gili olarak çok say da menk beye yer verilmektedir. Bu menk belerden baz lar flöyledir:

Transkript

1 KARADEN Z BÖLGES NDE TÜRK SKÂN METODUNA B R ÖRNEK: YA LIDERE DE HACI ABDULLAH HAL FE ZAV YES Mehmet FATSA ÖZET Hac Abdullah Halife Zaviyesi, Giresun un Ya l dere ilçesine ba l Tekke köyündedir. Yavuz Sultan Selim in Trabzon Valili i s ras nda ( ) annesi Gülbahar Hatun un teflebbüsü ile kurulmufl ve yönetimi Hac Abdullah Halife ye b rak lm flt r. Anadolu nun iç kesimlerinden gelerek Çakrak-Ya l dere vadisi üzerinden kuzeyde Karadeniz limanlar na inen ve çevre köylerin yaylalar ile organik iliflkisini sa layan umumi yolun üzerinde kurulan zaviyeden, günümüze cami, dergâh, ocak, misafirhane, de irmen ile kurucu fleyhin Tu lac k köyündeki türbesi gelebilmifltir. F r n ortadan kald r lm fl, caminin hemen yan ndaki zaviye misafirhanesinin yerine ise hemflire evi yap lm flt r. Zaviyenin vakfiyesi tekke fleyhlerinin son vârislerinin elinde bulunmaktad r. Bu yaz m zda Hac Abdullah Halife ile ilgili tevatürlere k saca de indikten sonra, Tahrir Defterlerindeki zaviye ile ilgili kay tlar, zaviyeye ait vakfiye, zaviye yap lar, Gülbahar Hatun un zaviye ile liflkisi ve XVIII - XX. yüzy llarda zaviyenin genel durumunu ele alaca z. ABSTRACT The zaviye ( a small dervish lodge) of Hac Abdullah Halife is in Tekke village of Giresun Ya l dere. It was established during the governorship of Yavuz Sultan Selim ( )by the enterprise of his mother Gülbahar Hatun and its administration was left to Hac Abdullah Halife. The mosque, tekke, fireplace, guest house, mill and the turbeh of the founder sheik in Tu lac k village are what were left from the zaviye which was established on the public road that starts from the iner parts of Anatolia and continues over Çakrak-Ya l dere valler till the Blacksea in the North and that provides the organic reliationship between thevillages and high plateaus. The bakery was collapsed and a house of nurses was built on the place where the guesthouse near the mosque was located. The chapter of the zaviye now belongs to the last inheritors of the tekke s sheiks. In this writing, after mentioning shortly the rumors about Hac Abdullah Halife we will talk about the records related to the zaviye in the Registration Notebooks, charters of the zaviye, the buildings of the zaviye and about general condition of the zaviye in XVIII and XX centuries. Anahtar Kelimeler: Zaviye, Hac Abdullah Halife, Ya l dere. Key Words: Zaviye, Hac Abdullah Halife, Ya l dere. 1. Hac Abdullah Halife le lgili Tevatür Hac Abdullah Halife nin Horasan erenlerinden oldu u, bilahare Trabzon yöresine yerleflti i, daha sonra da, Yavuz Sultan Selim in annesi Gülbahar Hatun taraf ndan Ya l dere bölgesine irflat için gönderildi i ifade edilmektedir. Onunla il- 87

2 Mehmet FATSA gili olarak çok say da menk beye yer verilmektedir. Bu menk belerden baz lar flöyledir: Birgün Hac Abdullah Halife namaz k lmak üzere Ya l dere Camii ne gelir. Namaz k ld rmak için imamdan izin ister, ancak imam buna müsaade etmez. Bu duruma k zan Hac Abdullah Halife, camiden ç kar ve Ya l dere rma na yönelerek âsas n bu rma a vurur. Irmak yar l r ve ortas nda batmadan slanmadan namaz - n eda eder. Halk onun bu kerameti karfl s nda hay r dua almak için ak n ak n Hac Abdullah Halifeye gider. 1 Yavuz Sultan Selim Trabzon da vali iken, ona hocal k yapan Hac Abdullah Halife, her sabah Tekke köyündeki evinden ç kar ve ayn günün akflam geri gelirmifl. Hatta, Trabzon dan ald ekme in henüz so umad da görülürmüfl. Hac Abdullah Halife nin çevre köylerden gelen talebeleri, k fl aylar nda mekân uzak oldu u için ve kar da çok ya d için zor durumda kal rlarm fl. Böyle durumlarda Hac Abdullah Halife, geyik k l na girer, talebelerinin önüne düflermifl. Böylece geyi i avlama sevdas na düflen talebelerinin kolayca köye gelmelerini sa larm fl. Tekke köye yak nlaflt nda onlar b rak p gözden kaybolurmufl. Sonra da geyi in arkas ndan att klar oklar herkes okunu tan s n als n, diyerek onlara geri verirmifl. 2 Hac Abdullah Halife ve onun ad na izafe edilen mekânlar ile ilgili çok say da halk tevatürüne rastlamak mümkündür. Bunlar n gerçekli ini de erlendirmek gibi bir niyetimiz yoktur. fiu kadar var ki, ayn türden mistik anlat mlara, baflka zaviyeler ve onlar n fleyhleri ile ilgili olarak da rastlamak mümkündür. Bu durumu, o devrin insan n n muhayyilesi ile izah etmek mümkündür. 2. Tahrir Defterlerinde Hac Abdullah Halife Zaviyesi Hac Abdullah Halife zaviyesinin kuruldu u Ahiçukuru köyü, Osmanl tarihinde Trabzon Sanca içinde kald için, bahsi geçen sanca a ait tahrir defterleri de bu konuya aç kl k getirebilecek temel vesikalardan kabul edilmifltir. Faruk Sümer in Çepni ve di er Türk boylar ile ilgili olan araflt rmas na kaynak teflkil eden 1486 tarihli Trabzon Sanca Tahrir Defterine dayal tespitler, bu konuda ulaflabilece imiz en eski bilgilerdir. 3 Merhum Sümer in, hane adlar ve vergilerin türüne iliflkin detay bilgilere girmeksizin nakletti ine göre, bahse konu vak f içinde gösterilmifl olan Karye-i Ahiçukuru na iliflkin flu ifade dikkat çekicidir: Vakf- Tekke-i Kas m Halife. Abdullah veled-i Kas m Halife, mezbur tekkeye müderris ve hatip ve 88

3 Karadeniz Bölgesinde Türk skân Metoduna Bir Örnek:... imam ve müezzin olup müdâm padiflah n devam- devletinin duas na meflgul ola, 11 nefer. 4 Bu transkripsiyondan anlafl ld na göre, II. Bayezid in hükümdarl dönemine denk gelen bu tarihlerde Ahiçukuru, Kas m Halife zaviyesi vakf na akar kaydedilmifl ve köyde yaflayan 11 kifli aras ndan baz lar, bu zaviyenin kapsam nda bulunan medreseye müderris, baz lar hatip, imam ve müezzin olarak yaz lm fllard r. Bu hizmetlerinden ötürü köyle ilgili vergi kayd yap lmam fl, yani muaf yaz lm fllard r. Ad n kuvvetle muhtemel bu Ahi zaviyesinden veya fleyhinden alan köyde, Kas m Halife taraf ndan bir zaviye kuruldu u, zaviyenin kapsam nda bir medresenin ve caminin yer ald anlafl lmaktad r. Kas m Halife ile o lu Abdullah, birlikte zikredildiklerine göre bu tarihte Kas m Halife hayatta olmal d r tarihli tahrir defterinde, bu konudaki bilgiler biraz daha aç klay c nitelik tafl maktad r. Ayr ca Ahiçukuru na ilaveten Harava dan da, söz konusu zaviyenin vakf olarak bahsedilmektedir. Buna göre Harava köyünde topra olan (bennak) 4 hane, 2 de hariç köyden veya fazla yer tasarruf eden (zemini) hane yaflamakta ve bunlardan al nan 480 akçe miktar ndaki vergi, ilgili zaviye vakf na tahsis edilmifl gözükmektedir. Ahiçukuru köyünde 7 hane bennak, 2 hane topraks z caba kaydedilmifl, yetiflkin bekâr erkek vergi yükümlüsü mücerred yaz lan olmam flt r. Ahiçukuru köyü ile ilgili olarak tahrirde yer verilen bir baflka kay t, zaviye hakk nda önemli bilgiler vermektedir. Söz konusu kay t flöyledir: Mezkûr Hac Abdullah Halife sâlih, mütedeyyin, vâiz ve nâsih kimesne olup, mezkûr karyeyi vakfiyet üzere tasarruf edüp, öflür ve rüsûm vermeyüp âyendeye ve revendeye hizmet etdü ü sebepten ber karar- sâb k- emr-i âli mucebince mukarrer k l nup öflür ve rüsûm talep olunmaya deyü defter-i cedid-i sultâniye kay t olundu. 6 Öyle anlafl lmaktad r ki Hac Abdullah Halife, yaflad Ahiçukuru köyündeki zaviye yap lar ndan olan camide çevreden gelen halka vaaz u nasihat etmenin yan nda sahip oldu u züht (mütedeyyin) yaflam ile de örnek olmaktad r. Ayr ca gelen geçenlere (âyende ve revende), yolda kalm fllara, tekkesinde kurdu u imarette yemek ikram edilmekte ve yatma imkân sa lanmaktad r. Bahsi geçen bu iki tahrirde, Harava köyü halk n n vergiden muaf tutuldu u, fiehzâde Selim in Trabzon da vâli iken annesi Gülbahar Hatunun bu tekkeye vak f tahsis etti i ifade edilmektedir y l nda yap lan bu kay tlara göre Hac Abdullah Halife vakf na konu olan yerler Ahiçukuru ve Harava köyleridir. Vakf n K z llar ve Hisarc k ile ilgisi hakk nda bu tarihte çok aç k bilgiler yoktur. Ancak Hisarc k ile ilgili olarak raiyyet buyu- 89

