II. DÜNYA SAVAI SONRASI SOVYET RUSYA NIN BOAZLARLA LGL TALEPLER AFTER THE WORLD WAR II THE DEMANDS CAME FROM SOVIET RUSSIA ABOUT BOSPHORUS Ömer ERDEN

Transkript

1 Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 7 Sayı: 34 Volume: 7 Issue: 34 Issn: II. DÜNYA SAVAI SONRASI SOVYET RUSYA NIN BOAZLARLA LGL TALEPLER AFTER THE WORLD WAR II THE DEMANDS CAME FROM SOVIET RUSSIA ABOUT BOSPHORUS Ömer ERDEN Öz Montreux Konferansı sonrasında Türk- Sovyet ilikilerinde bir gerileme dönemine girildiini söylemek mümkündür. Özellikle II. Dünya Savaı ndan sonra 1925 Antlamasını uzatmayan Sovyet Rusya nın, Boazlarla ilgili Türkiye üzerinde youn bir baskısı olmutur. Sovyet Rusya, Dıileri Komiseri Molotov vasıtasıyla mevcut Boazlar rejiminden memnun olmadıını bildirerek bazı taleplerde bulunmutur. Özellikle Boazlar bölgesinin savunulmasının ortaklaa yapılması ve böylece Boazlar bölgesinde Sovyet Rusya ya askeri üs verilmesi bu talepler arasındadır. Sovyet Rusya nın bu yöndeki talepleri ve baskıları gerek Türkiye basınında gerekse dı basında ayrıntılı olarak ele alınmıtır. Özellikle dı basında, Sovyet Rusya nın bu dönemdeki yayılmacı politikalarını iddetle eletiren ve Türkiye yi desteleyen yazılar dikkat çekicidir. Türkiye, Sovyet Rusya nın tüm baskılarına ramen, bata Amerika ve ngiltere olmak üzere batılı ülkelerin de verdii destekle, Boazlarla ilgili Sovyet taleplerini reddetmitir. Boazlarla ilgili yıllarında youn bir ekilde hissedilen Sovyet baskısı, Stalin in ölümüne kadar azalarak devam etmitir. Nihayetinde bu baskı Türkiye nin eski müttefiki Sovyet Rusya dan tamamen uzaklaarak Amerika ve ngiltere ye yaklamasına neden olmutur. Anahtar Kelimeler: Montreux, Türk-Sovyet ilikileri, Boazlar, Amerika, ngiltere. Abstract It is likely to say that there is a regression between Turk-Soviet relation after Montreux Conference. Particularly after the World War II, Soviet Russia which don t enlarge the Treaty of 1925 applied intensive pressure about bosphoruses over Turkey. Through diplomant Molotov, Soviet Russiain formed that they are not pleased about present bosphoruses regime and they ask for some demands. Specially being defend the territory of bosphoruses to gether and hereby in this area will be given to Soviet Russia as an military base, among these demands. The demands and pressures of Soviet Russia were examined in details both internal and external media. Especially, there were some texts which strictly oppose the expansionist policies of Soviet Russia and which also support Turkey in external media. Inspite of all pressures of Soviet Russia, Turkey supported by western countries especially America and England refused the demands of Soviet Russia about bosphoruses. The pressure which was felt intensely between was diminishing gradually until Stalin s dead. Ultimately, owing to this pressure Turkey moved completely away from it s old ally Soviet Russia and became closer with America and England. Keywords: Monteux, Turk-Soviet relation, Straits, America, England. Giri Türk Boazları, gerek uluslararası ticari ve siyasi ilikilerdeki önemi gerekse askeri stratejik önemi dolayısıyla, tarih boyunca dünya politikasını derinden etkileyen önemli su geçitlerinden birisi olmutur.(günel 1997: 135) Osmanlı Devleti nin stanbul u fethiyle birlikte, Boazların Türk hâkimiyetine girmesinden kısa bir süre sonra, bütün Karadeniz kıyıları ele geçirilerek burası bir Türk gölü haline getirilmi ve yaklaık üç yüz yıl boyunca da böyle kalmıtır.(erim, ) Zamanla güçlü bir devlet haline gelen Çarlık Rusya sı douda Osmanlı Devleti için büyük bir tehdit olmu, Rusların, Çar Petro nun ortaya attıı sıcak Ordu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Öretim Üyesi

