RANT VERGİSİ TARTIŞMALARI BAĞLAMINDA KENTSEL RANTIN VERGİLENDİRİLMESİ KONUSUNDAKİ GELİŞMELER VE BİR ÇÖZÜM ÖNERİSİ

Transkript

1 RANT VERGİSİ TARTIŞMALARI BAĞLAMINDA KENTSEL RANTIN VERGİLENDİRİLMESİ KONUSUNDAKİ GELİŞMELER VE BİR ÇÖZÜM ÖNERİSİ ÖZET Yrd. Doç. Dr. Ali DEĞİRMENDERELİ Erciyes Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Rant konusu önemi artan bir kavram olarak literatürdeki yerini daima korumuştur. Zaman içinde yüklenilen anlam bir ölçüde değişime uğramış olsa da hem iktisatçıları hem de maliyecileri meşgul etmeye devam etmektedir. Günümüzde rant kavramı daha çok kentleşmenin gelişmesi ve yaygınlaşması ile birlikte artık kent rantı kavramı şeklinde de anılmaktadır. Özellikle sanayi devrimi ile birlikte hızlanan ve günümüzde de halen devam eden kentlerin büyüme süreci, beraberinde kentsel rantı da büyütmüştür. Bu büyüme sonucunda kentsel ranttan elde edilen kazançların devasa bir artış göstermesi maliye idaresini harekete geçirmiştir. Bir kentteki arsa ya da binalar arasındaki kıymet farkı olarak ifade edilebilen kentsel rantın vergilendirilmesi ve söz konusu getirinin bir kısmının kamuya aktarılması dünyada ve ülkemizde uzun yıllar boyunca gündemde olmaya devam etmiştir. Bu çalışmada rant kavramı ve kentsel rantın vergilendirilmesi konusunda Türkiye de yaşanan gelişmeler özetle ele alınmaya çalışılmış, çok kısa olarak Almanya uygulamasına değinilmiş ve sonuçta da bir çözüm önerisi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Rant Kavramı, Rant Vergisi, Değer Artış Kazancı. JEL Kodları: H2, K34. TAXATION OF URBAN RENT WITHIN THE CONTEXT OF RENT TAX DISCUSSIONS ABSTRACT Rent is an important topic in literature. Although the meaning of rent changes in time, most of economist and financier continue to study on the concept of rent. Recently rent is referred to urban rent because of developing and being prevalent of the cities. Urban rent gets bigger by growth of cities which is accelerated by industrial revolution and still continued. The earnings getting for urban rent increases the result of this growth so fiscal administration begins to study on this topic. Urban rent which means value difference among lands or among buildings and taxation of urban rent is always on the agenda in Turkey and in the world. In this study concept of urban rent and legislative regulations about this in Turkey will be tried to explain and information will shortly be given about taxation of urban rent in Germany. At the end of the study a suggestion will be offered for taxation of urban rent in Turkey. Keywords: Rent, Urban Rent, Increment Value Profıts JEL Classifications: H2, K34. 47

2 PARADİGMA, Cilt: 1 Sayı:1 1. GİRİŞ Rant konusu, uzun yıllardır gerek iktisatçılar gerekse uygulamacılar tarafından üzerinde çalışılan konulardan biridir. Fizyokratlardan başlayarak günümüze kadar F. Quesnay, D. Ricardo, K. Marx, s. Mill gibi pek çok iktisatçı rant olgusu üzerinde durmuş, farklı tanımlar yapmış, farklı kavramlar türetmiştir. Temelinde kısıtlı olma olgusunu barındıran rant kavramı, en genel haliyle, bir üretim faktörü olan toprağın, üretimden aldığı pay olarak tanımlanmaktadır. Ancak kentleşme hareketlerinin hızlanmasıyla rant kavramı da kent ile birlikte anılarak kent rantı kavramı ortaya çıkmıştır. Bir kentteki arsa ya da binalar arasındaki kıymet farkı olarak ifade edilebilen kentsel rantın vergilendirilmesi ve söz konusu getirinin bir kısmının kamuya aktarılması dünyada ve ülkemizde uzun yıllar boyunca gündemde olmaya devam etmiştir. Cumhuriyet tarihinde kentsel rantın vergilendirilmesini konu alan düzenlemeler yapılmış, ancak istenilen sonuçlar elde edilemediği için kısa süreli uygulanabilmiştir. Son günlerde yeni bir rant vergisi düşüncesi kamuoyunun gündemindedir. Çalışmanın amacı, belirli dönemlerde yürürlükte olan ve rant gelirlerinin vergilendirilmesini sağlayan uygulamaları açıklamak ve bu uygulamaların olumlu ya da olumsuz yönlerinden yola çıkarak, getirilmesi planlanan rant vergisine yönelik önerilerde bulunmaktır. Bu bağlamda yeni rant vergisiyle ilgili olarak kamuoyuna yansıyan açıklamalara da çalışma kapsamında yer verilecektir. 2. RANT KAVRAMI VE KENTSEL RANT Rant ve kentsel rant konusu, hem iktisatçılar hem de kentleşme ve kent sorunları üzerinde çalışanlar tarafından incelenmiştir. Rant kavramının temelinde kısıtlı olma olgusu vardır (Yılmaz, 1998:50). Türk Dil Kurumu 1 (TDK) tarafından, üretim faktörlerinden biri olan doğanın üretimden aldığı pay şeklinde tanımlanmıştır. Ekonomik Terimler Sözlüğünde ise dayanıklı bir malın; özellikle toprak, bina ve daire gibi taşınmazların hizmetlerinden yararlanma karşılığında, belirli aralıklarla ödenen bedel (Seyidoğlu, 2002:519) olarak tanımlanmıştır. Dolayısıyla rant kavramını, toprak faktörünün doğadaki ilk şekliyle, başka bir ifadeyle orijinal durumuyla kullanılması karşılığı ödenen bedel (Dinler, 2003:248); gayrimenkul değerinde meydana gelen ve emeğe dayanmayan artış (Ökmen-Yurtsever, 2010:58) ya da bir üretim faktörüne fırsat maliyeti üzerinde yapılan ödemeler (Öztürk-Doğan, 2010:146) şeklinde ifade etmek mümkündür. Ayrıca rant kavramı spekülasyonun kaynağı olarak da görülmekte ve spekülatif amaçlarla para kazanmak anlamında da kullanılmaktadır (Öztürk-Doğan, 2010:146; Ökmen-Yurtsever, 2010:59). Rant konusu fizyokratlardan bu yana iktisat literatüründe yer almış ve fizyokratlar tarafından toprağın kirası olarak algılanmıştır (Altay, 1993:83). Sonrasında klasik iktisatçılar ve Marksistler rant ile ilgili olarak farklı yaklaşımlar öne sürerek, farklı tanımlamalar yapmıştır. Klasik iktisatçılardan D. Ricardo rant konusu üzerine çalışmış ve differansiyel rant teorisini ileri sürmüştür. Ricardo rantı, toprağın orijinal ve tahrip edilemez güçleri için toprak sahibine yapılan ödemeler olarak tanımlamıştır. Ricardo ya göre ilk defa yerleşime açılan bir ülkede toprak, nüfusa oranla zengin ve bol olduğu sürece rant söz konusu olmayacak ve serbest mal niteliğine sahip olacaktır. Nüfusun artması sonucu daha az verimli topraklar üzerinde tarım yapılmaya başlandığı zaman başlangıçta üretime alınan verimli topraklar için rant söz konusu olacak ve rantın büyüklüğü de üretime alınan topraklardaki verimlilik farkına bağlı olacaktır (Savaş, 2007:320). 1 (Erişim Tarihi: ). 48