4 Mehmet FATSA rulan köyün muaflar ve müsellemleri 9 nefer, 480 hâs l belirtildikten sonra vak f flûd kayd yap lm flt r. K z llar ile ilgili olarak ise Karye-i K z llar, vakf- Cami-i Eflter Bey an mir-i Çepniyân ifadesine yer verilmifltir. 8 Zaviyeden ise bahsedilmemifltir. Sadece K z llar köyünün vergi gelirlerinin Çepni emiri Eflter Bey taraf ndan yapt r lm fl olan camiye vakfedildi i ifade edilmifltir. Oysa 1530 tarihli mücmel defterde bu konuda daha ayr nt l bilgiler yer almaktad r. Zaviye ile ilgili olarak 1530 tarihli kayd n ilk k sm aynen flöyledir: 9 Vakf - (Tekke-i Hac Abdullah bin Kas m Halife) Karye (Ahi Çukuru vakf- tekke-i mezkûr) -i Karye (Harava vakf- tekke-i mezkûr) -i Hane Hane Bennak Caba Bennak Zemini Yuva-i bâz k t a Hâs l: 630 Hâs l: 480 Mezkûr Hac Abdullah Halife sâlih ve mütedeyyin ve vâiz ve nâsih kimesne olup, mezkur karyeyi vakfiyet üzere tasarruf eyleyip öflür ve rüsûm vermeyüp, âyende ve revendeye hizmet etti inden ber karar- sâb k emr-i Âli mucebince muaf k l nup öflür ve rüsûm talep olunmaya ve avar z teklif olunmaya deyü defter-i cedit-i Sultâniye kay t olundu Mezâri -i Ma a ba çe Mezra a Ba çe k t a k t a 3 1 Cem an Karye Hane Zemin Yuvay Mezra a Ba çe 2 Ekinlü Caba Hâs l: Mezkûr karye, Hüdâvendigâr Hazretleri Trabzon da iken mezbûr Hac Abdullah Halifenin zaviyesine ta yin edip merhum Sultan Bayez d Handan hükm-ü flerif al verilüp, hükm- âli mûcebince Defter-iCedit-i Sultâni ye kay t olundu ki, öflür ve rüsûm vermeyüp âvâr z teklif olunmaya. Âyendeve revendeye hizmet edüp Padiflah- âlempenah n devam- devletine ifltigal göstere Görüldü ü gibi tahririn bu k sm nda, 1530 y l nda Hac Abdullah Halife zaviyesi vakf na konu olan iki köy vard r: Bunlar as l tekkenin merkezi olan Ahiçukuru ve bugün Tu lac k diye an lan Harava. Ahiçukuru nun 630 akçe vergi geliri olan 9 haneli küçük bir yerleflim alan oldu u; burada yaflayanlar n Hac Abdullah Halife nin yak n akrabalar ve zaviye hizmetkârlar fleklinde kaydedildikleri anla- 90

5 Karadeniz Bölgesinde Türk skân Metoduna Bir Örnek:... fl lmaktad r. Bu yüzden tahrirde köyün tüm gelirleri Hac Abdullah Halife vakf na tahsis edilmifltir. Yani köyün tüm arazileri, 7 haneli Ahiçukuru köyünün sahibi olan Hac Abdullah Halifenin vak f malikânesi olarak yaz lm flt r. Ahiçukuru nun daha önce de Vakf- Tekke-i Kas m Halife fleklinde, Hac Abdullah Halifenin babas üzerine vak f malikânesi olarak kaydedildi ini biliyoruz. Harava köyüne gelince, yöreye iliflkin ilk tahriri inceleyen Faruk Sümer, 1486 tarihli köyler içinde Harava köyünden bahsetmemifltir. Büyük ihtimalle buras 1486 y l nda meskûn mahal de ildir. Nitekim yukar da nakletti imiz tahrir kayd nda Harava n n, Yavuz Sultan Selim in Trabzon valili i s ras nda, babas II. Bayezid in de onay ile Hac Abdullah Halife zaviyesine tahsis edildi i ifade edilmektedir. Bu tarihten sonra, önceleri Kas m Halifenin, daha sonra da Abdullah Halifenin lideri oldu u kuvvetle muhtemel Ahi cemaatine mensup aileler buraya yerlefltirilmifllerdir y l nda köylüler Padiflah n hükm-ü flerifi gere i, gelen geçen yolculara ikramda bulunacak olan imâret hizmeti ile görevli say larak yeni deftere (Defter-i Cedid-i Sultani) kay t edilmifllerdir. 6 vergi mükellefi (nefer) olan bu köyde, bir de avc kufl bak c s bulunmaktad r. Köyün vergi geliri ise 480 akçe olarak tespit edilmifltir. Ayr ca bu tarihte her iki köyün çevresinde Hac Abdullah Halife vakf na tahsis edilmifl olan üç ekinlik (mezra), bir de bahçe vard r tarihli muhasebe defterinde bahse konu tekke ile ilgili kayd n ikinci k sm ise aynen flöyledir: Vakf - Zaviye -i (Cami-i Eflter Bey) (Dervifl Ali b.fieyh Hüseyin ve biraderân ve veledân) Karye -i (K z llar) Mevlânâ Hamza Müderris-i Lillah ve hatib-i cam-i K z llar Hidayetullah veled-i o, Müezzin; Mezkurlar kadimden öflür ve rüsum vere gelmeyüp ber karar- sâb k emr-i âli mucebince mukarrer k l n p öflür ve rüsûm talep olunmaya ve avar z teklif olunmaya deyu kayd olundu. 10 Mezkurlar duta geldikleri yerlere öflür ve rüsum vire gelmeyüp ellerinde hükm-ü flerif olup ber karar- sâb k mukarrer k l n p Defter-i Cedid-i Sultâniye kay t olundu. Yani K z llar köyünde bulunan Eflter Bey Camii nin imaml k görevine Mevlânâ Hamza; o lu Hidayetullah ise müezzinlik görevine bakmakla yükümlü yaz lm fl. Mevlânâ Hamza, müderris lâkab yla an ld na göre bu tarihte büyük ihtimalle K - z llar köyünde; bir ihtimalle de K z llar a yak n olan Ahiçukuru köyündeki medresede hocal k/müderrislik yapmaktad r. Buna karfl l k eskiden beri ellerinde bulu- 91