2 denizlere inme siyasetinin anahtarı olarak gördükleri Boazların kontrolünü ele geçirme mücadelesi uzun yıllar boyunca devam etmitir.(erim, ; Kurat, 1990: 11-90) Osmanlı Devleti nin Rusya karısında zayıflaması ile birlikte, Boazların stratejik önemi, sadece Osmanlı Devleti ve Rusya arasındaki bir mesele olmaktan çıkarak, bata ngiltere olmak üzere dier büyük Avrupa devletlerini de ilgilendiren bir mesele halini almıtır. Çarlık Rusya sının tilaf Devletlerinin safında Birinci Dünya Savaı na katılmasındaki en büyük beklentilerinden birisi de üphesiz boazları tam anlamıyla kontrolü altına alma düüncesidir. Ancak 11 Mart 1917 de Petersburg da ihtilalin patlak vermesi bütün hesapları deitirmitir. Çar II. Nikola yı tahtından uzaklatıran Bolevikler, 7 Kasım 1917 de iktidarı ele alır almaz, merkezi devletlerle mütareke imzalayarak, stanbul ve Boazlar üzerindeki eski Rus taleplerinden vazgeçtiklerini ilan etmilerdir.(erkin, 1968: 27-52) Lozan Konferansı nda Sovyetlerin Boazlarla lgilipolitikası Rusya da iktidarı ele geçiren Bolevikler, eski müttefiklerine karı cephe alarak, emperyalizmle mücadele edeceklerini deilan ettiler. Mondros Mütarekesi sonrasında balayan igaller üzerine Türk Milleti de, Anadolu da varlıını devam ettirebilmek için emperyalist devletlere karı mücadeleye baladı. Dümanların ortak olması Anadolu harekâtı ile Sovyet Rusya yı birbirine yaklatıran en temel faktör oldu. 1 Böylece Milli Mücadele yıllarında salanan Sovyet destei, Cumhuriyetin ilanından sonra da devam etti.sovyetlerin Lozan Konferansı öncesinde ve Konferans esnasında Boazlarla ilgili tutumu, Boazların tam anlamıyla Türkiye nin kontrolüne verilmesi gerektii yönündeydi. Boazlar meselesiyle ilgili olarak 1922 Ekim ayında Kırım da bulunan Sovyetlerin Harbiye Komiseri Troçki, Boazların Türkiye nin kontrolüne bırakılması konusunda hararetli açıklamalar yapıyordu. Üçüncü Enternasyonal in icra komitesi de Boazların Türkiye nin idaresine bırakılması gerektii ile ilgili bir beyanname neretmiti.(tte, K-61, G-48, B-48/001) Lenin in 10 Kasım 1922 de Pravda Gazetesi nde neredilen beyanatı, Boazlar meselesiyle ilgili Sovyet görüünü açıkça ortaya koyuyordu. Lenin, Boazlar meselesinin halledilmesi konusunda öncelikle Türkiye nin milli hassasiyetlerinin dikkate alınması ve mili menfaatlerinin azami ölçüde temin edilmesi gerektiini ifade ediyordu. Lenin, Boazların barı zamanında tüm sava gemilerine kapalı olması gerektiini, bunun sadece toprakları Boazlara bitiik olan devletlerin deil dier devletlerin ticari menfaatleri için de elzem olduunu, ticaret gemilerine ise tamamen açık olması gerektiini belirtiyordu.(bca, )Lozan Konferansı nda sadece Boazlarla ilgili görümelere davet edilen Sovyet Rusya,(nönü, 1987:47-48) görümeler esnasında Lenin inde beyanatında belirttii prensipleri savunmutur. Konferans ta Sovyet Heyeti adına konuan Çiçerin, bütün devletlerin ticaret gemilerinin her zaman boazlardan serbestçe ve güvenle geçebilmesi için Boazların Türkiye hariç bütün devletlerin sava gemilerine ve sava uçaklarına her zaman kapalı olması gerektiini ifade etti. Ayrıca Boazlarla Marmara Denizini saldırılara karı etkili bir ekilde korumak için Türkiye ye her türlü teknik araç ve gereçleri kullanma hakkının tanınması gerektiini belirtti.