3 Özetle, Ricardo tarafından geliştirilen ve kendi adıyla anılan differansiyel rant (farklılık rantı), toprağın verimliliğinin ve tüketim merkezine uzaklığının farklı olmasından kaynaklanmaktadır. Ricardo, daha verimli topraklara sahip olanların, aynı çaba sonucunda daha aza verimli topraklara sahip olanlara göre elde ettikleri geliri rant olarak nitelendirmiştir (Dinler, 2003:248). Farklılık rantında bahsedilen diğer nokta tüketim merkezine olan uzaklıktır. Tüketim merkezine daha yakın olan toprak sahipleri de taşıma maliyetleri daha az olduğu için tüketim merkezine uzak olanlara göre avantaj başka bir ifadeyle rant elde etmektedir. Marksist kuramın öncüsü Karl Marx ise rantın toprak üzerindeki özel mülkiyetten kaynaklandığını ifade etmiştir (Turan, 2008:32-33). Marx a göre rant, toprak üzerindeki özel mülkiyet nedeniyle toprak sahibince alınan bedeldir (Sezen, 1995:6). Marx, differansiyel rant, mutlak rant ve tekel rantı olmak üzere üç farklı rant çeşidinden bahsetmiştir. Başlangıçta rant analizleri tarımsal rant kategorileri üzerine temellendirilmiş ancak rant kavramının kent ile birlikte gündeme gelmesiyle kent rantı kavramı ortaya çıkmıştır. (Ökmen-Yurtsever, 2010:60; Turan, 2008:35). Bir kentteki arsa ya da binalar arasındaki kıymet farkı kent rantı olarak ifade edilmektedir (Dinler, 2003:250). Kentlerde bazı alanlar merkezi bölgede bulunması, yüksek gelirli kesimin yerleşim yer olması, havası, mimarisi, manzarası vb. nedenlerle diğer yerlere göre daha değerli olabilmektedir (Ökmen-Yurtsever, 2010:60; Dinler, 2003:250). Dolayısıyla kent rantı bina ya da arsaların değerli ticaret ya da konut bölgelerinin içinde ya da yakınında olmasından kaynaklanmaktadır (Dinler, 2003:250). 2. KENTSEL TOPRAK RANTININ VERGİLENDİRİLMESİ Kentsel toprak rantının hızlandırılmasına neden olan sürecin kentleşme olduğunu söylemek mümkündür (Sezen, 1995:6). Kentleşme dar anlamda, kent sayısının ve kentlerde yaşayan nüfusun artması olarak ifade edilmiştir. Geniş anlamda ise; sanayileşme ve ekonomik gelişmeye koşut olarak kent sayısının artması ve bugünkü kentlerin büyümesi sonucunu doğuran, toplum yapısında artan oranda örgütleşme, iş bölümü ve uzmanlaşma yaratan, insan davranış ve ilişkilerinde kentlere özgü değişikliklere yol açan bir nüfus birikim süreci olarak tanımlanmaktadır (Keleş, 2013:31). Tanımdan da anlaşılacağı üzere kentleşmenin temelinde nüfus hareketleri vardır. Nüfusun artması ve tarım topraklarının kent topraklarına dönüşmesi süreci ile birlikte artan nüfusun ihtiyaçlarını karşılamak için yapılan alt yapı ve diğer yatırımlar arazi sahiplerinin rant elde etmesine neden olmaktadır. Arazi sahipleri lehine ortaya çıkan rantın bölüştürülmesi başka bir ifadeyle bir kısmının kamuya aktarılması sağlanmalıdır. Konuya ilişkin çalışmalarda, bölüşüm sürecinde sosyal adaletin gözetilmesi gerektiği ve bunun da adil bir vergilendirme sistemi vasıtasıyla yapılabileceği vurgulanmıştır (Turan, 2008:49; Gökbunar, 1997:321). Rant geliri üzerine vergi konulması sadece günümüzde değil geçmişte de tartışılmıştır. Ricardo, rant üzerine konulacak bir vergi sadece rantı etkiler; tümüyle toprak sahiplerinin üzerine düşecek ve herhangi bir tüketici sınıfına aktarılmayacaktır sözleriyle rant vergisinin toprak sahibi tarafından ödenmesi gerektiğini dile getirmiştir (Savaş, 2007:322). Kent rantı olgusuyla ilişkilendirilebilecek diğer bir konu ise arsa spekülasyonudur. İlerde meydana gelebilecek değer artışlarından yararlanabilmek için, bireylerin ellerindeki arsaları boş bekletmelerine, bu amaçla arsa satın almalarına arsa spekülasyonu adı verilmektedir. Arsa spekülasyonu özel mülkiyetin olduğu toplumlarda söz konusudur ve spekülasyonun kaynağı rant kavramıdır (Keleş, 2013:545). Dolayısıyla rant gelirleri üzerinden alınacak vergi, arsa spekülasyonunun azalması için kullanılabilecektir. 49

4 PARADİGMA, Cilt: 1 Sayı:1 3. DÜNYADA RANT VERGİSİ UYGULAMASI Rant vergisi, Land Value Tax adı altında çeşitli ülkelerde uygulanma imkânı bulmaktadır. Land value tax (LVT), Toprak değer artış vergisi (Ökmen-Yurtsever, 2010:65), arsa değeri vergisi şeklinde tercüme edilebilir. François Quesnay, David Ricardo, John Stuart Mill gibi pek çok iktisatçı topraktaki değer artışları üzerine çalışmalar yapmıştır. Ancak literatürde oluşan değer artışlarının vergilendirilmesi konusunu gündeme getiren kişinin Henry George olduğu ifade edilmektedir (Mathis-Zech, 1982:2; Edwards, 1984:481). Alman sisteminde de bu tarz rant kazançlarına önceleri spekülasyon kazancı anlamında Spekulationsgewinne adı verilmiş, daha sonra ise yasa değişikliği yapılarak kişisel malların elde çıkarılmasındaki kazanç anlamında Besteuerung privater Veräusserungsgeschäfte kavramı ile ifade edilmeye başlanmıştır. Ülkemizde tartışıldığı gibi yurt dışı uygulamalarında da verginin mükellefi toprağın malikidir. Toprak değer artış vergisi sadece toprağın değeri üzerinden alınmaktadır. Dolayısıyla arsa üzerine yapılan bina, kanalizasyon şebekesi, müştemilat gibi yapıların değerleri vergiye tabi değerden indirilmektedir. Toprak değer artış vergisi, bahçe vergisi olarak da nitelendirilmektedir (Wightman, 2010:21). Kamu gelirlerine kaynak sağlamak, ekonomiyi güçlendirmek, daha etkili toprak piyasasına yol açmak, kentsel yayılmayı azaltmak, daha az bürokrasi gibi avantajlara sahip olduğu ifade edilen toprak değer artış vergisi Galler, Avusturalya, Amerika nın bazı şehirleri, Estonya, Tayvan, Singapur, Çin, İngiltere, Danimarka, Kanada gibi ülkelerde uygulanmaktadır (Wightman, 2010:21; Ökmen-Yurtsever, 2010:66-67; Vergi Konseyi Raporu:5). Toprağın saklanamayan ve vergi cennetlerine taşınamayan bir unsur olması nedeniyle, toprak değer artış vergisinin vergiden kaçınmayı azalttığı ifade edilmektedir. 4. TÜRKİYE DE RANTLARIN VERGİLENDİRİLMESİNE YÖNELİK UYGULAMALAR Kent toprağından elde edilen rantın (genellikle gayrimenkul rantı olarak kullanılmaktadır) vergilendirilmesi konusu günümüzde olduğu gibi geçmişte de gündemde olmuştur. Yukarıda bahsedildiği üzere gerek iktisatçılar gerek uygulamacı ve akademisyenler emeksiz elde edilen rant gelirinin vergilendirilmek suretiyle paylaştırılmasını öngörmüştür. Aksi takdirde mali eşitlik yönünden sakıncalı olan söz konusu kazançlar spekülasyon kaynağı olarak anılacaktır. Türkiye de toprak rantlarının vergilendirilmesi konusunda bir takım uygulamalar yapılmış ancak istenilen sonuç elde edilemediği ve yetersiz olduğu gerekçesiyle eleştiri konusu olmuştur. Diğer taraftan rantların vergi dışı kalmasının üretkenliği azalttığı dile getirilmiş rant gelirlerinin etkin bir şekilde vergilendirilmesini uygulamaya koyacak reform ihtiyacı olduğu ifade edilmiştir (Gökbunar, 1997:318). Çalışmanın bundan sonraki bölümlerinde ülkemizde gayrimenkul rantlarının vergilendirilmesi ile ilgili olarak yapılan uygulamalara yer verilecektir. Bu bağlamda 1970 yılında Finansman Kanunu ile uygulamaya koyulan Gayrimenkul Kıymet Artış Vergisi nin yanı sıra Şerefiye uygulaması ve halen yürürlükte bulunan Düzenleme Ortaklık Payı, Gelir Vergisi Kanunu nda yer alan Değer Artış Kazançları ile diğer kanunlarda yer alan uygulamalara yönelik açıklamalar yapılacaktır GAYRİMENKUL KIYMET ARTIŞ VERGİSİ Gayrimenkul Kıymet Artış Vergisi, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 1318 sayılı Finansman Kanunu nun ncı maddeleri arasında düzenlenmiş beyana dayanan ve artan oranlı bir vergidir sayılı Kanunun gerekçesinde Gayrimenkul Kıymet Artış Vergisi nin uygulanma nedenini, spekülatif karakterli gayrimenkul yatırımlarını 50