6 Mehmet FATSA nan yerleri tasarruf ederken vergi de ödememektedirler. Faruk Sümer, 1515 tarihli Trabzon sanca mufassal na bakarak, Hac Abdullah Halifenin o ullar n Mevlâna Hamza, Nurullah, Lutfullah ve Mustafa olarak nakleder. Demek ki, Hac Abdullah Halifenin o lu Mevlânâ Hamza, K z llar köyünde imaml k ve müderrislik, torunu Hidayetullah ise müezzinlik yapmaktad r. Söz konusu vak f evlâdiyet üzere tahsis edildi ine göre, K z llar köyü de bu tarihte Hac Abdullah Halife vakf na ba l d r. Bu durumda Harava (Tu lac k), Ahiçukuru (Tekke) ve K z llar (Koçlu) köyleri, en az ndan 1530 y l nda bahse konu vakfa ba l durumdad rlar. Hisarc k ile ilgili kay tlarda ise bu konuyu netlefltirecek aç k bir bilgi yoktur. Öte yandan 1530 tarihli vergi defterinde Hac Abdullah Halife Tekkesi üst bafll alt nda, fieyh Hüseyin o lu Dervifl Ali Zaviyesi nden bahsedilmesi ilginç bir durumdur. Bu zaviyenin Hac Abdullah Halife Tekkesine mi ba l, yoksa müstakil mi oldu u konusu ise çok aç k de ildir. Söz konusu vakf n tasarruf alan n n daha sonraki yüzy llarda yap lan tahsisler ile geniflledi i anlafl lmaktad r y l nda vefat etti i anlafl lan 11 Hac Abdullah Halife nin, bu tarihten sonra yerine kimlerin geçti i konusunda elde bulunan en somut materyal 1554 tarihli mufassal tahrir defteridir. Bu tahrir defterinde, zaviye ile ilgili önemli ayr nt lar bulunmaktad r. Ya l dere nahiyesine ba l yaz lm fl olan yöredeki en önemli zaviyenin bafl nda kimin bulundu u ve köyde mukim hanelerin adlar ve sosyal durumlar ortaya konmaktad r. Bahse konu tahrirden anlafl ld - kadar yla Hac Abdullah Halifenin o ullar Muharrem fieyh, Nurullah fieyh, Mazhar ve Münevver ad ile an lan kimselerdir. Bu tarihte Muharrem in o ullar ndan olan ve amcas n n ad n tafl yan Nurullah, zaviyede fleyhlik yapmaktad r. Bir y ll k vergi gelirleri toplam muhtelif miktarda akçe olan karye-i Harava, karye-i Hisarc k, karye-i Ahiçukuru, mezra-i rfan Çukuru, mezra-i Koz-bükü, mezra-i Tohumluk ba çe-i n sf- Halil Sofu ve karye-i Uzgur gibi yerler, bu zaviyenin vakf na gelir olarak yaz lm fllard r. 12 Daha önceki vergi-nüfus defterlerinde kaydedilmifl olan ayr cal klar ve zaviyenin Sultan Bayez d, Yavuz Sultan Selim ile olan iliflkileri bu tarihte de aynen tekrar edilmifltir. 13 Temel görevi âyende ve revendeye hizmet oldu u ifade edilen Hac Abdullah Halife zaviyesine, Yavuz Sultan Selim Trabzon da vâli iken hükm-ü flerif ile, yâni berat vererek vak flar tahsis edilmifl, vakf n hukuki durumu daha sonraki tahrirlerde de aynen korunmufltur. Tahrirlerde ve vakfiyede yer alan ifadelere bakarak, Hac Abdullah Halife zaviyesine tahsis edilen köylerin temlik vak f statüsü tafl d n ileri sürmek mümkündür. Zira Osmanl padiflahlar n n, taflra teflkilat n n toplum ta- 92

7 Karadeniz Bölgesinde Türk skân Metoduna Bir Örnek:... ban nda yer etmesi, memleketin imar ve flenlendirilmesinin sa lanabilmesi, gayrimüslim beldelerde slâm n yay lmas için, bu tür zaviyelere çiftlikler temlik etti- i bilinen bir konudur Hac Abdullah Halife Zaviyesine Ait Vakfiye Hac Abdullah Halife zaviyesi hakk nda bize bilgi sunan temel materyallerden biri de, asl vak f mirasç lar elinde bulunan Kanuni tu ral vakfiye senedidir. 15 Bahse konu vakfiye yaklafl k iki metre uzunlu unda ve yar m metre eninde dövülmüfl ka t 16 üzerine siyah ve k rm z mürekkeple yaz lm flt r. Vakfiye Osmanl yaz çeflitlerinden sülüs, ta lik ve tevki i ile yaz lm fl olup yaz lar n haricinde yer alan nak fllar, dinî mahiyette olan vakfiye ile tam bir uyum içindedir. Ayr ca vakfiyede alt n yald zla yaz lm fl olan Süleyman Han yaz s ile yevme lâ yenfe u melün velâ benûn illâ men etallahe bi kalbin selim lafz yaz l olan, ayet-i kerime yaz s vakfiyeye ayr bir özellik kazand rmaktad r. Dikdörtgen biçimli besmele levhas n n d fl kenar süslü geometrik bir pervaz içine al nm fl bas k alt gen, celi sülüs besmele metni ile doldurulmufltur. Belgenin asl, tarihî kokuyu hissettiren çok nefis renkler tafl maktad r. Yedi sat rdan ibaret olan hamdele k sm ise 32 flual dairesel gümüfl görünümlü bir ayna içine yerlefltirilmifltir. Tu ran n içi çiçek desenleri ile süslenmifltir. Vakfiye metninin üst k sm nda, tu ran n hemen alt nda hüve hasbiyy diye bafllayan, Anadolu kazaskeri Mehmet Rumi ye ait hafliyenin tercümesi flöyledir: yiliklerine karfl l k beklemeyen O nun ad yla! Sultan- âzâm n ki, o sultan yüksek vezirler indinde slam halifesi olarak flöhret bulmufltur. Merhum Molla Fenârî nin zaman ndan kalma ve fieyhülislam eminlerinin imzalar n hâvi defterinde bulunan asl nda hay r ve ihlasla al nan bu vesika, ne eksik ne de fazlad r. Bunu flan yüce ve burhan ayd n olan Allah n, fakir kulu Anadolu kazaskeri Mehmet Rumi beyan etti. Emir Kitap ta bildirildi i gibidir. Anadolu Vilayetine kaadi bi l askeri Kudbiddin o lu Mehmet acizleri. 17 Türkçe transkripsiyonunu nakletti imiz bu belgeden anlafl ld na göre vakfiyenin orijinalinin, 950 Zilhicce (1544 fiubat n n son günleri) bafllar nda, Kazasker Mehmet Efendi taraf ndan asl na uygunlu u tasdik edilmifltir. Mutasavv flara karfl özel bir ilgisinin oldu u bilinen bu zât, Kad zâde-i Rûmî nin torunu ve Kutbüddin Mehmet Efendi nin o ludur. Vakfiyenin yaz ld 1544 y l nda o, Anadolu kazaskerli i görevine bakmaktad r. Mutasavv flara olan yak nl na ilaveten hay r yap- 93

8 Mehmet FATSA maya da düflkün birisidir. stanbul da yapt rd bir mescit, bir de mektebi bulunmaktad r. Kalem erbab da olan bu zat, kazaskerlik görevinden bir süre sonra müderrislik görevine dönmüfltür. 18 Zaviyenin ilk tesisinin tarihi bilinmemekle beraber, fiehzâde Selim in Trabzon valili i s ras nda, temliklerinin ve öneminin art r ld, 19 Kanuni tu ral vakfiyenin tanzimi ise zaviyenin kuruluflundan hayli zaman sonra, 1544 y l nda oldu u anlafl lmaktad r. Demek oluyor ki Hac Abdullah Halife zaviyesi Kanuni döneminde, bölgede önemli bir dinî/sivil kurum olarak alg lanmaktad r. Vakfiyenin esas k sm n n d fl ndaki konular ile ilgili genel bilgileri sunduktan sonra, -dua ve beddua hariç-, metni tarihî önemi nedeniyle burada aktarmak yararl olacakt r. Vakfiyede Kanuni yi öven bölümden sonra flu ifadelere yer verilmektedir: Sultan o lu Sultan Süleyman Han n ninesinin tekkesi ile ilgili olup, Sultan Selim Han sâd k bir niyet ile; Trabzon sanca nda Kürtün kazas n n Ya l dere nahiyesine ba l olan Hisarc k karyesinde, rahmetli Hac Halifenin yapt rm fl oldu u zaviyeyi fler i olarak vakf, geçerli olarak habs ve gönül r zas yla sadaka edip, keyfiyeti fasih bir dille ikrar, sarih bir ifade ile takrir ve bu vakf r zâen kabul ve burada yaz l olan flekilde iki yönden sahih ve iki yönden fler i olarak ve yaz l rivayetler dairesinde (Osmanl ) Sultanlar n n vak f kanununa göre, onun taraf ndan düzenlenmifl bulunmaktad r. Orada, gelen ve geçen yolculara yemek verilecek; büyük ve küçük herkese ayn derecede itibar ve riâyet gösterilecektir. Hiçbir yerde bu kurala ters durumlara girilmeyecektir. 20 Bu ifadelere bakarak detaya iliflkin çok fazla yorum yapmak mümkün de ildir. Ancak yukar da zikretti imiz belgelerin içeri ine bakt m zda söz konusu zaviyenin yönetiminin, Hac Abdullah Halifeye verildi i; daha önceleri Türk iskân /kolonizasyonu için kurulmufl olsa bile Yavuz Sultan Selim in valili i döneminde zaviyenin misyonunun geniflletildi i ve giderek k rsalda çok amaçl hizmet veren bir kuruma dönüfltürüldü ü anlafl lmaktad r. Nitekim ilk tesis edildi i Ahiçukuru denilen yerden baflka Tohumluk, Hisarc k gibi köylerle mezra ve bahçeler tahsis edildi i defterlerde ifade edilmektedir. Anlafl lan o ki, Kanuni tu ral vakfiyenin tanzimi, bahse konu tekkenin kuruluflundan çok sonra olmufltur y l nda Tekkeye tapu tahsisi yap lm flt r

