki hakların belirli bir süre ile sınırlandırılması uluslararası düzenlemelerde ve hemen hemen tüm ülke fikri hukuk sistemlerinde yer almaktadır. Kanunumuzda da 26 ve 27 nci maddelerde düzenlenen koruma süreleri, eser sahibine tanınan mali hakları zamanla sınırlı tutmuştur. Ancak hukuk sistemimizde manevi haklar yönünden süre sınırlandırması yoktur. Sadece eser sahibinin değil, bağlantılı hak sahiplerinin de mali hakları Kanunun 82 nci maddesinde yer alan düzenleme ile zamanla sınırlı tutulmuştur. Bu sürelerin bitiminden sonra eser sahibi ve bağlantılı hak sahiplerine tanınan mali haklar herkes tarafından kullanılabilir. Kanunda sayılan tüm eser grupları için koruma süresi eser sahibinin yaşadığı müddetçe ve ölümünden itibaren 70 yıl devam eder. Bu süre eser sahibinin birden fazla olması durumunda, hayatta kalan son eser sahibinin ölümünden itibaren 70 yıl olarak hesaplanır. Bu durumun istisnası 26 ncı maddenin ilk fıkrasındaki, 46 ve47 nci maddelere yapılan atıftır. Kanunun 46 ncı maddesinde Devletin Faydalanma Salahiyeti başlığı altında, koruma süresi dolmuş olmak şartıyla kütüphane, müze ve benzeri yerlerde saklı bulunan ve henüz alenileşmemiş eserlerin, bulunduğu kamu kurum ve kuruluşuna ait olacağı belirtilmiştir. İkinci olarak Kamuya Maletme başlığı altında 47 nci maddede, memleket kültürü için önemli görülen eserlerin, koruma süresinin bitiminden önce, hak sahiplerine uygun bir bedel ödenmesi suretiyle bir kararname ile kamuya mal edilebileceği öngörülmüştür. Bağlantılı hak sahiplerine ilişkin koruma süreleri ise 82 nci maddenin 5, 6 ve7 nci fıkralarında hükme bağlanmıştır. Buna göre ; İcracı sanatçıların hakları, icranın ilk tespitinin yapıldığı tarihten başlayarak, yetmiş yıl devam eder. İcra tespit edilmemiş ise bu süre, icranın ilk aleniyet kazanmasıyla başlar. Yapımcıların hakları, ilk tespitin yapıldığı tarihten başlayarak yetmiş yıl devam eder. Radyo-televizyon kuruluşlarının hakları, programın ilk yayınlandığı tarihten başlayarak 70 yıl devam eder. 19

32 2.6. Engelliler Lehine Sınırlandırma 5846 sayılı FSEK Ek madde 11 de düzenlenen bu sınırlandırma ile engellilerin kültür hayatına katılması ve yayımlanmış eserlerden yararlanabilmesi hedeflenmiştir. Buna göre; ders kitapları da dahil alenileşmiş veya yayımlanmış yazılı ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler için üretilmiş bir nüshası yoksa, hiçbir ticari amaç güdülmeksizin bir engellinin kullanımı için, kendisi veya üçüncü bir kişi tarafından tek nüsha olarak ya da engellilere yönelik hizmet veren eğitim kurumu, vakıf veya dernek gibi kuruluşlar tarafından ihtiyaç kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda çoğaltılması yada ödünç verilmesi eser sahibi veya hak sahipleri tarafından Kanunda öngörülen izinlerin alınmasını gerektirmeden gerçekleştirilebilir. Ancak bu nüshalar hiçbir şekilde satılamaz, ticarete konu edilemez ve amacı dışında kullanılmaz ve kullandırılamaz. Ancak yukarıda belirtilen şekillerde çoğaltılan bu nüshalar üzerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulması ve çoğaltma amacının belirtilmesi zorunludur. Görüldüğü üzere bu istisna Kanunda sayılan tüm eser grupları için değil sadece alenileşmiş veya yayımlanmış ilim ve edebiyat eserleri için öngörülmüştür. 20