5 azaltmak amacıyla bina, arazi ve arsaların devir ve temlikinden doğan değer farklarını vergilendirmek olarak ifade edilmiştir. Kanun gerekçesinde, Türkiye nin gelişmekte olan bir ülke olduğu belirtilmiş, tasarrufların artırılması kadar bunların yönlendirileceği alanların seçiminin de önemli olduğu vurgulanmıştır. Dolayısıyla tasarrufların verimli yatırımlar yerine spekülatif amaçlı olarak gayrimenkule yönelmesini azaltmak için gayrimenkul kıymet artış vergisinin tasarıya alındığı ifade edilmiştir (Küsmenoğlu, 2010: ). Gayrimenkul Kıymet Artış Vergisi nde vergiyi doğuran olay, Türkiye deki arazi, arsa ve bunların üzerindeki binaların devir ve temliki ile bunların karşılıklı olarak trampa edilmesidir. Veraset yolu ile edinilen mallar vergi kapsamında değildir. Verginin mükellefi bina, arsa ve arazileri devir ve temlik eden gerçek ve tüzel kişilerdir. Finansman Kanunu nun 36 ncı maddesinde verginin matrahı, arazi, arsa ve bunlar üzerindeki binaların devir ve temliki karşılığında edinilen değerler ile bunların edinim maliyetleri arasındaki fark olarak ifade edilmiş, edinim maliyeti de vergiyi doğuran olayın meydana geldiği tarihte bina ve arazi vergilerinin tarhına esas olan vergi değeri olarak tanımlanmıştır. Gayrimenkul Kıymet Artış Vergisi nin matrahı; gayrimenkulün iktisabı için ödenmiş bulunan her türlü vergi, resim, harç, komisyon gideri ve benzeri masraflar ile iktisap tarihinden itibaren her yıl için iktisap maliyetinin %5 i oranında hesaplanacak götürü gider ve ödenmiş olan bina ve arazi vergilerinin indirilmesi suretiyle hesaplanmaktaydı. Ayrıca gayrimenkullerin devir ve temlikinden doğan kazançların belirli bir miktarı da vergiden istisna edilmiştir. Vergi mükellefin beyanı üzerine gayrimenkulün bulunduğu yer vergi dairesi tarafından tarh edilmekteydi. Gayrimenkulün tapuya tescil tarihinden itibaren bir ay içinde beyanname verilip ve vergi ödenmekteydi. Taşınmazını devredenler, alıcı tarafından kendilerine ödenen tutarın %3 ünü teminat olarak ödemekle yükümlüydü. Verecekleri beyannameye göre hesaplanacak vergi, teminat tutarından daha yüksek olduğu takdirde, aradaki fark kendilerinden alınmaktaydı. Teminat tutarının daha yüksek olması halinde ise fazla olan miktar ilave edilmekteydi (Küsmenoğlu, 22010:687). Gayrimenkul Kıymet Artış Vergisi, gayrimenkullerin gerçek alım satım bedellerinin gizlenmesi nedeniyle etkin olarak uygulanamamış ve 1982 yılında yürürlükten kaldırılmıştır. Zaten bu konun en can alıcı kısmı da gerçek alım satım bedellerinin kavranamaması hususunda düğümlendiği görülmektedir. Çalışmanın öneri kısmında bununla ilgili bir çözüm önerisi ortaya konulmaya çalışılacaktır ŞEREFİYE Genellikle mahalli idarelerce tahsil edilen bir kamu geliri çeşidi olan şerefiye TDK tarafından, bir bölgeye sağlanan alt yapı ve bayındırlık hizmetlerinden dolayı taşınmaz mallarının değeri artan kişilerin söz konusu hizmetleri sağlayana yaptıkları vergi benzeri ödemeler şeklinde tanımlanmıştır. Kamu kurumları tarafından yapılan yol, köprü, meydan, park gibi bayındırlık hizmetleri bu faaliyetlerin yapıldığı bölgelere sağladığı toplumsal yararın yanında bölgenin ekonomik niteliğinde değişiklikler yaratır ve o bölgedeki gayrimenkullerin değerinde artış söz konusu olabilir. Bu artış, sahip olunan kıymetlerin niteliğinde ortaya çıkan değişiklikten değil, bayındırlık hizmetlerinin yarattığı katkı ve önemden kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla gayrimenkul sahiplerinin anılan giderlere katılması gündeme gelmektedir. Buradan hareketle şerefiye, söz konusu hizmetlerin gerçekleştirilmesi nedeniyle yapılan giderler için, o bölgedeki gayrimenkul sahiplerinden belirli bir oranda alınan paralar olarak da tanımlanabilir (Akdoğan, 2011: ). 51