9 Karadeniz Bölgesinde Türk skân Metoduna Bir Örnek: Hac Abdullah Halife Zaviyesine Ait Yap lar Camii XX. yüzy l n bafllar na ait çok önemli bilgiler içeren Trabzon Vilayeti Salnâmesinde zaviyedâr Muslihiddin ad na izâfeten Muslihiddin Camii olarak tesmiye edilen 22 Hac Abdullah Halife Camii, zaviyenin en önemli yap s olarak da kabul edilebilir. Söz konusu caminin kal n tafllarla infla edilmifl olan d fl duvar ölçüleri 12.90x9.00 metre fleklindedir. Caminin içindeki s van n orijinal ve üzerindeki çeflitli bitki motifli süslemelerin ise XVIII. yüzy la ait oldu u düflünülmektedir. 23 D fl s va ve sol tarafa ilifltirilmifl olan minare kaidesi ise sonradan yap lm flt r. Caminin befl büyük cam ve dört küçük mazgal olmak üzere toplam dokuz penceresi vard r. Son cemaat yerinin kuzey duvar sonradan yar ya kadar y k larak, briketle yap lm fl orijinalinden farkl iki büyük pencere ilave edilmifltir. Halk n rivayetleri do ruysa, camiinin kuzeye bakan girifli sel sular ndan kurtar lmak için 150 y l önce veya daha önceki zamanlarda yap larak, girifl do u k sma al nm flt r. 24 Sonradan yap lm fl olan son cemaat yeri ile orijinal ana k sm aras ndaki kemerli kap, 1.55X70 cm ebad nda olup kap dan girenlere boyun bükme zorunlulu u getirmektedir. Son cemaat yerinden ç k lan k sm n yar ya kadar kaplayan ahflap mahfil ile yine ceviz ahflaptan imal edilmifl fakat sonradan koyu yeflil-k rm z ya l boya ile kaplanm fl olan minber, daha çok XIX. yüzy l mimari özelliklerini yans tmaktad r. Camiinin içi 7.61X7.46 metre ebatlar nda olup iki ahflap direk üzerinde genifl bir kad n mahfili vard r. ç s va üzerine yap lm fl olan orijinal çiçek motifleri, kandiller, servi, Cennetin sekiz katman, onu gölgeleyen Liva-i hamd ve tûba a ac tasvirleri o günün inanç iklimini yans tan önemli figürler olarak durmaktad r. Yüzy llar öncesinde camiinin ayd nlat lmas na yarayan cm ebad ndaki 8 adet flamdan, cami d fl nda baflka bir yerde muhafaza edilmektedir. Tahrirlerde Ahi Çukuru denilen co rafyan n tam ortas na konuflland r lm fl olan caminin köyün mimarisini etkiledi ini evlerin aras ndan camiye uzanan yollar n birleflme noktas ndan anlamak mümkündür. Medrese 1486 tarihli tahrir defterinde Vakf- Tekke-i Kas m Halife. Abdullah veled-i Kas m Halife. Mezbur tekkeye müderris, hatip, imam ve müezzin olup müdâm padiflah n devam- devlet duas na meflgul ola 25 ifadesine yer verilmektedir. Bu da gösteriyor ki, 1486 y l nda Ahi Çukuru denilen yerde kurulmufl olan tekkede, camiden baflka bir de medrese mevcuttur. Bahse konu medresenin Cumhuriyet dönemine 95

10 Mehmet FATSA kadar devam etti ini halk nakletmektedir. 26 Tek katl olan medresenin 15X10 ebad ndaki binan n sadece kuzey duvar kalm flt r. Türbe Hac Abdullah Halifeye ve XIX. yüzy lda yaflam fl fleyh efendilere ait olan türbe ve mezarlar, Tu lac k köyü mezarl içinde hafif yükseltisi olan bir tepecik üzerinde kurulmufltur. Abdullah Halife Türbesi kare planl, 3X3 ebad nda kesme tafltan bina edilmifltir. Üzeri çat ile kapat lm flt r. Yak n zamana kadar d fl cephesi s vas z olan türbenin mimari aç dan orijinal say labilecek bir yan yoktur. Kemerli bir görüntü verilerek flekillendirilmifl olan türbe kap s kuzeye bakmaktad r. Türbenin içi güneye bakan bir mazgal pencereden ayd nlat lmaktad r. Hac Abdullah Halife Tekkesinin tapu kayd n n yenilendi i 1522 tarihinde Hac Abdullah Halife nin hayatta oldu u, Arapça vakfiyenin düzenlendi i 1544 y l nda ise vefat etmifl oldu u bilinmektedir. Bu durumda türbenin ilk hâliyle y llar aras nda yap lm fl olmas gerekir. 27 Sonraki y llarda yap lan tamiratlar n tarihleri hakk nda ise bir bilgimiz yoktur. maret/misafirhane K saca yoksullara yiyecek da tmak üzere kurulmufl aflevi fleklinde ifade edilebilecek 28 olan Hac Abdullah Halife maretinin as l fonksiyonu, umumi yol üzerinde kurulmufl olmas ndan kaynaklan r. fiimdiki Espiye-Ya l dere-çakrak aras nda uzanan akarsu üzerinde hâlen varl n koruyan köprüler, bahse konu umumi yolun kal nt lar d r. Tahrirlerdeki ifadesiyle, bu yolu kullanarak Karahisar- fiarki ye oradan da sahil limanlar na inen veya çevre köylere gelen âyende ve revendenin konaklad yer olan Hac Abdullah Halife zaviyesi, bu vesile ile imaret hizmetlerini y llarca sürdürerek, önemli bir sosyal hizmeti yerine getirmifltir. maretin ilk yap ld tarihi kesin olarak bilemiyoruz. Ancak zaviye ile ilgili olan belgelerde, gelip geçenlerin yedirilip içirilmesinden bahsedilmifl olmas, bafllang çtan itibaren imaretin var oldu unu bize göstermektedir. Bu gün köy halk n n misafirhane olarak tesmiye etti i yap n n, üzerinde bir tarih olmamas na ra men, XIX. yüzy l sivil mimarisine ait bir eser oldu u anlafl lmaktad r. ki katl olarak yap lm fl olan imaret binas n n birinci kat hayvanlar için kal n kesme tafltan yap larak düzenlenmifltir. kinci kat as l imaret ve misafirhane k sm n oluflturmaktad r. Binan n bat cephesinin duvarlar ile salonun ahflap duvarlar n n aras nda s yal - t m n sa lamak için dolgu malzemesi olarak talafl ve yonga kullan lm flt r. Tafl du- 96