(meray, C.I: ) üphesiz Çiçerin in savunduu görü Türkiye nin menfaatlerine oldukça uygundu. Ancak bu görüün ngiltere ve müttefikleri tarafından kabul edilmeyecei açıktı. Türkiye ileride daha uygun bir ortamda kendi menfaatleri dorultusunda halledilebilecek bu mesele yüzünden görümelerine kesilmesini istemiyordu. Bu nedenle Boazlar meselesi ile ilgili daha uzlaıcı bir tavır takındı.(gürün, 1991: ) Lozan da 23 Temmuz 1923 de imzalanan Boazlar sözlemesine göre boazların sava zamanında ve barı zamanında tüm harp ve ticaret gemilerine açık olması prensip olarak kabul edildi. Ancak Sovyetlerin endielerini gidermek için, hiçbir devletin Karadeniz e kıyısı olan devletlerin donanmalarından daha güçlü bir donanmayı bu denize gönderemeyecei artı getirildi. Ayrıca Boazlardan serbest geçiin güvenliini salamak için Çanakkale ve stanbul Boazı nın her iki kıyıları ile Marmara Denizi ndeki adalar gayrı askeri hale getirilerek, bölgede tahkimat yapmak ve asker bulundurmak yasaklandı. Bölgenin güvenlii sözlemeyi imzalayan de Bakü de toplanan III. Enternasyonal Kongresi ne, Ankara hükümeti tarafından gönderilen Aziz Beyin 18 Kasım 1920 de gönderdii raporunda, Kongre de ortak dümana karı mücadele eden Türkiye ye her türlü yardımın yapılması gerektii ile ilgili karar alındıı bilgisi veriliyordu. (TTE, K-324,G-15, B-15)

3 devletlerle Milletler Cemiyeti nin garantisi altına alındı. Seyrüsefere nezaret edecek olan milletlerarası komisyonun baına bir Türk bakan getirildi. 2 (Armaolu, 1986: 343) Sözleme Sovyet heyeti tarafından 14 Austos ta imzaladı ancak Sovyet parlamentosu tarafından tasdik edilmedi.(meray, C.VII: 272; BCA, /8) Montreux Konferansı nda Sovyetlerin Boazlarla lgili Politikası Boazlarlar bölgesinin ve Marmara Denizi ndeki adaların askersizletirilmesi, Boazlar, stanbul ve Marmara nın dıarıdan gelebilecek saldırılara açık hale gelmesi anlamına geliyordu. Türkiye, uluslararası güvenliin salanması konusunda Milletler Cemiyeti nin yeterli olacaını ve ülkelerin silahsızlanması konusunda baarılı olunacaını ümit ederek, Boazlar üzerindeki egemenliini sınırlayan bu hükümleri istemeyerek de olsa kabul emiti. Ancak ne Milletler Cemiyeti kolektif güvenlik konusunda kendisinden bekleneni verebildi ne de silahsızlanma konusunda olumlu bir adım atılabildi. Bu nedenle Türkiye Boazlarla ilgili güvenlik endielerini birçok toplantıda dile getirerek, bu sorunun çözülmesi için uygun bir ortamın olumasını saladı. Nihayetinde Türkiye, 10 Nisan 1936 da Boazlar Sözlemesi ni imzalayan devletlere bir nota göndererek Avrupa daki buhranların Lozan da Boazların güvenlii konusunda verilen garantiyi artık ilemez hale getirdiini belirtti. Türkiye, bu statünün deitirilerek, bölgenin güvenliini temin etmek için boazlar bölgesinde gerekli askeri önlemleri alma hakkının kendisine verilmesini istedi. talya hariç, Türkiye nin bu barıçıl ve haklı çarısına bata Sovyet Rusya ve ngiltere olmak üzere sözlemeyi imzalayan devletler olumlu yanıt verdiler. Böylece Konferans22 Haziran 1936 da sviçre de, Montreux da toplandı ve yeni Boazlar Sözlemesi 20 Temmuz 1936 da Türkiye, ngiltere, Sovyetler Birlii, Fransa, Bulgaristan, Japonya, Romanya, Yugoslavya ve Yunanistan tarafından imzalandı. talya ise Montreux Sözlemesini Mayıs 1938 de imzaladı. 