6 PARADİGMA, Cilt: 1 Sayı:1 Şerefiyenin dayandığı temel düşünce; faydalananların hiçbir çabası olmadan yol yapılması, yolların genişletilmesi, meydan açılması ya da kanalizasyon yapılması ile sahibi oldukları yapı ve arsaların kazandıkları değer artışının, bu gibi imar hizmetleri ile bu zenginleşmeyi yaratan topluma dönmesidir (Edizdoğan-Çetinkaya-Gümüş, 2013:117). Şerefiye; kamu yükümlülüğü olması, kanuna dayanması gibi özellikleri dolayısıyla vergi ve harçlara benzese de karşılık esasına dayanması ya da mülklerdeki değer artışından dolayı bir defaya mahsus olarak alınması gibi özellikleri nedeniyle anılan gelir türlerinden ayrılmakta, vergi ve harçlar arasında bir kamu geliri olarak nitelendirilmektedir (Tuncer, 2003: ). Türkiye de artık bir şerefiye uygulaması bulunmamaktadır. Bir belediye geliri olan şerefiye yılları arasında uygulandıktan sonra 1981 yılında 2464 sayılı Belediye Gelirleri 2 Kanunu ile yürürlükten kaldırılmıştır. 9 Temmuz 1948 yılında 6953 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 5237 sayılı Belediye Gelirleri Kanunu nda Değerlenme Resmi olarak yer alan ve 33 yıl süreyle uygulanan şerefiyenin uygulanmasına ait hükümleri aşağıdaki gibi özetleyebiliriz: Şerefiyenin konusu (5237 sayılı Kanuna göre değerlenme resmi) kamulaştırma sebebiyle bir gayrimenkulün; sokağın, belediye bahçelerinin, meydana veya yeşil sahanın yüzüne çıkması veya sokağa yüzü artması; meydanlar, küçük limanlar, parklar, spor sahaları, vapur iskeleleri tesis ve inşası, yolların genişlemesi nedeniyle değerinde meydana gelen artışlardır. Resmin mükellefi, anılan nedenlerle değeri artan gayrimenkulün malikidir. Vergiyi doğuran olay, kamulaştırma veya bayındırlık eserleri inşası ve yolların genişlemesi nedeniyle binaların, arsaların değerinin artmasıdır. Değerlenme resminde matrah, gayrimenkulün bayındırlık hizmetinden önceki ve anılan hizmetlerden sonraki rayiç değerleri arasındaki farktır. Değer farkının Bina Vergisi Kanununa göre kurulacak tadilat komisyonlarında belirleneceği hükme bağlanmıştır. Anılan komisyonca belirlenecek değer farkının yarısı değerlenme resmi olarak alınacaktır. Dolayısıyla değerlenme resmi oranının %50 olduğunu söylemek mümkündür. Gayrimenkul sahipleri değerlenme resmini beş yılda ve beş eşit taksitte belediyelere ödemekle yükümlüdür yılında yürürlüğe giren 2464 sayılı Belediye Gelirleri Kanununda değerlenme resmine yer verilmemiş, sadece eski kanunda da bulunan harcamalara katılma payı düzenlenmiştir DÜZENLEME ORTAKLIK PAYI (DOP) İdare hukukunda idarenin bedelsiz olarak mal edinme yöntemleri hukuka uygun ve hukuka aykırı olan şeklinde iki başlıkta irdelenmektedir. Hukuka uygun olan yöntem olarak kamulaştırmasız el atma şeklinde tanımlanan düzenleme ortaklık payı uygulamasıdır (Nohutçu,2016:347) sayılı İmar Kanunu 3 nda hükme bağlanan düzenleme ortaklık payı, idarenin kamulaştırma yapmaksızın mal edinme ve kamu yararına kullanma yöntemlerinden biridir (Yılmaz, 2010:38). Kanuna aykırı olan ise idarenin bir malı kanundaki usulleri uygulamadan el koyması işlemidir ki idare hukukundaki adı Fiili Yol olarak belirtilmektedir. O kadar ağır bir hukuka aykırılıktır ki, çözümü idari yargıda değil adli yargıda gerçekleşmektedir (Nohutçu,2016:346) tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 52

7 İmar Kanunu nun 18 inci maddesi Uyarınca Yapılacak Arazi ve Arsa Düzenlemeleri İle İlgili Esaslar Hakkında Yönetmelikte 4 (DOP), Düzenlemeye tabi tutulan yerlerin ihtiyacı olan yol, meydan, park, yeşil saha, genel otopark gibi umumi hizmetlere ayrılan ve tescile tabi olmayan alanlar ile cami, karakol yerleri ve ilgili tesisler için kullanılmak üzere, düzenleme dolayısıyla meydana gelen değer artışları karşılığında düzenlemeye tabi tutulan arazi ve arsaların, düzenlemeden önceki yüz ölçümlerinden %35 e kadar düşülebilen miktar ve/veya zorunlu hallerde malikin muvafakatı ile tespit edilen karşılığı bedel şeklinde tanımlanmıştır. Tanımından da anlaşılacağı üzere DOP, yol, meydan, park gibi ihtiyaçların karşılanması amacıyla özel mülkiyette bulunan taşınmazların belirli bir kısmına yetkili belediyeler ya da valilikler tarafından el konulmasıdır (Yılmaz, 2010:39). Bazı yazarlar tarafından DOP, elde edilen kentsel rantın vergilendirilmesine yönelik uygulamalardan biri olarak nitelendirilmiştir (Aslan, 2014:117). Ayrıca Çevre ve Şehircilik Bakanlığı yetkilileri tarafından rant vergisi çalışmalarına yönelik yapılan açıklamalarda düzenleme ortaklık payından bahsedilmesi kent rantları ile DOP arasındaki ilişkiye dikkat çekmektedir. Dolayısıyla çalışma kapsamında DOP uygulamasına yer verilmesi uygun görülmüştür. DOP nın yasal dayanağı 3194 sayılı İmar Kanunu dur. İmar Kanunu nun 18 inci maddesine göre, DOP, düzenlemeye tabi tutulan yerlerin ihtiyacı olan MEB e bağlı ilk ve ortaöğretim kurumları, yol, meydan, park, otopark, çocuk bahçesi, yeşil saha, ibadet yeri ve karakol gibi umumî hizmetlerden ve bu hizmetlerle ilgili tesislerden başka maksatlarla kullanılamaz. DOP oranı azami %40 5 olarak belirlenmiştir sayılı Kanunda DOP olarak düşülecek oranın, düzenlemeye tabi arazi ve arsaların, düzenlemeden önceki yüzölçümlerinin %40 ını geçemeyeceği hükmü yer almaktadır. Ancak kanun metninde bulunan bu ifade, mutlak surette %40 kesilir anlamında değerlendirilemez. Örneğin, eğer umumi hizmet alanları için düzenleme yapılan alanda %30 veya %20 DOP alınması mümkün ve yeterli ise o oranda kesilmesi gerekir. Değinilen %40 lık DOP oranı, mutlak olmayıp azami miktarı ifade etmektedir. Hesaplanan DOP oranı, %40 ın altında ise bu oran, %40 a tamamlanmak suretiyle arsa üretilmesinin yasal bir dayanağı bulunmamaktadır (Yılmaz, 2010:61). Bunun yanında her uygulama alanında DOP kesilmesi zorunluluğu bulunmamaktadır. Eğer uygulama alanında kamuya ayrılacak kısım DOP kesintisi yapılmadan karşılanabiliyorsa DOP kesilmeden de uygulama yapılması mümkündür (Koçak, 2009:2). Herhangi bir parselden birden fazla DOP alınamaz. Bu hüküm o parselde imar planı ile yeniden düzenleme yapılmasına engel değildir. Başka bir ifadeyle daha önce imar düzenlemesi yapılmış olan bir yerde, sonradan doğacak ihtiyaç nedeniyle, gerektiğinde ikinci bir düzenleme yapılabilir. Ancak önceki uygulamada DOP alınmışsa sonraki düzenlemelerde DOP adı altında herhangi bir kesinti yapılamaz (Koçak, 2009:2) DEĞER ARTIŞ KAZANÇLARI Gayrimenkullerde meydana gelen kıymet artışlarını vergilendirmek amacıyla yürürlükte bulunan bir diğer uygulama Gelir Vergisi Kanunu nun (GVK) madde 80 ve devamında düzenlenmiş olan değer artış kazançlarıdır. GVK na göre, İktisap şekli ne olursa olsun (ivazsız olarak iktisap edilenler hariç) 70 inci maddenin birinci fıkrasının (1), (2), (4), (7) numaralı bentlerinde yazılı mal ve hakların 6 iktisap tarihinden başlayarak beş yıl içerisinde tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 5 İmar Kanunu nun 18 inci maddesi Uyarınca Yapılacak Arazi ve Arsa Düzenlemeleri İle İlgili Esaslar Hakkında Yönetmelikte DOP oranı azami %35 olarak yer almaktadır. Ancak Kanunda tarihinde yapılan değişiklikle bu oran %40 olarak belirlenmiş fakat bu değişiklik yönetmeliğe işlenmemiştir. 6 Gelir Vergisi Kanunu nun 70 inci maddesinin ilgili bentlerinde yer alan mal ve haklar şunlardır: 53