11 Karadeniz Bölgesinde Türk skân Metoduna Bir Örnek:... varlar hat ll ve iç bölmeleri ba dadi olan binan n giriflinden dar bir koridora aç - lan üç oda ve bir tuvalet yer almaktad r. Bina içindeki odalar n zemini ve tavanlar tahta ile döflenmifltir. Her odada s nma ve piflirme amaçl olarak kullan lan birer ocakl k ve ocakl klar n yan nda yer alan iki küçük dolap, o devirlerin ev içi düzene i konusunda önemli ip uçlar vermektedir. Bina içindeki odalar n her biri, içinde bulundurduklar ihtiyaç elemanlar ile ayr birer ev niteli indedirler. Tamamen o günün yaflam tarz na göre tertiplenmifl olan odalar, içteki elemanlar n yerlefltirilmesi aç s ndan uyumlu bir düzene sahiptirler. Odalarda yer alan seki, ocakl k, raf gibi unsurlar geleneksel Türk evi modelini yans tmaktad r. Binan n güneydo usundaki odada yer alan pencerenin yerinde daha önceden ocak bulundu u anlafl lmaktad r. Üzerinde oturmak ve yatmak için yap lm fl olan ahflap sekilerden sadece kuzey odadaki günümüze ulaflm fl, di- erleri köy okulu olarak kullan ld s rada kald r lm fl olmal d r l y llara kadar buran n, tarihî amac na uygun flekilde imaret/ misafirhane olarak kullan ld ifade edilmektedir. 29 De irmen Bahse konu vakfa ait yap lardan biri olan ve hâlâ faal durumdaki de irmen, halk n fiimflirlik diye and Tekke-Tu lac k köyleri aras ndaki mevkide bir vadi içinde bulunmaktad r. De irmen yap ld ktan sonra, Abdullah Halife nin kerametiyle, suyun flimflir a açlar n n dibinden f flk rd yolundaki tevatürü, hakl ç karacak nitelikte anaç olu un iki önemli su kayna na ba land görülür. 30 Yapt m z saha çal flmalar s ras nda, de irmenin ilk yap lan mekânda hâlen faal oldu unu müflahede ettik. 5.10X5.80 metre ebatlar nda olan de irmenin kap s, önceleri kuzey yönünde iken 1980 y l nda güneydo u duvar ndan aç lm flt r. Güneybat duvar içinde klasik bir ocakl k/tand r mevcuttur. Bina içindeki beton zemin ile çat daki çinko sac kaplaman n sonradan yap ld anlafl lmaktad r. Dergâh-Ocak Sonradan oldukça hacimsiz beton bir muhafaza ile koruma alt na al nm fl olan dergâh binas bütünüyle orijinal ahflapt r tarihli Trabzon Vilayeti Salnâmesinde Tekke köyünde fieyh Hac Abdullah hazretleri hayat nda iskan eylemifl oldu- u hanesi el-an müceddeten infla olunmufl gibi mevcuttur. 31 ifadesine yer vererek, eserin orijinalli ini do rulamaktad r. Haflim Karpuz a göre buras k rsal bölgelerde 97

12 Mehmet FATSA kurulan tarikat zaviyeleri gibi, ancak fleyh ve yak nlar n n hizmetini görecek büyüklükte yap lm flt r. 32 Dergâh n kuruldu u arazi e imli oldu u için, ahflap yap kal n tafl duvar üzerine yerlefltirilmifltir. 5.55X5.00 metre boyutlar nda olan dergâh binas n n tam orta yerinde ocakl k bulunmaktad r. Ahflap olan üst yap eski ve bölgenin geleneksel geçme tabir edilen tarz yla, çevrede bulunan ve di er zaviye binalar ndan ayr özellikler tafl maktad r. Binan n girifl kap s bat cephesindedir. Kap dan yukar s, kuzey cephesi tamam yla tafl duvardan ibarettir. Haflim Karpuz yapt incelemede zaviyede pöstekiler, âsâlar, s rl seramikler, kandiller vb. tarikat eflyalar 33 bulundu unu ifade etmektedir. Ancak 2004 y l nda yapt m z araflt rmada, bahsedilen malzemelerden sadece âsâlar n burada korundu unu müflahede ettik. Haflim Karpuz un makalesinde anmad, bir k sm k r k ahflap ayakl sofra ile su testileri yine bu mekânda, zaviyeye ait eflyalar aras nda sergilenmektedir. Kal nt s Olmayan Yap lar Yukar da arz etti imiz ve hâlen faal durumda olan veya kal nt lar mevcut olan yap lardan baflka, bugün için kal nt s dahi kalmam fl baflka eserlerden de bahsedilmektedir. Bunlardan biri, caminin güney do u k sm nda yer alan, flimdi arsas üzerinde imam lojman n n bulundu u misafirhanedir. Halk n ifadelerine göre Hac Abdullah Halifenin yan na gelen talebeleri ve ihvanlar burada kal rlarm fl. Yap, yak n zamana kadar ayaktaym fl, ancak sonradan y k lmaktan kurtulamam fl. Ayr ca halk n külliye içinde varl ndan bahsetti i ekmek f r n ve çeflmeden de eser kalmam fl durumdad r Gülbahar Hatun un Zaviye ile liflkisi XVI. yüzy l n ikinci yar s nda Osmanl saray nda, Gülbahar Hatun ad yla bilinen iki Vâlide Sultan bulunmaktad r. Bunlardan birincisi II. Bayezid i 1448 de Dimetoka da dünyaya getirmifl olan Fatih in -muhtemelen cariye kökenli- eflidir; 35 di- eri ise, konumuz olan tekke ile iliflkili görülen Yavuz Sultan Selim in annesi Abdussamed k z Gülbahar Hatun dur. XVI. yüzy la ait vergi kay tlar nda birçok yerde vak f kayd bulunan bahse konu bu hay rsever saray han mlar n n kimli i konusunda de iflik görüfller mevcuttur. 36 Trabzon da flehir içinde kendi ad yla an lan ve Yavuz Sultan Selim taraf ndan 1505/6 y l nda yapt r lan türbedeki kitabesinde ismi an lmam fl, sadece Anadolu Güzeli anlam nda banu-yu Rûm ifadesi ile ima edilmifl 37 olan Yavuz Sultan Selim in annesi Gülbahar Hatun, bahse konu Hac Abdul- 98

13 Karadeniz Bölgesinde Türk skân Metoduna Bir Örnek:... lah Halife zaviyesi ile ilgili vakfiyede..bi-tekyeti ummi s-sultani l-a zam.. fleklinde, Kanuni nin ninesi, yani Yavuz un annesi olarak an lm flt r. Vakfiyede aç kça ad zikredilmemifl olsa da tekkenin, Gülbahar Hatun ad na tesis edildi i, bu konuyu inceleyen uzmanlar taraf ndan ortaya konulmufl bir durumdur. 38 Yavuz Sultan Selim, Trabzon dan ayr ld ktan ve tahta ç kt ktan sonra, tekkenin statüsünü Akçaabat tan Terme ye kadar uzanan sahada faal olan Gülbahar Hatun vakf na ba lam fl ve muhtemelen tekkeye gelir getiren köy say s n da art rm flt r XVIII - XX. Yüzy llarda Hac Abdullah Halife Zaviyesi XVIII. Yüzy lda Ad Geçen Zaviyedârlar Hac Abdullah Halife Zaviyesi nin ve vakf n n, XVIII. yüzy ldaki durumu ile ilgili ulaflabildi imiz en mühim kaynaklar, orijinalleri kendilerini evlad- vâk ftan sayan kiflilerin elinde bulunan Osmanl ca fermanlar ve belgelerdir. Bu belgelerden en eskisi, 1113 (1701) senesi Rebiulevvel ay n n 19. günü tarihli olan d r. Sultan II. Mustafa ya ait olan fermanda, bu tarihte Trabzon livas na ba l Kürtün kazas na tâbi Harava ve Tohumluk köylerinde, söz konusu vak fla ilgili görevli kifli olan Mustafa n n vefat nedeni ile ayn görevin o luna verilmesini emreden bilgiler yer almaktad r. 40 Sultan III. Ahmet Han a ait olan 1133 (1721) tarihli bir baflka fermandan 41 ise, bahse konu köylerde zaviyeye ait sorunlar n halledilmesi konusunda Mustafa ve brahim adl flah slar n flikâyetlerinin dikkate al nmas ve halledilmesi istenmektedir. Hac Abdullah Halife tekkesinin gelip geçen yolculara imaret hizmetlerini ferman n yaz ld bu y llarda da sürdürdü ü; ayr ca zaviyedarl k görevinin Mustafa ve brahim adl iki fleyh efendinin uhdesinde oldu u anlafl lmaktad r. Bahsi geçen fermanda, bu kiflilerin babalar ndan veya o ullar ndan bahsedilmemektedir. Ancak evlâd- vâk ftan olduklar ndan kuflkumuz yoktur tarihli baflka bir belgede zaviye fleyhlerinden olan Hasan Efendi vefat etmifl, yerine o ullar Abdullah, Ali ve brahim zaviyedâr olarak kaydedilmifllerdir tarihinde bahsi geçen tekkenin zaviyedarlar ndan Molla Mustafa vefat etmifl, yerine o lu fieyh Hüseyin getirilmifltir tarihli Sultan III. Mustafa ya ait baflka bir beratta ise, Harava ve Tohumluk köylerinde bulunan vak f yerlerin mutasarr flar olan fieyh brahim, fieyh Mehmet ve fieyh S dd k ad ndan bahsedilmektedir. Bunlardan ilk ikisi, bahsi geçen evlâdiyet vakf ndan kendilerine düflen hisselerini, beyan edilmeyen bir nedenle fieyh S dd k a devretmifllerdir. XVIII. yüzy l n son çeyre inde (1787) Hac Abdullah Halife Camii nin imam fieyh Mehmet in vefat etti ini, geride Hüseyin, 99