3 (BCA, /9; Armaolu, 1986: ; Gönlübol vd, 1996: ) Montreux Sözlemesi ile Milletlerarası komisyonun görevi Boazlar rejiminin idaresinden sorumlu duruma geçen Türkiye Hükümeti ne devredildi. Türkiye ye Boazları yeniden silahlandırma hakkı verildi. Ticaret gemilerinin geçilerinde tam bir serbestlik tanındı. Barı zamanında sava gemilerinin geçilerinde cins ve tonaj sınırlamaları getirildi. Karadeniz e kıyısı olan devletlere, sava gemilerinin geçilerinde daha fazla tonaj hakkı ve deniz altılarının geçilerine izin verilmesi gibi bazı ayrıcalıklar tanındı. Sava zamanında ise Türkiye tarafsızsa savaan devletlere Boazları kapatacak, Türkiye savata ise boazlardan geçi tamamen kendi tasarrufunda olacaktı. Sözleme 20 yıl yürürlükte kalacaktı.(bca, /10-11) kinci Dünya Savaı Sürecinde Sovyetlerin Boazlarla ilgili Politikası kinci Dünya Savaı na kadar Türkiye ile Sovyet Rusya arasında bazı sorunlar yaansa da, bu sorunlar iki ülke arasındaki iyi ilikileri bozacak seviyede olmadı. Ancak kinci Dünya Savaı arefesinde Sovyetlerin izledii politika, Türkiye nin Sovyet dostluundan uzaklamasına neden oldu yılına gelindiinde Almanya ve talya nın saldırgan politikaları karısında ngiltere ve Fransa bir barı cephesi oluturmaya çalııyorlardı. Özellikle talya nın Akdeniz deki yayılma faaliyetleri Türkiye yi de endielendirerek barı blounda yer almasına neden oldu. Sovyet Rusya da barı blounda yer almak için ngiltere ve Fransa ile Nisan 1939 da Moskova da görümelere baladı ancak görümeler sonuçsuz kaldı. Zira Sovyetler bu dönemde Almanya ile de görümeler yapmı ve 23 Austos 1939 da Rus- Alman dostluk ve saldırmazlık antlamasını imzalamıtı. Sovyet Rusya nın Almanya ya yaklatıı bu dönemde Türkiye Dı leri Bakanı ükrü Saraçolu, daha önce hazırlanmı esaslar dâhilinde bir pakt 2Sözlemenin tam metni için bakınız: (Meray, C.VIII: s.50-59)ngiliz diplomat ve Büyükelçi Sir Hughe Kanatchbull- Hugessen ın 21 Ocak 1948 de Royal Empire society e verdii Boazlar ve stanbul balıklı demeci. (BCA, /7-8) 3 Dıileri Bakanı Tevfik Rütü Bey 26 Haziran da Montreux dan gönderdii raporunda, Rusların, Boazlardan geçi artlarına riayet etmek suretiyle baka arta tabi olmaksızın kendilerine serbestçe geçi hakkının tanınmasını istediklerini bildirmekteydi. Tevfik Rütü Bey, Rusların Bu konuda bir tebli yayınlayarak Avrupa efkârını etkilemeye çalıtıklarını, Ruslarla aralarında itilafa neden olan özel müsaade hükmünün kendileri tarafından kabul olunsa bile ilerde bazı zorluklara neden olacaını düündüklerini ve Rus isteklerinin iki taraf arasında hallinin ancak ngiltere ve Japonya nın rızasına balı olduunu belirtmekteydi. (BCA, /2)

4 imzalamak için Moskova ya gitmiti. Ancak Moskova da yepyeni artlar ileri sürülmü, bu nedenle de Türk-Rus paktı imzalanamamıtı.(burçak, 1997: ) Görümelerin sonuçsuz kalmasında Sovyet Rusya nın Boazlarla ilgili talepleri oldukça etkili oldu. Babakan Refik Saydam, 17 Ekim 1939 da Cumhuriyet Halk Partisi meclis gurubu toplantısında Boazlar üzerinde de Türkiye nin beynelmilel umumi taahhütlerinden baka hükümlerden tevakki etmei esas ittihaz eden siyasetine Sovyet metalibi uygun görülmedii cihetle Türkiye- Sovyet Rusya müzakeratının bu defa Moskova da intacı mümkün olmamıtır. diyerek bu noktaya dikkat çekmiti. Ancak Sovyet Rusya nın boazlarla ilgili neleri talep etii hakkında bir açıklama yapmamıtı.(bca, )moskova da boazlarla ilgili olarak Saraçolu na bir tasarı verildi. Bu tasarı Montreux hükümlerini bir tarafa bırakarak ortaya yepyeni bir boazlar rejimi çıkarıyordu. Tasarıyla Boazlar üzerinde Rusya ya, Türkiye ile eit haklar tanınıyor, ancak üçüncü devletlere karı sorumluluk paylaılmayarak, bu sorumluluk Türkiye nin üzerinde bırakılıyordu. Saraçolu nun tepki göstermesi üzerine Ruslar bu tasarıyı geri çektiler, ancak 13 Ekim de yapılan toplantıda Boazlar meselesini tekrar açtılar. Rusların Boazlar konusunda yeni teklifi, Karadeniz de kıyısı olmayan devletlerin sava veya askeri sayılabilecek gemilerinin Karadeniz e kabul edilmemesi için iki tarafın birlikte hareket edecekleri yolunda bir metindi. Saraçolu Rusların bu teklifini de kabul etmedi.