8 PARADİGMA, Cilt: 1 Sayı:1 elden çıkarılmasından doğan kazançlar değer artış kazancıdır. Dolayısıyla Gelir Vergisi Kanunu na göre değer artışlarının vergilendirilebilmesi için anılan mal ve hakların beş yıl içerisinde elden çıkarılması gereklidir. Beş yıldan sonra elden çıkarılanlar ve ivazsız iktisap edilenler için vergilendirme söz konusu değildir. GVK, safi değer artışının, elden çıkarma karşılığında alınan para ve ayınlarla sağlanan ve para ile temsil edilebilen her türlü menfaat tutarından, elden çıkarılan mal ve hakların maliyet bedelleri ile elden çıkarma dolayısıyla yapılan ve satıcının uhdesinde kalan giderlerin ve ödenen vergi ve harçların indirilmesi suretiyle bulunacağını hükme bağlamıştır. Ayrıca meydana gelen değer artışlarının vergilendirilmesi için elde edilen gelirin, değer artış kazançları için belirlenen istisna haddini aşması gerekmektedir 7. GVK 80 inci maddesinde sayılan mal ve hakların ticari işletmeye kayıtlı olması halinde elden çıkarılmalarından doğan kazanç ticari kazanç olacaktır (Şenyüz-Yüce-Gerçek, 2013:104). Yukarıda anılan 5 yıllık süre konusunda önemli değişiklikler planlanmaktadır tarihinde TBMM ye sunulan Yeni Gelir Vergisi Kanun Tasarısı nda bu konuda yeni bir düzenleme öngörülmekte, tek bir 5 yıllık süre yerine kademeli bir süre uygulaması düşünülmektedir. Tasarıya göre iktisap edilen gayrimenkullerin, %40 ı, %50 si, %60 ı, İki tam yıldan fazla süreyle elde tutulanlardan elde edilen gelirlerin Üç tam yıldan fazla süreyle elde tutulanlardan elde edilen gelirlerin Dört tam yıldan fazla süreyle elde tutulanlardan elde edilen gelirlerin Beş tam yıldan fazla süreyle elde tutulanlardan elde edilen gelirlerin %75 inceleme gelir vergisinden istisna edilmektedir. Görüldüğü üzere mevcut uygulamada elde edilmesinin üzerinden beş yıl geçtikten sonra satılan gayrimenkuller için herhangi bir vergi söz konusu olmazken, yeni tasarıda, gayrimenkullerin elde tutulma süresine bağlı olarak istisna hadleri öngörülmüştür. Ayrıca gayrimenkul alım satımından doğan kazançlar değişiklik sonrasında hiçbir şekilde vergi dışı bırakılmayacak, asgari %25 oranında vergiye tabi tutulacaktır DİĞER KANUNLARDA YER ALAN UYGULAMALAR Rant ve o rantın vergilendirilmesini yakından ilgilendiren vergilerden bir diğeri, belediyeler tarafından tarh-tahakkuk-tahsil edilen ve yerel bir vergi olarak anılan emlak vergisidir. Yasal dayanağı 1319 sayılı Emlak Vergisi Kanunu 8 olan emlak vergisi, bina vergisi ve arazi vergisi olmak üzere iki kısıma ayrılmaktadır. Verginin konusu, Türkiye de bulunan bina, arsa ve araziler, mükellefi ise bunların sahipleridir. Değer esaslı bir vergi olan emlak vergisinin matrahı 1319 sayılı Kanun hükümlerine göre tespit edilen vergi değeridir. Vergi oranı bina ve arazi vergilerinde farklılık 1. Arazi, bina (Döşeli olarak kiraya verilenlerde döşeme için alınan kira bedelleri dahildir.), maden suları, menba suları, madenler, taş ocakları, kum ve çakıl istihsal yerleri, tuğla ve kiremit harmanları, tuzlalar ve bunların mütemmim cüzileri ve teferruatı; 2. Voli mahalleri ve dalyanlar; 4. Gayrimenkul olarak tescil edilen haklar 7. Gemi ve gemi payları (Motorlu olup olmadıklarına ve tonilatolarına bakılmaz) ile bilümum motorlu tahmil ve tahliye vasıtaları yılında elde edilecek gelirler için istisna tutarı TL dir tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 54

9 göstermektedir sayılı Kanun a göre bina vergisinin oranı meskenlerde binde bir, diğer binalarda binde iki olarak uygulanmaktadır. Arazi vergisi oranı arsa ve araziler için farklılık arz etmekte, arazi üzerinden binde bir, arsa üzerinden binde üç oranında vergi alınmaktadır. Bu oranlar, büyükşehir belediye sınırları ve mücavir alanlar içinde %100 artırımlı uygulanmaktadır. Gayrimenkullerle ilgili olarak, kamunun elde ettiği bir diğer gelir türü harçlardır. 492 sayılı Harçlar Kanunu 9 na dayanarak, gayrimenkul alım-satımı dolayısıyla tapu ve kadastro harcı tahsil edilmektedir. Bu husus Harçlar Kanunu nun 57 nci maddesinde Tapu ve kadastro işlemlerinden bu kanuna bağlı (4) sayılı tarifede yazılı olanları tapu ve kadastro harçlarına tabidir hükmü ile ifade edilmiştir. Bu bağlamda (4) sayılı tarifede yazılı işlemlerden, işlemin nevi ve mahiyetine göre değer esası üzerinden nispi ve maktu olarak tapu ve kadastro harcı alınması öngörülmektedir. 492 sayılı Kanun a göre, gayrimenkul devir ve iktisaplarında tapu ve kadastro harcı, emlak vergisi değerinden az olmamak üzere, beyan edilen devir ve iktisap bedeli üzerinden hesaplanır (Madde 63). Dolayısıyla gayrimenkullerin ivaz karşılığı devir ve iktisabında yukarıda ifade edilen değer üzerinden binde 20 oranında tapu ve kadastro harcı tahsil edilmektedir. 5. TÜRKİYE DE RANT VERGİSİ KONUSUNDAKİ GELİŞMELER Cumhuriyet tarihinde pek çok kez tartışılan ve yukarıda açıklanan uygulamalar ile vergilendirilmeye çalışılan gayrimenkul kıymet artışları, son zamanlarda üzerinde sıkça durulan konulardan biri haline gelmiştir yılının sonlarında Çevre ve Şehircilik Bakanlığından rant vergisi konusunda yasa tasarısının hazırlandığı yönünde açıklamalar yapılmıştır. Kamuoyunda ilgili çalışmalara yönelik çok sayıda haber ya da yorum yer almakla birlikte Bakanlık tarafından ilan edilen herhangi bir tasarı bulunmamaktadır dönemini kapsayan Orta Vadeli Programda gayrimenkul değer artışlarının vergilendirilmesi gerekliliği belirtilmiş, bu durum kısa vadede rant vergisi uygulanacağının işareti olarak yorumlanmıştır. Orta Vadeli Programda yapılan açıklamalar şu şekildedir Gayrimenkul değer artışlarının yeterince vergilendirilmemesi, imar düzenlemeleri ve kamu hizmetleri yoluyla ciddi bir gayrimenkul rantı oluşması ve bundan kamunun yeterince pay alamaması kaynaklarımızın önemli ölçüde üretken olmayan alanlara kaymasına neden olmaktadır. Bu durum, büyüme potansiyelinin artmasına bir kısıt oluşturmaktadır. Orta Vadeli Programın 148 numaralı paragrafında İmar değişiklikleri ve kamu yatırımları sonucunda oluşacak gayrimenkul değer artışlarından kamunun pay almasını ve gayrimenkullerde değer artışına yol açacak bazı yatırımlarına yararlanıcıların katkıda bulunmasını sağlayacak bir sistem geliştirilecektir ifadelerine yer verilmiştir. Bu ifadeler gayrimenkul değerlerinde ortaya çıkan rantların vergilendirilmesi için bir politika oluşturulacağı şeklinde değerlendirilebilir. Bir verginin uygulanabilmesi için verginin konusu, mükellefi, vergiyi doğuran olay, vergi oranı, istisna-muafiyetler gibi hususların belirtilmesi gereklidir. Uygulanması planlanan rant vergisi ile ilgili olarak kamuoyuna yansıyan açıklamaları bu açıdan değerlendirdiğimizde aşağıdaki sonuçlara ulaşmak mümkündür; Rant vergisinin, imar planı değişiklikleri ile emsal artışı olan parsellerden alınması planlanmaktadır. Bu bağlamda örneğin mevcut imar durumunda beş kat olan imar hakkının değişiklik sonucu yedi kata çıkarılması halinde, ortaya çıkan iki kat farktan elde edilen rantın kamuya aktarılması söz konusudur. Düzenlemenin amacının imardaki haksız kazancı ve haksız rekabeti engellemek olduğu ifade edilmiştir tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 55