14 Mehmet FATSA Ali, Mazhar, Feyzullah ve Mustafa adl o ullar n n kald n Sultan I. Abdülhamit e ait bir fermandan anl yoruz. 44 XVIII. yüzy la ait olan bu belgelerde küçük bir ayr nt dikkat çekmektedir: 1721 y l nda Ya l dere nahiyesi Tirebolu kazas kapsam ndad r. Ancak bu tarihten 4 y l sonraya ait olan bir baflka beratta buralar yeniden Kürtün e tâbi kaydedilmifltir y l na ait beratta ise vakfa konu olan köyler, Kürtün nâm- di er Tirebolu fleklinde tesmiye edilen co rafya içinde gösterilmifltir. XIX.Yüzy lda Ad Geçen Zaviyedarlar XIX. yüzy la ait belgelerde de bahse konu zaviye ile ilgili önemli ayr nt lar yer almaktad r. Tirebolu fler iyye sicillerinde, bir vak f davas nedeni ile fieyh Osman ve Abdullah fieyh ile o lu brahim fieyh birlikte an lmaktad r. 45 Yüzy l n bafl nda, yani 1807 y l nda Harava ve Tohumlukta bulunan vakf- evlâdiyet mutasarr fl, Kürtün ve Tirebolu nâibli ine birlikte bakan Mevlânâ Seyyid Hüseyin taraf ndan fieyh S dd k o lu fieyh Osman a verilmifltir tarihinde fieyh Muslihiddin, fieyh Abdullah ve fieyh Mehmet ad n tafl yan evlad- vâk ftan kimseler, Hac Abdullah Halife Camii nde imaml k ve hatiplik görevine bakmaktad rlar. Bu tarihte Tohumluk nâm mezrân n muayyen s n r dahilinde olan Yar mca-kilise, Gürlek (Günlük?) ve Gerdek-hisar denilen yerlerden elde edilen 196 akçelik has lat da, bahse konu caminin imamet ve hitabet cihetlerine tahsis edilmifltir. 46 XIX. yüzy lda Hac Abdullah Halife Tekkesi nden bahseden baflka kaynaklar da bulunmaktad r. Bunlardan 1822 tarihli Trabzon Ahkam Defterlerinde ifade edilen kay tlar, bahsini etti imiz beratlar do rular niteliktedir. Ahkam Defterinde yer alan ifadenin bir k sm flöyledir: Kürtün kazas nda Harava ve Tohumluk nâm mahalde Hac Abdullah Halife tekke ve arazi ve emlâkinde evlâdiyet ve meflrutiyet üzere n s f hissesine (...) mutasarr f olan es-seyyid es-fieyh Osman bin fieyh S dd k (...) karye-i Harava taht nda muharrer Tohumluk ve Yar mca-kilise ve Gerdek-hisar ve Kör-kise, Hac Abdullah Halife zaviyesi camiine hatip olanlara tahsis k l nd Defter-i Hakânide mukayyed olma la Görüldü ü gibi, Ahkam Defterindeki bu bilgilerle, zaviye mirasç lar n n elinde bulunan beratlar örtüflmektedir. Hatta beratlarda bulunmayan baz bilgiler Ahkam Defterinde yer almaktad r. Buna göre mesela, 1822 y l nda Harava da 45 nefer reaya (vergi yükümlüsü) bulunmakta;...mahallin taht nda üç zemin, bir ba çe, bir çay r... ile, 15 nefer reaya bulunan Tohumluk ve Yar mca-kilise denilen mezralardan 1623 akçe gelir temin edilmektedir. Yine ilave bir bilgi olarak Mustafa, Hüse- 100

15 Karadeniz Bölgesinde Türk skân Metoduna Bir Örnek:... yin, brahim ve Halil adl flah slar da fieyh S dd k n di er o ullar olarak belirtilmektedir. Trabzon Ahkam Defterlerindeki bilgiler ile mutab k olan bu belgenin içeri inde ayr ca, Tohumluk nâm mezrân n s n r dahilinde olan Yar mca-kilise ve Kör-kise fleklinde iki ekinli inin oldu u da bize haber verilmektedir tarihli Trabzon Ahkam Defterinde yer alan bir baflka kay tta ise Hisarc k karyesinin bahsi geçen zaviye vakf na tahsis edildi i ifade edilmektedir. 48 Ahkam Defterlerinden ve fermanlardan anlafl ld na göre 1822 y l nda fieyh S dd k o lu fieyh Osman, zaviyenin fleyhli ine; kardeflleri Mustafa, Hüseyin, brahim ve Halil de, camii vakf n tevliyet cihetine mutasarr f kaydedilmifllerdir. Bu tarihten 21 y l sonra yaz lm fl olan ahkam defterinde ise Hisarc k karyesinde vâki Hac Abdullah zaviyesinin zaviyedârl fieyh Hasan, fieyh Osman, brahim ve fieyh Yusuf... ad n tafl yan kifliler taraf ndan üstlenilmifl gözükmektedir. Vak flar Genel Müdürlü ü, vak f arflivlerinde yer alan flahsiyet kay tlar nda 1836 y l nda Tohumluk Camiinde fieyh Feyzullah o lu fieyh Hüseyin in görev yapt ; 1845 y l nda da, yine ayn köyde kaim olan Hac Abdullah Cami flerifi vakf ndan maafl alan brahim o lu Ali Halifenin imaml k görevi yapt ifade edilmektedir y l na ait Tirebolu ve Kürtün kad lar na gönderilen bir fermanda Hisarc k köyünde yaflayan Gorgor-o lu stefan, Ayvaz-o lu liya, Çoven-o lu Panayot ve Zurnac -o lu Bana nâm zimmilerin, vak f topraklar n kanun d fl tasarruf etmelerinin önüne geçilmesi istenmektedir tarihli bir baflka beratta ise, Hisarc k köyünde yaflad klar ifade edilen evlad- vâk ftan çok say da mirasç isim karfl m za ç kmaktad r. Söz konusu zaviyenin vak f gayri-menkullerinden elde edilen gelirlerin taksimini yapan bu belgede ad geçen kiflileri flöyle zikretmek mümkündür: Seyyid Mehmet o ullar fieyh Ali ve fieyh Abdullah, fieyh Abdullah n o ullar Hasan, Halil, Mehmet, Mustafa, Hüseyin ve brahim fieyh Mehmet o lu di er Abdullah n o ullar ise Hüseyin ve Feyzullah fieyh Halil o lu Fazl ve o lu Mehmet Hasan o lu fieyh Ömer ve o lu Feyzullah fieyh Osman o lu Halil fieyh Halil o lu Ahmet fieyh Mazhar o lu fieyh Ömer Feyzullah o lu fieyh Muslihiddin 101

16 Mehmet FATSA Bu belgede ad geçen kiflilerin önemli bir k sm n n fleyh olarak an lm fl olmas, bunlar n zaviyedâr oldu u anlam na gelmemektedir. Zira bu tarihlerde Hac Abdullah Halife Tekkesinin fleyhlerinin Seyyid fieyh Ali, Seyyid fieyh Mehmet ve o ullar Seyyid fieyh Abdullah, Seyyid fieyh Ali oldu u mezar kitabelerinden anlafl lmaktad r. Söz konusu zaviyede postniflinlik yapm fl olan fleyh efendilerin mezar tafllar n ilk olarak Naci Yüngül incelemifltir. Bu kitabelerde yer alan ifadeler flöyledir: 1. fieyh Mehmet O lu Seyyid fieyh Abdullah n fiahide Kitabesi Hüve l-hayyü l-baki Gelip kabrim ziyaret eden ihvan /Edeler fatiha ruhuma ihsan Hac Abdullah Halife evladlar ndan merhum ve ma fur es-seyyid efl-fieyh Abdullah Efendi ibn Mehmet ruhiyçin fatiha. Sene-1265, muharrem 2. Seyyid fieyh Mehmet o lu Ali fieyhin Kitabesi Hüve l-bâki El-mevt ke sin külli nâsin flâribûn / Ve l-kefen siyal külli nâsin lâbisûn Ve l-cenâzetü merkel külli nâsin râkibûn / Ve l-kabr bâl külli nâsin dâhilûn. 50 Bu flahideler üzerinde, yukar da beratlara da konu edilmifl olan dört fleyhin ad geçmektedir. Bunlardan tarihçe en eski olan 1265 (1848) y l ndan önce yaflad anlafl lan Mehmet o lu fieyh Abdullah t r. Ancak onunla birlikte zikredilen babas fieyh Mehmet in ondan önce fleyhlik yapt anlafl lmaktad r. Ölen fleyh Abdullah n yerine Ali fieyh geçmifl, ancak o da 1269 (1853) y l nda vefat etmifltir. 51 Ayr ca Tirebolu kad sicillerinde 1864 y l nda fieyh Mehmet b. Abdullah ad nda, Tekke köyünde sakin bir kifliden daha söz edilmektedir. 52 XX. Yüzy lda Ad Geçen Zaviyedârlar Bahsi geçen zaviyenin geçti imiz yüzy ldaki durumunu ortaya koymam za yarayacak iki önemli belge bulunmaktad r. Belgelerin her ikisi de Sultan V. Mehmet (Reflat) tu ras n tafl maktad r. 29 Nisan 1913 (1331) y l na ait olan bu beratlarda yer alan bilgiler flu flekilde nakledilir: Zâyedârl k Hissedarl : Seyyid Hasan n zaviyedarl k hissesinin: bunun o lu Abdullah a; Seyyid Mehmet hissesinin: bunun o lu Kas m ile Kas m n o ullar Mustafa ve Osman a; fieyh Muslihiddin ile Feyzullah hisselerinin: birincisinin o lu Halil ile torunu Muslihiddin e; 102