(gürün, 1991: ) kinci Dünya Savaı nın balaması ile birlikte Türkiye, Sovyet tehdidini iyiden iyeye hissetmeye baladı. Sovyetlerin Türkiye ye karı tutumu ancak Almanya ile ilikilerinin bozularak savaa katılması üzerine deiti. Nitekim Rusya, 13 Austos 1941 de Türkiye ye ngiltere ile müterek bir nota vererek, Montreux sözlemesine tamamen balı olduunu ve Boazlar üzerinde herhangi bir talebinin olmadıını ilan etti.(burçak, 1997: 197) Ancak kinci Dünya Savaı nın sonuna doru Sovyetlerin Türkiye ye karı tutumu yeniden deiti. Yalta Konferansı nda Stalin, Montreux Sözlemesinin artık eskimi olduunu, bu sözleme ile Japon mparatoru nun Boazlar üzerinde Rusya dan daha büyük bir role sahip olduunu, bu nedenle deimesi gerektiini belirtti. Amerika ve ngiltere, Boazlardan geçi konusunda Rusya ya daha geni bir geçi serbestlii tanınmasını kabul etmekle beraber Amerikan Hükümeti, Türkiye nin Boazlar üzerindeki egemenlik haklarını ihlal edecek bir statüye taraftar görünmedi. Konferans ta konunun Londra da toplanacak olan Dıileri Bakanları toplantısında ele alınmasına ve durumdan Türkiye nin de haberdar edilmesine karar verildi, ancak Londra Konferansı nda bu konuda bir görüme olmadı.(türkiye nin Dı Politikası, 1923: 244; Armaolu, 1986: ) kinci Dünya Savaı Sonrası Sovyetlerin Boazlarla lgili Talepleri Sovyet Hükümeti, 19 Mart 1945 de Türkiye nin Moskova daki büyükelçisi Salim Sarper e, 1925 Dostluk ve Tarafsızlık Antlaması nı 4 feshettiklerini, antlamanın Sava sonrası deien artlara uygun olmadıını, bu nedenle ciddi bir ekilde düzeltilmesi gerektiini ve bu hususta Türkiye nin tekliflerini beklediklerini, yazılı olarak bildirdi. 5 (Akam, 22 Mart 1945;Cumhuriyet, 22 Mart 1945)Aslında bu fesih Türkiye için sürpriz olmadı. Zira Sarper, daha önce gönderdii telgrafında Rusların, Saraçolu nun 1939 da Moskova ziyareti esnasında mevzubahis ettikleri Boazlarla ilgili taleplerini unutmadıklarını, bu mesele ile alakalı olarak 1925 Antlaması nı feshetmelerinin beklenmesi gerektiini bildirmiti.(türkiye nin Dı Politikası, 1923: ) ngiliz gazeteleri de fesih olayının Boazlarla ilgili olduunu esasen Sovyet Rusya nın Montreux sözlemesinden pekte memnun olmadıklarını yazıyordu.(cumhuriyet, 23 Mart 1945) Router Ajansı muhabirlerinden Jon Kimche, Rusların Montreux Sözlemesi ni Türkiye ile birlikte deitirmeyi arzu ettiini ifade ederek, oysa bu 417 Aralık 1925 de Paris te imzalanan Dostluk ve Tarafsızlık Antlaması Türkiye nin Sovyet Rusya ile emniyet üzerine kurmu olduu dostane politikasının devamı niteliindeydi. Bu antlama ile Türkiye, dou sınırlarını güven altına aldıı gibi, uluslararası ilikilerde iki ülkenin ibirlii içerisinde hareket etmesi salanmıtı. (Akam, 24 Kanun-i Evvel/Aralık 1925;Cumhuriyet,22 Kanun-ı Evvel/Aralık 1925; Düstur, III. Tertib, C:7, s:460.) 7 Kasım 1935 de Ankara da imzalanan bir protokol ile 1925 Antlaması ve ekleri 10 yıl uzatılmıtı. (Cumhuriyet, 22 Mart 1945.) 5zvestiya Gazetesi 1925 Antlamasının feshi ile ilgili bir yazı neretmitir. BU yazıda kinci Dünya Savaı nın artları içerisinde bazı durumlarda Türk- Sovyet ilikilerinin memnuniyet verici olmadıının ifade edilmesi önemlidir. (Ulus, 22 Mart 1945.)