10 PARADİGMA, Cilt: 1 Sayı:1 Bu noktada rant vergisinin esasını oluşturan arsa, arazi ve emsal artışı kavramlarının açıklanmasında fayda vardır. Arazi kavramı 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanım Kanunu 10 nun 3 üncü maddesinde tanımlanmıştır. Anılan kanuna göre arazi; toprak, iklim, topografya, ana materyal, hidroloji ve canlıların değişik oranda etkisi altında bulunan yeryüzü parçasını ifade etmektedir. Arsa kavramı Emlak Vergisi Kanunu nda Belediye sınırları içinde belediyece parsellenmiş arazi arsa sayılır ifadesi ile tanımlanmıştır. Emsal (kat alanı katsayısı) ise, yapının katlar alanı toplamının imar parseli alanına oranından elde edilen sayıdır (Planlı Alanlar Tip İmar Yönetmeliği Madde 16/4). Buradan hareketle emsal artışı, imar parseli üzerine yapılan inşaat alanının artırılması olarak ifade edilebilir. Artırılan bu kısımdan elde edilen gelirler de rant vergisinin konusunu oluşturmaktadır. Çalışmanın 3.3. numaralı başlığında belirtildiği gibi, arsa üzerinde ilk imar planlaması yapıldığında, imar parselinin %40 ı oranında DOP alınmaktadır. Aynı parsele ikinci kez imar planı yapılması ve imar hakkında artış oluşması durumunda ise rant vergisi söz konusu olacaktır. Kamuda şeffaflık paketi kapsamında açıklanan rant vergisi düzenlemesi İmar Kanunu nda yapılacak değişiklikle gerçekleştirilecektir. Vergi oranı konusunda kesin bir belirleme yapılmamış olmasına karşın; belediyelerin genel plan değişikliğinde %40-60 arasında, bireysel plan değişikliklerinde ise % arasında belirlenen oranda pay alınacağı ifade edilmektedir. Verginin mükellefinin (dünya uygulamalarında olduğu gibi) arsa sahibi olması gereklidir. Dolayısıyla imar artışı neticesinde rant elde eden arsa sahibinin kendisine verilen hakkın belirli bir kısmını vergi olarak ödemesi söz konusu olacaktır. İmar planlarındaki artış dışında, değeri artan herhangi bir daire ya da gayrimenkulün vergilendirilmesi rant vergisinin konusuna girmemektedir. Rant vergisi gelirlerinin büyük bir kısmı belediyelere aktarılacaktır. Yapılan açıklamalarda imar planı değişiklikleri sonucu oluşan değer artışından belediyelerin pay almasının sağlanacağı ve bu değer artışı üzerinden belediyelere bir gelir alanı oluşturulacağı belirtilmiştir. Ayrıca elde edilen gelirlerden kentsel dönüşüme de pay ayrılması planlanmaktadır. Bu alanda yapılması planlanan bir diğer düzenleme imar planlarının kamuoyuna ilan edilmesiyle ilgilidir. Buna göre imar planları ve değişiklikleri, taslak ve kesinleşmiş halleriyle belediyenin internet sitesinde, belediyenin herkesin rahatlıkla görebileceği bir panosunda ve muhtarlıklarda ilan edilecek ve mahalli bir gazetede özet olarak sunulacaktır. İmar planı yapma ve onama yetkisi olan tüm kamu idarelerinin imar planlarının her aşaması ilgili idare ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığının bu amaçla oluşturulan internet sitesinde yayınlanacaktır. Herhangi bir yerde tarihi dokuya, silüete, doğal çevreye zarar verebilecek bir imar değişikliğine izin verilmeyecektir. Yapılan açıklamalarda restorasyon işinin vergiden istisna olacağı belirtilmiştir. Buna göre dış cephe kaplamaları hariç olmak üzere yapını bağımsız bölümlerinin brüt alanını artırmayan veya niteliğini değiştirmeyen tadilatlarla bina dış cephe kaplama tadilatı ruhsatlarında hiçbir vergi, resim veya harç alınmayacaktır. Bunun yanı sıra mevcut yapılarda güçlendirme, yangın ve enerji verimliliği konularında tedbirlerin alınmasına ilişkin proje onay, yapı ruhsatı ve yapı kullanma izni işlemlerinde ilgili idarelerce hiçbir vergi, resim, harç ve herhangi bir ad altında bedel veya ücret talep edilmeyecektir tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 56