17 Karadeniz Bölgesinde Türk skân Metoduna Bir Örnek:... Mehmet, Halil ve Hasan hisselerinin: üçüncüsünün o lu olan Osman a; Ahmet Efendi hissesinin: bunun o lu Ömer ile torunlar Hasan, Mehmet ve Ali ye; Seyyid Ömer hissesinin: di er Hasan ile Arif ve Hüseyin Efendilere; Gâlle Mutasarr fl (Tekke Gelirlerinden Yararlanma Hakk ): 1/4 hissesinin: fieyh Mustafa mahlulünden bu fleyhin Hasan, Hasan, Hüseyin ve brahim adl o ullar ile Ahmet ve Halil adl torunlar na; 1/4 hissesinin mutasarr flar olan Osman ve S dd k adl fleyhlerden fieyh Osman hissesinin: o ullar Mehmet ve Genç Osman a; intikali hakk ndaki evkaf mahkemesinin 24 fiaban 1330 (18 A ustos 1912) tarihli ilam esas tutulmaktad r. 53 Söz konusu bu iki berat zaviyedarl k hisselerinin tasdiki maksad yla düzenlenmifltir. Görüldü ü gibi, bu belgeler Hac Abdullah Halife Zaviyesi, tarih içinde giderek de iflen sosyal ve ekonomik flartlar nedeni ile, ilk teflkili aflamas ndaki özelli inden çok uzaklaflm fl; Sultanlar n sa lad imtiyazlar n, k smi feodaliteye dönüflmesi ve imtiyaz tasarrufunun mirasç lar aras nda paylafl lmas fleklini alm flt r. Bugün bile bahsi geçen zaviyeye ait belgeler, daha çok gayri menkul ve arazi anlaflmazl klar na birer delil olarak kullan lmaktad r. Tarihi ve manevi de eri çok az insan taraf ndan takdir edilmektedir. Genel De erlendirme Abdullah Halife zaviyesinin, tarih içinde yerine getirdi i misyon dikkate al - narak çeflitli de erlendirmeler yap labilir. Anadolu nun iç kesimlerinden gelerek Çakrak-Ya l dere vadisi üzerinden kuzeyde Karadeniz limanlar na inen ve çevre köylerin yaylalar ile organik iliflkisini sa layan umumi yolun üzerinde kurulmufl olmas, bahse konu zaviyenin önemini ortaya koyan yönlerinden biridir. Çakrak ve Ç kr kkap yaylalar ndan do an ve çeflitli vadilerden akan küçük akarsularla beslenen Ya l dere rma üzerinde kurulmufl olan çok say da tek gözlü kemer tafl köprüler, bu yolun günümüze ulaflan en somut kal nt lar d r. flte Hac Abdullah Halife Zaviyesi bu yol üzerinde kurulmufl; âyende ve revendeye hizmet eden, yolcular n konaklama, bar nma ve hatta güvenlik sorunlar na ço unlukla çözüm üreten önemli bir sosyal dayan flma ve güvenlik kurumu olmufltur. 54 Bahse konu hizmetin yerine getirildi i imaret, zaman n ve insanlar n verdi i tahribata ra men bu gün hâlen ayaktad r. Hac Abdullah Halife Zaviyesi nin imâret hizmeti yan nda üzerinde durmaya de er bir baflka özelli i de din ve e itim hizmetleri ile ilgili boyutudur. Zaviye- 103

18 Mehmet FATSA nin din hizmetleri boyutunda günlük veya haftal k rutin ibadetlerin ifa edildi i camii; baflta Tekke köyü halk olmak üzere çevre köy ve kasabalardan gelenlere verilen e itim hizmetinin icra edildi i medrese ve her kesimden insana irflat hizmeti götüren, onlar n daha çok vicdani boyutunu tezyin eden tekke; ön plana ç - kan üç temel unsur olarak karfl m zda durmaktad r. Söz konusu medresenin ne zamana kadar aktif faaliyet içinde oldu unu bilemiyoruz, ancak erken dönem tahrir defterlerinde, bu medrese ile ilgili k s tl ifadelerin oldu undan yukar da bahsetmifltik. Bir irflat ve ibadet mekân olan cami ise hâlen din hizmeti vermeye devam etmektedir. Ulaflabildi imiz tüm materyalleri inceleyerek ortaya koymaya çal flt m z Hac Abdullah Halife Zaviyesi nin, tasavvufi ekollerden hangisine ba l oldu u konusunda kesin netice elde etmifl de iliz. Buna ra men, konu üzerine kafa yoran uzmanlar n tahminlerinden hareketle belli bir kanaat oluflturmak mümkündür. Bahse konu zaviyenin kuruldu u köyün 1486 y l nda yap lm fl olan tahrir defterinde kullan lm fl olan ad, bu konuda bize önemli bir aç l m sa lamaktad r. Zira eski Türk toplumunun sosyolojik yap s n bilen uzmanlar n da ifade ettikleri gibi, yer/köy adlar n n oluflumunda afliret, topluluk, cemaat veya dince kutsall olan bir ö enin seçimi belirleyici olmufltur. 55 Bu yüzden Abdullah Halife nin babas Kas m Halife nin veya onun da babas olan fieyh efendinin ilk olarak zaviye kurdu u bu köyün ad n n Ahi-Çukuru olarak seçilmifl olmas önem arz etmektedir. Bu tercihi bir tesadüfe ba lay p geçemeyiz. Ö. Lütfi Barkan, bahse konu zaviyelerin kurucular veyahut ad na kurulduklar fleyhler ve dervifller genellikle köylerde yerleflen göçmen Türk unsurlar n öncüleri veya kâfile flefleridir, görüflüne yer verir. 56 Bu durumda Kas m Halife ve o lu Hac Abdullah Halife, Tekkenin kuruldu u yere yerleflen Türk kâfilesinin fleflerindendir. Yerleflilen mekâna afliretin ad veya fleflerin ad verilmemifl; kafilenin mensubu oldu u sûfî ak - m n ad, giderek yer ad na dönüflmüfl olmal d r. Ayr ca sûfi bir cemaatin, yaflad yere mensubu olmad meflrebin ad n koymas, eflyan n tabiat na ayk r bir durumdur. Buna bakarak Hac Abdullah Halife Zaviyesi nin, en az ndan, önemini yitirdi i zamanlara kadar, bölgede etkin olmufl bir Ahi zaviyesi oldu u düflüncesini ileri sürebiliriz. 57 Söz konusu zaviyeye iliflkin ilk incelemeyi yapan Naci Yüngül e göre en az ndan XIX. yüzy l fleyhleri Nakflibendi meflrebindendir. Gerçekten de bu yüzy lda Trabzon merkezli Nakfli dergâhlar n n oldu u bilinmektedir. Nitekim 1836 y l nda vefat etmifl olan Mevlânâ Mesut Nakflibendi nin mezar tafl nda manzu- 104