5 sözlemenin milletlerarası bir ahit olduuna ve bu meselede ngiltere nin de hayati alakası olduuna dikkat çekiyordu. Yine Economist Dergisi nde, Boazlar Sözlemesi ni deitirmek isteyen Rusya nın Karadeniz i dier devletlere tamamen kapatmak istedii, kendisinin ise Akdeniz e tam bir serbest geçi hakkı elde etmek istedii yorumunu yapıyordu. Economist, Boazlar bölgesini kendi emniyet sahası içerisinde gören ngiltere nin, bu hassas bölgede tek taraflı bir deiiklie müsaade etmeyeceine ve Rusların bu faaliyetinin ngiltere ile ilikilerini çok kötü etkileyeceine dikkat çekiyordu.(cumhuriyet, 24 Mart 1945;Akam, 24 Mart 1945) Gerçekten de Dostluk Antlaması nın tek taraflı olarak feshedilmesi, Sovyetlerin Boazlar konusunda Türkiye üzerinde sürekli artacak olan baskısının da balangıcı oldu. Türkiye bu süreçte, gelimelerle ilgili olarak ngiltere ve Amerika yı sürekli bilgilendirecekti.(gürün, 1991: 278) Dıileri Bakanlıı, Sovyet büyükelçisine 4 Nisan 1945 de bir nota vererek, Türkiye Hükümeti nin, feshedilen anlama yerine iki tarafın bugünkü menfaatlerine daha uygun yeni bir akdin imzalanması hususundaki Sovyet telkinini kabul ettiini ve bu anlamada kendisine yapılacak teklifleri büyük bir dikkatle ve iyi niyetle tetkik etmeye hazır olduunu bildirdi.(ulus, 7 Nisan 1945; Cumhuriyet, 7 Nisan 1945) Böylece Türkiye Cumhuriyeti, feshedilen 25 Antlaması nın yerine yeni bir antlama imzalama isteini ilan etmi oldu. 21 Mayıs ta Ankara da Sovyet Büyükelçisi Vinogradov ile Büyükelçi Sarper arasında bir görüme gerçekleti. Resmi olmayan bu görümede Vinogradov, Karadeniz in güvenlii ve boazlardan geçi konusundaki hassasiyetlerini açıkça dile getirdi. Boazlar konusunda herhangi bir deiikliin Montreux Sözlemesi ile alakalı olması ve milletlerarası bu sözlemeyi iki tarafın deitirmesinin mümkün olmaması nedeniyle, bu sözlemeye dokunmadan bir çıkı formülü bulunmaya çalııldı. ki ülke arasında imzalanacak bir ittifak antlaması ile Montreux Sözlemesi ne dokunmadan, Sovyetleri de tatmin edebilecek bir yöntem üzerinde duruldu.(türkiye nin Dı Politikası, 1923: ) Moskova ya hareketinden önce, 23 Mayıs ta Babakan ükrü Saraçolu tarafından Sarper e verilen talimatta, iki büyükelçi arasındaki görüme tutanaklarının incelenerek, Sarper in söylediklerinin ve hareket hattının tasvip edildii bildirildi. Talimatta Sovyet Hükümeti ile bu anlamda görümelere devam edilmesi halinde, Türkiye nin ittifak anlamasına meyilli olduu, Montreux Sözlemesi nin milletlerarası bir ahit olması dolayısıyla deitirilmesinin mümkün olmadıı, buna mukabil Sovyetlerin Karadeniz in güvenlii konusundaki hassasiyetinin anlayıla karılanacaı ifade edildi. Sarper in, prensiplerini görümeye yetkili olduu ittifak antlamasına, Karadeniz in güvenlii ile ilgili sava halinde Türkiye den Sovyetlere düman kara ve deniz kuvvetlerinin geçiine izin verilmeyeceine dair bir hükmün konulabilecei belirtildi. Ayrıca Sava halinde Karadeniz den Sovyet sava gemilerinin çıkması meselesinde, Montreux Sözlemesi nde Türkiye ye verilen takdir hakkının ngiltere aleyhine kullanılmaması artıyla, Sovyetler lehine kullanılabilecei ifade edildi.