11 6. ALMAN SİSTEMİNDEKİ UYGULAMAYA KISA BİR BAKIŞ Konumuzu ilgilendiren gayrimenkul değer artışlarıyla elde edilen kazancın vergilendirilmesi hususu, aynen bizde olduğu gibi, Alman sisteminde de gelir vergisi içinde yerini bulmuştur. Ancak Alman uygulamasında ilk dikkati çeken husus, bu şekildeki kazanç kapsamının bizden daha geniş ele alınmış olduğudur. Buna göre, sadece gayrimenkullerin ve hakların satışından değil, özel mülkiyette bulunan diğer malların (örneğin pul koleksiyonu, değerli eski araba, antika eşya vb.) satışından da elde edilen kazanç, yasada öngörülen şartların gerçekleşmesi halinde vergiye tabi tutulmaktadır. Çalışmanın amacı iki ülke uygulamasının karşılaştırılması olmadığı için, aşağıda, sadece özel mülkiyetteki gerçek gayrimenkullerin (bina, arsa ve arazi) satışından elde edilen kazancın vergilendirilmesi konusundaki düzenlemeye, bir küçük fikir vermesi açısından, çok kısa olarak değinilecektir. Alman Gelir Vergisinin 23 üncü maddesinde kendine yer bulan uygulamada süre ve kapsam konusunda 1999 yılında önemli değişiklikler yaşanmıştır yılında yapılan değişiklikle, gayrimenkuller için 2 yıl olan süre 10 yıla, menkul mallardaki 6 aylık süre de 1 yıla çıkarılmıştır. Buna göre bir gayrimenkul, iktisap edildiği tarihten itibaren 10 yıl içinde elde çıkarılır ve bundan bir net kazanç elde edilirse, o kazanç belli şartlar çerçevesinde vergiye tabi tutulmaktadır (Tipke- Lang, 2008:374). Bu noktada ilk altı çizilmesi gereken husus, sürenin oldukça uzun tutulmuş olmasıdır. Şu andaki Türk Gelir Vergisindeki 5 yıllık sürenin iki katı bir süre uzun olarak nitelendirilebilir. Dikkat çekici bir diğer husus da iktisap şeklinin önemsiz olmasıdır. Türk sisteminin aksine, ivazsız şekilde elde edilen gayrimenkullerin elden çıkarılması durumunda da oluşan kazanç vergiye tabi tutulmaktadır. Bir başka ifadeyle, Alman sistemindeki ilgili gelir vergisi maddesinde ivazsız olarak iktisap edilenler hariç diye bir hüküm bulunmamaktadır (Blümich, 2016: 23 EStG Rz. 95). Elde edilen kazancın 600 Avro ya kadar olan kısmı vergiden istisna edilmiştir. Tam olarak ifade etmek gerekirsi 599,99 Avro luk kazanç vergi dışı tutulmuştur. Ancak bu istisnada ilginç olan bir husus, kazancın 600 Avro ya ulaşması ya da geçmesi durumunda sadece istisna haddinin aşan kısmının değil kazancın tamamının vergiye tabi tutuluyor olmasıdır. Örnek vermek gerekirse, 599,99 Avro luk kazanç için herhangi bir vergi ödeme zorunluluğu bulunmamasına karşın, kazancın 1 Sent artması durumunda, 600 Avro nun tamamı üzerinden vergi ödeme zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Bunun yanında, Alman sisteminde var olan evli çiftlerin kazançlarının, istenmesi halinde, beraberce tarh edilmesi uygulaması karşısında istisna tutarları her bir eş için ayrı ayrı uygulanmaktadır. Bu durumda elde edilen kazancın istisna haddini aşıp aşmadığının hesabı, her bir eş için ayrı ayrı değerlendirilecektir (Blümich, 2016: 23 EStG Rz ). Alman Gelir Vergisindeki bu konuyla alakalı en dikkat çekici düzenleme kişisel ikamet amacıyla kullanılan konutlarla ilgilidir. Bir başka ifade ile iktisap edilen arsa üzerine inşa edilen binanın kullanım biçimine göre elde edilen kazancın vergi dışı kalabilmektedir. Buna göre, iktisap ya da inşa edilen bir binanın elde çıkarılmasıyla elde edilen kazanç şu iki durumda vergi dışı bırakılmıştır: - İktisap tarihi ile elde çıkarma tarihi arasındaki sürede bilhassa kendi kişisel ikamet amacına yönelik kullanmışsa veya - Elde çıkarıldığı yıl ve ondan önceki iki yıllık sürede kendi kişisel ikamet amacına yönelik kullanmışsa. Yukarıda zikredilen şartlarda vergiye dışılık için kişisel ikamet (eigenen Wohnzwecken) vurgusu çok önemlidir. Buna göre bir arsa ya da arazi, eğer üzerine hiç bina yapılmadıysa ya da yapılıp malikin kendi ikameti amacıyla kullanılmadıysa (başkasına kiralama veya işyeri olarak kullanım), kazanç vergiye tabi tutulacaktır. İktisap tarihinden itibaren sürekli olarak kişisel ikamet de şart değildir. Satıştan önceki 3 yıl içinde bu amaçla kullanılmış olması yeterli görülmüştür. Örneğin 2006 senesinde bir bina satın alınmış veya 57

12 PARADİGMA, Cilt: 1 Sayı:1 miras olarak intikal etmiş ve söz konusu bina 2013 yılına kadar başkasına kiraya verilmiş ya da işyeri olarak kullanmış olsun yılından itibaren binanın maliki binayı kendi kişisel ikameti için kullanıyor olması durumunda, 2016 yılında yapacağı satıştan elde edilecek olası bir kazanç vergiye tabi tutulmayacaktır. Önce arsa alınıp sonra üzerine bina inşa edildiyse, binanın inşaat tarihi değil arsanın iktisap tarihi, 10 yıllık sürenin hesabında esas alınmaktadır. Miras ya da ivazsız intikallerde 10 yıllık süre, murisin ya da bağışçının o gayrimenkulü iktisap ettiği tarihe göre hesaplanmaktadır. Bir başka deyişle varisin ya da bağışı kabul edenin malı mülkiyetine geçirdiği tarih değil, onu miras bırakan ya da bağışlayanın iktisap tarihi esas alınmaktadır. Örneğin yılında bir konut satın alan kişi bunu 2012 tarihinde çocuğuna bağışlamış olsun. Bağışı alan kişi, bu konutu tarihinden itibaren vergisiz bir şekilde satabilecektir. Çünkü 10 yıllık sürenin hesabı, bağış tarihine göre değil, konutu bağışlayan kişinin iktisap tarihine göre hesaplanmaktadır (Tipke- Lang, 2008: ). 7. BİR ÇÖZÜM ÖNERİSİ VE SONUÇ Türkiye İstatistik Kurumunun verilerine göre sadece 2015 yılında konut satış sonucu el değiştirmiştir. Bu satışlar içinde konut ilk defa satılırken, konut da ikinci el olarak el değiştirdi (TUİK Konut satış verileri, Sırf bu rakamlar bile sadece konut piyasasının ne kadar canlı ve sürekli büyüyen bir piyasa olduğu, burada oluşabilecek olası kazançların vergisel olarak kavranması gerektiğinin ne derece önemli olduğu kolaylıkla görülebilmektedir. Bu nedenledir ki rant ve rantın vergilendirilmesi hem kamuoyunu hem de Maliye İdaresi ni meşgul etmeye devam etmektedir. Dolayısıyla çalışmanın ilgili bölümünde de değinildiği gibi, ayrı bir Rant Vergisi nin zaman zaman gündeme gelmesi normal karşılanmalıdır. Kanaatimizce kentsel rantın vergilendirilmesi konusunda ayrı bir rant vergisine ihtiyaç bulunmamaktadır. Gelir Vergisi ndeki mevcut hükümler değer artışlarını kavramaya yeterli düzeydedir. Yeni bağımsız bir Rant Vergisi, mevzuata yeni bir vergi ekleyeceğinden zaten karışık olan sistemi daha da hale getirebilme potansiyelini bünyesinde taşımaktadır. Bizce esas sorun mevcut mevzuatta değil, kentsel rantla beraber büyüyen değer artış kazançlarının Maliye İdaresi tarafından gerektiği gibi tespit ve takip edilememesinde yatmaktadır. İdarenin, mevcut uygulamalarını daha etkin hale getirerek, söz konusu kazançları tam anlamıyla yakalayacak sistemi geliştirmesi mümkündür. Kanaatimizce bu konudaki en etkili çözüm, yeni bir vergi ihdas edilmesi yerine, kentsel rantı daha yakından takip edecek özel ihtisas vergi dairelerinin kurulması olacaktır. Maliye nin bu tarz özel ihtisas vergi dairelerine aşina olduğu malumdur. Nitekim daha çok yakın tarihte (Mayıs ayında) Maliye Bakanı Naci Ağbal, KDV iadelerinin hızla sonuçlanması için Ankara'da 2 özel ihtisas vergi dairesinin kurulma sürecinin tamamlanmak üzere olduğunu, Ankara'da kurulan özel birimlerin aynısının ilerleyen aylarda İstanbul'da da hayata geçirileceği bilgisini kamuoyu ile paylaştı. Yapılan açıklamada Türkiye genelinde yaklaşık bin 200 uzman personele sırf bu konuda eğitim verildiği hususu da vurgulandı. Kentsel rantın vergilendirilmesi konusunda da aynı yolun izlenmesi, sadece bu konuyla ilgilenecek özel birim ya da vergi dairesinin kurulması ve bu alanda çalışacak personele uzmanlık eğitimi verilmesi etkili bir çözüm olarak görülmektedir. Hali hazırdaki mevcut durumda Gelir İdaresi nin gelirin her unsuruyla alakalı bütün gelişmeleri takip etmek zorunda olduğu ve etmeye çalıştığı bir gerçektir. Ancak çok büyük miktarda yapıldığı bilinen konut satışlarının, ki yukarıda verilen istatistiki rakama arsa/arazi satışları dahil değildir, daha yakından ve daha etkin takip edilmesi kesinlikle kamu hazinesinin yararına olacaktır. Bunun için kanaatimizce yapılması gereken teknik düzenlemeler şunlardır: 58