19 Karadeniz Bölgesinde Türk skân Metoduna Bir Örnek:... menin bir dizesinde Tarik-i Nakflibend in rehnümâs fiah- Hâlid den/ Hilâfet tâc n giymifl bir özge pâdiflaht r bu ifadesine yer verilmifltir tarihli Osmanl ca bir belgede, Nakflibendi fleyhi Abdülhamit Efendi den bahsedilmektedir. 59 Mezar tafl ndaki ifadeden anlafl lmaktad r ki Trabzon yöresinde Nakflibendili in Mevlânâ Halid-i Ba dadî den gelen Halidiyye kolu yayg nd r. Halidili in ortaya ç k fl ve Anadolu da yay lmas ise XIX. yüzy la rastlar. 60 Bu da demektir ki, Hac Abdullah Halife Zaviyesi fleyhlerinin bu yüzy ldan önce yaflam fl olanlar Halidî meflrebine mensup olamazlar. O yüzden Hac Abdullah Halife zaviyesine ba l daha önceki y llarda yaflam fl fleyh efendilerin Nakflibendi olduklar n iddia etmek mümkün de ildir. Söz konusu zaviyenin bafllang çta sahip oldu u misyonu, sonraki yüzy llarda mparatorluk k rsal ndaki di er zaviyeler gibi, kaybetti i görülmektedir. Bu durumu özellikle XIX. yüzy la ait belgelerden izlemek mümkündür. Zira bu döneme ait belgelerde geçen ifadeler, zaviyenin gâlle mutasarr fl, yâni zaviyenin gayri menkulleri ve onlardan elde edilen gelirlerin taksimi ile ilgilidir. Söz gelifli 1846 tarihli bir kay tta zaviyedâr fieyh Ali, Kökez (köknar) Deresi adl bir yayla davas nda, 61 taraf olarak ad geçmektedir. Ayr ca bu dönem fleyhleri halk aras nda feodal bir anlam ihtiva eden a a san yla an lmaktad r. 62 Bu durumun temel nedeni, yüzy llar içinde zaviyeleri önemsiz k lacak flartlar n ortaya ç kmas ; toplumsal hayat n flekil de ifltirmesi, ticaret yollar n n önemini kaybetmesi ve nihayet bu tür zaviyelerin giderek toprak a al na, feodalizme hizmet eden kurumlara dönüflmesi fleklinde ifade edilebilir. Tekke Köyü 105

20 Mehmet FATSA Zaviyeye Ait Vakfiye Hac Abdullah Halife Camii 106

21 Karadeniz Bölgesinde Türk skân Metoduna Bir Örnek:... Hac Abdullah Halife Camii Duvar Resimleri Hac Abdullah Halife Türbesi 107

22 Mehmet FATSA maret - Misafirhane Dergâh - Ocak 108

23 Karadeniz Bölgesinde Türk skân Metoduna Bir Örnek:... Dergâh - Ocak' n içi D PNOTLAR * 1 Araflt rmac -Yazar Ülkü Kara, Giresun da Adak nanc ve Adak Yerleri (Yüksek Lisans Tezi), Ankara-1999, s.138; Hac Abdullah Halifenin Yavuz Sultan Selim in hocas oldu u iddias n kan tlayabilecek bir kayda henüz rastlayamad k. 2 Ülkü Kara, a.g.e, s Bu defterin asl n inceleme imkân m z olmam flt r. Ancak merhum F. Sümer in yapt incelemeye dayal olarak yay nlad Çepniler adl eseri, bize bu konuda önemli ip uçlar sa lam flt r. 4 F. Sümer, Çepniler, s Halk n anlatt klar na göre, Kas m Halife nin babas n n ad Abdullah t r. Torunlara dede ad n n verilmesi gelene ine uygun düflen bu tevatürü do rulayacak yaz l bir kayna a ulaflabilmifl de iliz. Türkmen ak nlar n n güney-kuzey istikâmetinden oldu u düflünülürse Hac Abdullah Halife nin ceddi fiebinkarahisar-alucra taraflar ndan Çakrak yaylas üzerinden bu bölgeye gelmifl, bir nevi Uç bölgesi insanlar d r. Bu dönemde bölgeye fiebinkarahisar hâkimi Ahi Ayna Bey in hakim oldu u bilgisi de göz önünde bulundurulmal d r. 6 BOA,TTD, 52, s BOA,TTD, 52, s. 716; 288, s BOA,TTD, 288, s BOA,TTD. 387, s BOA, TTD. 387, s

24 Mehmet FATSA tarihli Trabzon Vilayeti Salnâmesinde Tekke karyesinde fieyh Hac Abdullah Hazretleri medfun ve vefat dokuz yüz elli senesi olup, hayat nda iskan eylemifl oldu u hanesi el-ân müceddeten inflaa olunmufl gibi mevcuttur ifadesine yer verilir. bkz. TVS. C. 8, s BOA, TTD. 288, s BOA, TTD. 288, s.586; Bu günkü Tekkeköyün eski ad oldu unu düflündü ümüz Ahiçukuru, vak f kay tlar nda bazen rfan Çukuru fleklinde de an lm flt r. Bkz. TVB. Vak f Fihristi, Esas No: 155/ Ö. Lütfi Barkan, T mar, A, c.12/1, s Hac Abdullah Halife zaviyesine II.Bayezid in vak f tahsis etti i 1530 tarihli defterde nakledilmektedir. II.Bayezid tu ral vakfiye, vak f mirasç s köylülerin anlatt klar na göre köye gelen bir yüzbafl taraf ndan müzeye teslim edilmek vaadiyle al nm fl, ancak bu k ymetli tarihî vesika müzeye teslim edilmemifl kaybedilmifltir. Kanuni tu ral Vak f için bkz. BOA, EVD, dosya 1/ ; Arapça olan vakfiyenin asl n incelemekle beraber Prof. Dr. Naci Yüngül ve Fahri Öden/Alucra taraf ndan yap lm fl olan tercümelerini de ayr ayr dikkate ald k. 16 Naci Yüngül, Giresun un Espiye lçesinde Yavuz Sultan Selim in Tesis Etti i Gülbahar Hatun Tekkesi Vakf na Ait Vesikalar n De erlendirilmesi, Vak flar Dergisi, c. XV, Ankara-1982, s. 106; N. Yüngül, vakfiyenin ceylan derisi üzerine yaz ld n nakleder. Bkz. VD. C.XV, 1981, s N. Yüngül, a.g.m, s.102; Hac Abdullah Halife Vakf kayd için bkz. Trabzon Vak flar Bölge Müdürlü ü, Mükerrer Fihrist Defteri, No.2274, s N. Yüngül, a.g.m, s Yukar da ifade edildi i gibi, fiehzâde Selim in Trabzon a gelmesinden de önce 1486 y l nda burada Kas m Halife Nam na tesis edilmifl bir zaviye mevcuttur. 20 N. Yüngül, a.g.m, s Hac Abdullah Halife Evkaf na dair bkz. BOA, EV. d, Dosya no 1/20099; smail Bozalio lu, Giresun da Osmanl Dönemine Ait Zaviyeler, Giresun Tarih Sempozyumu, 1996, s TVS. 1322, s KTÜ, Giresun Fen-Edebiyat Fakültesi Ö retim Eleman Gazanfer ltar ile cami ve duvarlar na yap lm fl resimleri incelerken do u cephesinde dört minareli cami resmine bakarak, resimleri yapan flahs n stanbul a gitti i Selâtin camilerinden birini ve barok tarz nda yap lm fl süslemeleri gördü ü kanaatine vard k. 24 Harun Bostanc, Hac Abdullah Halife Zaviyesi ve Vakf, K.T.Ü. Giresun F.E.F. Lisans Tezi, Haziran-2003/Giresun, s F. Sümer, Tirebolu, s Ya l dere Umutbükü köyünden As m Çöcü (D.1893) bu medrese de e itim görmüfltür. 27 Haflim Karpuz, Giresun-Espiye Gülbahar Hatun Tekkesi, VD. c. XV, Ankara-1982, s F. Devellio lu, s H. Karpuz, a.g.m, s.118; H. Bostanc, s Efsane için bkz. Harun Bostanc, a.g. e, s TVS. C. 8, s H. Karpuz, a.g.m, s H. Karpuz, a.g.m, s maret binas n n kuzeyinde yer alan metruk çeflmenin bahse konu çeflme olup olmad n henüz do rulayamad k. 35 bkz. Feridun Emecan, Gülbahar Hatun, D A, c. 14, s. 230; Y. Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. 2, s bkz. Gültekin Oransay, Osmanl Devletinde Kim Kimdir, Ankara-1969, s J.H.Mortmann onun Dulkad r o lu beyi Alaüddevle nin k z Ayfle Gülbahar oldu unu nakleder. 110