(türkiye nin Dı Politikası, 1923: ) Türkiye nin tüm iyi niyetli yaklaımlarına karılık Sovyet Rusya, Türkiye ye adeta savata malup ettii bir devlet muamelesi yaptı. Serper in 7 Haziran da Moskova da Sovyet Dıileri Komiseri Molotof ile görümesi Türk- Sovyet ilikileri açısından tam bir hayal kırıklıı oldu. Görümede Molotof, Türkiye ile bir ittifak antlaması yapabilmeleri için öncelikle iki ülke arasındaki bazı sorunların çözülmesi gerektiini söyledi. Molotof öncelikle 1921 antlaması ile Türkiye ye bırakılan arazinin (Kars ve Ardahan) Sovyetlere iade edilmesi gerektiini, ikinci olarak da Karadeniz in güvenlii için Boazların müdafaası hususunda Türkiye nin yeterliliinden ve imkânlarından emin olmak istediklerini ifade etti. Molotof un sözü boazlarda kendilerine üs verilmesi isteine getireceini anlayan Sarper, yetkilerini aan bu istekler karısında konumaya devam etmenin faydasız olacaını belirterek görümeyi sonlandırdı. Sarper in görüme ile ilgili Dıileri Bakanlıı na bilgi vermesi üzerine kendisine gönderilen talimatta, Türkiye Hükümeti nin, Sovyetlerle akdedilecek yeni bir anlama münasebetiyle, Türkiye tarafından arazi terki ve Boazlarda üst verilmesi taleplerinin hiçbir ekilde müzakere konusu olmasını kabul etmeyecei bildirildi.(türkiye nin Dı Politikası, 1923: ) Moskova Büyükelçisi Sarper 18 Haziran da Molotof ile bir görüme daha gerçekletirdi. Bu görümede de Molotof daha önce mevzubahis ettii sorunları çözmeden iki

6 ülke arasında bir ittifak antlamasının yapılmasının mümkün olmadıını ifade edince, Serper ittifak fikrinin bir tarafa bırakılarak sadece dostluk antlaması imzalanması teklifinde bulundu. Ancak Molotof dostluk antlamasının da imzalanması için Boazlar meselesini aralarında çözmeleri gerektiini ileri sürünce bu görümeden de olumlu bir sonuç çıkmadı.(türkiye nin Dı Politikası, 1923: ) Bu dönemde Türk basını, Sovyet taleplerini ve gelimeleri daha çok yabancı basın, özellikle de ngiliz basını üzerinden takip ediyordu.(cumhuriyet, 27 Haziran 1945) Reuter Ajansı ndan alınan bilgiye göre Ruslar, Boazların bütün yabancı devletlerin sava gemilerine kapatılmasını, Türk ve Sovyet sava gemilerinin boazlardan serbestçe geçmesini ve bunu temin etmek için de Boazları ve Ege Denizi ni himaye maksadıyla müterek üstler kurulmasını istiyordu. Buna karılık ngilizlerin görüü ise, eer Montreux sistemi tatmin edici deilse, Boazların kontrolünün tek büyük devlete deil üç büyük devlete (ngiltere, Sovyet Rusya, Amerika) verilmesi yönünde idi.(cumhuriyet, 29 Haziran 1945)ngiliz gazeteleri, Boazlar meselesinin detaylı olarak ngiltere, Amerika ve Sovyet Rusya arasında gerçekleecek olan Postdam Konferansı nda görüüleceini yazıyordu. 6 (Cumhuriyet, 4 Temmuz 1945) Postdam Konferansı öncesi Londra ya gelen Dı leri Bakanı Hasan Saka, 11 Temmuz da ngiliz Dı leri Bakanı Anthony Eden ile görüerek Türkiye nin Boazlarla ilgili görüünü anlattı.(vakit, 12 Temmuz 1945;Cumhuriyet, 12 Temmuz 1945) Hasan Saka basın mensuplarıyla yaptıı görüme esnasında, Boazların gelecei ile Türk- Sovyet paktının tadili konusunun ayrı olarak incelenmesi gereken, birbirinden farklı iki mesele olduunu belirtti. Saka, Boazlar rejiminin Montreux mukavelesi ile tayin edilmi olduundan, bu rejimde herhangi bir deiikliin milletlerarası bir konferansla mümkün olabileceini ifade etti. Saka, Montreux Sözlemesi nin deien dünya artlarına uygun olarak deitirilmesi konusunda ise, herhangi bir yeni rejimin, geçit haklarını, Karadeniz e sahili bulunan devletlerin emniyetini ve Türkiye nin hükümranlık haklarını dikkate alarak hazırlanması gerektiini beyan etti. (Ulus, 12 Temmuz 1945) Beklendii gibi, 17 Temmuz da toplanan Postdam Konferansı nda Boazlar meselesi de görüüldü. Konferansın Temmuz oturumlarında Boazlar konusu gündeme geldi. 