13 - Yapılan işlemlerin hacimce çok büyük miktarda olması hasebiyle, sadece bina, arsa ve arazilerin el değişimlerini izleyen bir birim oluşturulmalıdır. Söz konusu bu birim, ayrı bir ihtisas vergi dairesi olabileceği gibi vergi dairelerinin kendi içerisinde ayrı bir servis olarak da kurulması mümkündür. Bu birime kentin büyüklüğüne göre yeterli miktarda personel verilmelidir. - Bu birimin tek görevi, faaliyet alanı içindeki gayrimenkul alış ve satış hareketlerini takip etmek olmalıdır. Bu takibi yapmak için gerekli bilgisayar ve internet altyapısı zaten mevcuttur. Maliye, tapu kayıtlarını ve banka kredi hareketlerini izleme ve istediği kişinin o bilgilerini elde etme hatta gerekli gördüğünde olayın tarafı olan kişilerin ifadesine başvurma yetkisine zaten sahiptir. - Bu birimde görev yapacak personel, gayrimenkul değerlemesi konusunda da özel olarak eğitilmelidir. Bunun için SPK nın gayrimenkul değerleme uzmanlığı konusundaki bilgi ve tecrübesinden yararlanılması düşünülebilir. Böylece ilgili personel, sadece kayıtlarda görülen alış ve satış rakamlarını değil, aynı zamanda da takip ettiği gayrimenkulün gerçek değeri hakkında da belli bir fikir sahibi olması sağlanmış olacaktır. Tespit ettiği aykırılıkları belli aralıklarla, incelenmek ve gerekirse cezai işlem uygulamak üzere denetim birimlerine haberdar etme imkanına kavuşacaktır. - Böyle bir takip sistemiyle tabiri caizse bir taş ile iki değil üç kuş vurulabilecektir. İlki değer artış kazançlarının yakalanması mümkün olacaktır. Mevcut yasal düzenlemeye göre 5 yıl içinde yapılan elden çıkarmalarda oluşacak olası bir değer artış kazancı kolaylıkla tespit edilebilecektir. Değer artış kazancının yanında olası bir ticari kazancın varlığı da kolaylıkla tespit edilebilecektir. Bilinmektedir ki, belli şartlar çerçevesinde (satışın adedi, sıklığı ve yapılan kişi gibi) gerçekleştirilen alış ve satışlar değer artış kazancı yerine, ticari kazanç olarak vergilendirilmektedir. İşte bu takip sistemiyle yapılan işlemlerin ticari kazanç hükümleri çerçevesinde değerlendirilip değerlendirilmeyeceği de daha etkin şekilde belirlenebilecektir. Son olarak da, kanaatimizce böylesi bir sistemin en yüksek fayda sağlayacağı hususa, tapu harcına değinmek gerekir. Maliye Bakanlığı nın son zamanlarda internet ve sosyal medya üzerinden düzenlediği kamuoyunu aydınlatıcı kampanyalarda, alış ve satışta gerçek değerin bildirilmesinin gerekliliğine vurgu yaptığı bilinmektedir. Bu çalışmada önerilen takip sistemiyle, gerçek değerinin altında değer bildirimleri sonucu oluşan harç kayıplarının da büyük ölçüde önüne geçilmiş olacaktır. - Böyle bir sistemin geliştirildiğinin kamuoyuna açıklanması, mükellefler üzerinde, gerçek değerleri bildirme konusunda bir baskı unsuru da oluşturacağı açıktır. Yaptığı işlemlerin büyük ihtimalle kontrol edileceğini bilen mükellefler kedilerini ona göre hareket etmek zorunda hissedeceklerdir. KAYNAKÇA Akdoğan, A. (2011). Kamu Maliyesi (14. Baskı). Ankara: Gazi. Altay, A. (1993). Rant ve Rant Kollama Faaliyetleri: Teorik Bir İnceleme. Dokuz Eylül Üniversitesi İİBF Dergisi. 1(8), Aslan, M. (2014). Kentsel Rantların Vergilendirilmesi. Ankara Barosu Dergisi. 2014/3, (Erişim Tarihi: ). 59

14 PARADİGMA, Cilt: 1 Sayı:1 Blümich, W. (2015). EStG, KStG, GewStG Kommentar, 130. Auflage, Verlag C.H. Beck, München. Dinler, Z. (2003). İktisada Giriş (9. Baskı). Bursa: Ekin. Edizdoğan, N., Çetinkaya, Ö. ve Gümüş, E. (2013). Kamu Maliyesi (5. Baskı). Bursa: Ekin. Edwards, M. E. (1984). Site Value Taxation In Australia. American Journal of Economics & Sociology. 43(4): (Erişim Tarihi: , Erişim No: ). Gökbunar, A. R. (1997). Türk Vergi Sisteminde Reform Gereği. Prof. Dr. Nezihe Sönmez e Armağan içinde (s ). İzmir: DEÜ İİBF Maliye Bölümü. Keleş, R. (2013). Kentleşme Politikası (13. Baskı). Ankara: İmge. Koçak, H. (2009). İmar Uygulamasında Düzenleme Ortaklık Payı. TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası 12. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı, Ankara. (Erişim Tarihi: ). Küsmenoğlu, İ. (2010). Vergi Tarihi I. Ankara: Oluş. Mathis, E. J. ve Zech, C. E. (1982). The Economic Effects Of Land Value Taxation, Growth and Change. 13(4): d331cb9269%40sessionmgr113&vid=0&hid=106 (Erişim Tarihi: , Erişim No: ). Nohutçu, A. (2016). Kanunname, Cilt 2, Ankara: Savaş Yayınları. Ökmen, M. ve Yurtsever, H. (2010). Kentsel Planlama Sürecinde Oluşan Kamusal Rantın Vergilendirilmesi. Maliye Dergisi. 158: (Erişim Tarihi: ). Öztürk, N. ve Doğan, A. (2010). Konut Sektörünün Sorunları ve Çözüm Önerileri. Bütçe Dünyası Dergisi. 33(1): (Erişim Tarihi: ). Savaş, V. F. (2007). İktisatın Tarihi (5. Baskı). Ankara: Siyasal. Seyidoğlu, H. (2002). Ekonomik Terimler Ansiklopedik Sözlük (3. Baskı). İstanbul: Güzem Can. Sezen, S. (1995). Kentsel Toprak Rantlarının Kamuya Aktarılmasının Tüzel Çerçevesi ve Yöntemleri. Belediye Dergisi. 1(12):

15 Şenyüz, D., Yüce, M. ve Gerçek, A. (2013). Türk Vergi Sistemi (9. Baskı). Bursa: Ekin. Tipke, K. ve Lang J. (2008). Steuerrecht, 19. Aufl., Verlag Dr.Otto Schmidt, Köln. Tuncer, S. (2003). Vergi Hukuku ve Uygulaması. Ankara: Yaklaşım. Turan, A. (2008). Türkiye de kentsel Rantın Oluşumu ve Bölüşümü: Devlet Mülkiyetinden Özel Mülkiyete Geçiş Süreci. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Wightman, A. A Land Value Tax For Scotlan. Fair, Efficent Sustainable. (Erişim Tarihi: ). Yılmaz, M. (2010). İmar Kanunu nun 18. Maddesi Çerçevesinde Düzenleme Ortaklık Payı Kavramı ve Uygulamaları. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi-Hukuk Araştırmaları Dergisi. 16 (3-4): (Erişim Tarihi: ). Yılmaz, Ş. (1998). Rant Arayışları ve Demokrasi. Mülkiye Dergisi. 206: mülkiyedergi.org (Erişim Tarihi: ). 61