33 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ÇOĞALTMA HAKKININ ŞAHSİ KULLANIM AMACIYLA SINIRLANDIRILMASI 3.1.Genel Olarak Çoğaltma hakkı, fikri haklar alanında en temel ve eser sahibine ekonomik olarak en fazla menfaat sağlayan inhisari haklardandır. Çoğaltma hakkı eser sahibinin en temel haklarından olduğu gibi telif hukukunun doğuşundan beri en çok ihlal edilen haklardan biridir. Genel olarak çoğaltma kavramı, bir eserin aslından veya nüshalarından herhangi bir yöntemle yeni kopyalar elde edilmesi olarak tanımlanmıştır. Eser sahibinin bu hakkının üçüncü kişilerce, eser sahibinin rızasını gerektirmeden kullanımı, hukukta çoğaltma hakkının sınırlandırılması olarak ifade edilmiştir. Geleneksel telif hakları çerçevesindeki inhisari hakların bir tek evrensel istisnası vardır; kişisel kullanım. Bu istisna, ticari olmayan, kişisel kullanım amaçlı kopyalamaya izin vererek münhasır hakların katılığını yumuşatmak üzere tasarlanmıştır ( Keyder, 1996: 60). Fikir ve sanat eserleri üzerindeki haklar kişi yararına, Kanundaki deyimiyle hususi menfaat mülahazasıyla sınırlandırılmıştır. Bu sınırlamalar FSEK m. 38, 40 ve 41 hükümlerinde çoğaltma, işleme ve temsil hakları bakımından öngörülmüştür. Fikri haklar kişi yararına sınırlandırılmamış olmasaydı, fikir ve sanat eserlerinden yararlanmak güçleştirilmiş, hatta bazen imkansız kılınmış olurdu. Kişi yararına getirilen sınırlamaların ortak özelliği, kamuya sunulmuş eserlerde, kişilere kar amacı gütmeksizin ve şahsen kullanmak üzere eseri çoğaltma, işleme ve temsil serbestisi tanınmasıdır (Erel, 1998: 226).

34 Anglo Sakson hukuk sisteminde adil kullanım (fair use), Kıta Avrupası hukuk sisteminde ise kişisel kullanım (private use) kavramı ile belirtilen şahsi kullanım istisnası hem uluslararası metinlerde hem de ulusal yasalarda yer almış ve uzun bir süredir kanun koyucular tarafından kabul görmüştür. Çoğaltma hakkına getirilen bu sınırlama, fikri üründen yararlanmak isteyen bireylerle, fikri ürününden gelir bekleyen hak sahibi arasındaki menfaat çatışmasının orta yol bulunarak çözümlenmesinin bir sonucudur. Fikri ürünler, sahiplerinin kişisel alanından çıkmakla topluma mal olur. Dolayısıyla fertlerin kişisel ihtiyaçları için, fikri ürünleri kişisel imkanları ile çoğaltılabilmelerine imkan tanımak gerekir. Zaten çoğaltmanın gelişen teknoloji ile neredeyse her evde yapılabilir hale gelmesiyle böyle bir sınırlamanın tanınmaması durumunda hukuka aykırılığın önünü almak mümkün değildir (Arkan, 2005: 254). Ayrıca her kişisel kopyalama için hak sahibinden izin almak fiilen mümkün olmadığı gibi, eser sahibi veya hak sahibince bunun takibinin yapılması da pratik olarak mümkün değildir. Hollanda ve Almanya Telif yasalarının ilk versiyonları, eserlerin, başka kişiler tarafından sadece özel kullanım veya çalışmalar için sınırlı sayıda kopyalarla çoğaltılması istisnasını içermekteydi. Ancak bu çoğaltılan ürünlerin hiçbir şekilde dolaşıma çıkmaması dolayısıyla kamunun erişimine açık olmaması gerektiği kabul edilmişti. Bu görüş 1957 tarihli Fransa Telif Yasasında da 41. madde ile hüküm altına alınmıştır. Halen yürürlükte olan bu hüküm altında, eser sahibinin, özel alanda ve aile çevresinde ücretsiz olarak yapılan icraları veya özel kullanım için yapılan çoğaltmaları yasaklayamayacağı öngörülmüştür. Bu özel kullanıma Fransa da üç katı koşulun varlığı durumunda izin verilmiştir. Buna göre, kullanım mutlaka şahsi ve özel amaçlar için olmalıdır, kar amacı gütmemelidir ve kopyalar bedel karşılığı üçüncü bir kişi tarafından yapılmamalıdır. İsveç Hukukunda da benzer düzenlemelere yer verilmiştir. İsveç Edebi ve Güzel Sanat Eserleri Yasasının 12. maddesinde düzenlenen şahsi kullanım istisnasına ilişin hükümlere göre; herhangi bir kişi alenileşmiş bir eserin bir veya bir kaç kopyasını özel amaçlar için yapabilir. Yazılı ilim ve edebiyat eserleri hakkında, bu 22

35 kopyaların yapılması sadece eserin sınırlı bölümlerine veya sınırlı kapsamına dair olabilir. Bu kopyalar özel kullanım dışında herhangi bir amaç için kullanılamaz. Aynı maddenin ikinci fıkrasında, bilgisayar programlarının ve mimari yapıların kopyalanmasının bu istisna dışında tutulduğu ve dijital veri tabanlarının dijital kopyalanmasının da bu istisna dışında olduğu hükme bağlanmıştır. Ayrıca 3 üncü fıkrada üçüncü bir kişi tarafından, bir kimsenin özel kullanımı için sinema ve müzik eserlerinin, heykellerin ve güzel sanat eserlerinin çoğaltılamayacağı hüküm altına alınmıştır (ec.europa.eu/internal_market/copyright/levy_reform/index_en.htm) sayılı FSEK te ise çoğaltma hakkının şahsi kullanım gayesi ile sınırlandırılmasına ilişkin esaslar 38 inci maddenin ilk fıkrasında Bütün fikir ve sanat eserlerinin, kâr amacı güdülmeksizin şahsen kullanmaya mahsus çoğaltılması mümkündür. Ancak, bu çoğaltma hak sahibinin meşru menfaatlerine haklı bir sebep olmadan zarar veremez ya da eserden normal yararlanmaya aykırı olamaz. şeklinde düzenlenmiştir. Aynı maddenin sonra gelen fıkralarında bilgisayar programları ile ilgili ayrı ve daha ayrıntılı düzenlemelere yer verilmiştir 1. 1 FSEK m.38 e göre Bütün fikir ve sanat eserlerinin, kar amacı güdülmeksizin şahsen kullanmaya mahsus çoğaltılması mümkündür. Ancak, bu çoğaltma hak sahibinin meşru menfaatlerine haklı bir sebep olmadan zarar veremez ya da eserden normal yararlanmaya aykırı olamaz. 2 nci fıkra yürürlükten kaldırılmıştır. ( /36-d) Sözleşmede belirleyici hükümlerin yokluğu durumunda, hata düzeltme de dahil, bilgisayar programının düşünüldüğü amaca uygun kullanımı için gerekli olduğu durumda, bilgisayar programının onu hukuki yollardan edinen kişi tarafından çoğaltılması ve işlenmesi serbesttir. Bilgisayar programını yasal yollardan edinen kişinin programı yüklemesi, çalıştırması ve hataları düzeltmesi sözleşme ile önlenemez. Bilgisayar programının kullanımı için gerekli olduğu sürece, bilgisayar programını kullanma hakkına sahip kişinin bir adet yedekleme kopyası yapması sözleşme ile önlenemez Bilgisayar programının kullanım hakkına sahip kişinin yapmaya hak kazandığı bilgisayar programının yüklenmesi, görüntülenmesi çalıştırılması, iletilmesi veya depolanması fiillerini ifa ettiği sırada, bilgisayar programının herhangi bir öğesi altında yatan düşünce ve ilkeleri belirlemek amacı ile programın işleyişini gözlemlemesi, tetkik etmesi ve sınaması serbesttir. Bağımsız yaratılmış bir bilgisayar programı ile diğer programların ara işlerliğini gerçekleştirmek üzere gerekli bilgileri elde etmek için, bilgisayar programının çoğaltılması ve işlenmesi anlamında kod'un çoğaltılmasının ve kod formunun çevirisinin de zorunlu olduğu durumlarda, bu fiillerin ifası aşağıdaki şartların karşılanması halinde serbesttir: 1. Bu fiillerin, ruhsat sahibi veya bir bilgisayar programının kopyasını kullanma hakkı sahibi diğer bir bilgisayar sahibi diğer bir kişi tarafından veya onların adına bunu yapmaya yetkili kişi tarafından ifa edilmesi, 2. Ara işlerliği gerçekleştirmek için gerekli bilginin, (1) numaralı bentte belirtilen kişilerin kullanımlarına sunulmaması, 3. Bu fiillerin, ara işlerliği gerçekleştirmek için gereken program parçaları ile sınırlı olması. 23