22 Temmuz oturumunda ngiltere Babakanı Churchill, Sovyetlerin sınır tadilatı ve Boazlarda üst taleplerinin Türkiye yi endieye sevk ettiinden bahsetti. Sovyet heyeti adına konuan Molotof, Türkiye nin bir ittifak antlaması teklif etmesi üzerine Hükümeti nin bazı artlar ileri sürdüünü belirterek, Sovyet tarafının Boazlar rejimi ile ilgili rahatsızlıklarını dile getirdi. Konferans ta Stalin, Churchill ve Bakan Truman, Montreux Sözlemesi nin tadil edilmesi gerektii konusunda hemfikirdiler. Ancak bu sözlemenin ne ekilde tadil edilecei konusunda farklı görüler ileri sürdüler. Sovyet tarafı Montreux Sözlemesi nin feshedilerek, Boazların kontrolünün Türkiye ile Sovyetler Birlii ne bırakılmasını ve Boazların güvenliinin yine iki devletin ortak imkânlarıyla salanmasını, yani Boazlarda Türk üstlerine ilaveten Sovyet askeri üstlerinin de kurulmasını istiyordu. Churchill, barı ve sava zamanlarında, Sovyet ticaret ve harp gemilerine boazlardan serbest geçi hakkının tanıması için Montreux Sözlemesi nin tadilini destekliyordu. Ancak Boazlarda Sovyetlere üs verilmesine karıydı. Churchill, bütün geçilerin serbest olmasını destekliyor ve Boazların güvenliinin Birleik Devletlerin de katılacaı Milletlerarası bir organizasyon tarafından salanmasını teklif ediyordu. Bakan Truman ise Amerikan Hükümeti nin tutumunun Montreux Sözlemesi nin tadil edilmesi yönünde olduunu belirtti. Truman, yeni savalara meydan vermemek için bütün suyollarının ulaıma tamamen açık olması gerektiini ileri sürdü. Sonuç olarak Konferans ta Boazlarla ilgili nihai bir karar alınamadı. Konunun ileride yeniden ele alınmasına ve ngiliz, Amerikan ve Sovyet hükümetlerinin ayrı ayrı görülerini birer nota ile Türk Hükümeti ne bildirmelerine karar verildi. 7 (Gürün, 1991: ) 6Reuters Ajansı ndan alınan bilgiye göre Amerika daki Ermeni Milli Komitesi, Ermeni meselesinin Postdam Konferansı gündemine alınması için üç lidere telgraf çekmilerdi. Bu komite Kars ve Ardahan arazisinin Ermenistan a verilmesi beklentisi içerisindeydi. (Ulus, 23 Temmuz 1945) 7Vakit Gazetesi yazarı Asım Us un 6 Mayıs ta kaleme aldıı makale oldukça ilgi çekiciydi. Zira Asım Us bu makalede Amerika nın Boazlara yönelik her geçen gün artan ilgisini yorumluyordu. Asım Us, Boazlarınönemli uluslararası bir ticaret yolu olması, Akdeniz ve Karadeniz e sirayet edecek bir savata stratejik önemi ve Boazlar meselesinin

7 Basında yer alan haberlere göre, Boazlar meselesinin Londra daki Dıileri Bakanları Konferansı nda ele alınması bekleniyordu.(cumhuriyet, 5 Eylül 1945) Bakan Truman da gazetecilere verdii beyanatında Boazların uluslararası kontrolü için Postdam da bir plan yapıldıını ve bu planın ayrıntılarının tespit edilmesinin Londra daki Dı leri Bakanları Konseyi ni ilgilendiren bir mesele olduunu söyledi.(cumhuriyet, 13 Eylül 1945) 11 Eylül de balayan Dıileri Bakanları Konferansı nda Sovyetlerin aırı talepleri gerginlie neden oldu. Yorkshire Post un siyasi muhabirinin verdii bilgiye göre Rusya nın, Akdeniz de ve Kızıldeniz de bulunan talyan mandası altındaki bölgelere yerleme arzusu ve On iki Ada dan Leros Adası nda bir askeri üst istemesi, ngiltere yi tedirgin etmiti.(cumhuriyet, 21 Eylül 1945) New-York gazeteleri de Sovyetler Birlii ile dier üç büyük devletin münasebetlerinde uçurumun gittikçe genilediinden bahsediyordu. New-York Times Gazetesi nden aktarılan haberlere göre Sovyet ideallerinin dier bütün demokrasilerin idealleriyle uzlama ihtimali yoktu. Bu nedenle Sovyetlere karı ngiltere, Amerika ve Fransa arasında bir blok oluturulmalıydı.(cumhuriyet, 24 Eylül 1945) Yayınlanan resmi teblie göre, Konferansın 24 Eylül deki toplantısında Avrupa daki suyolları meselesinin görüüldüü bildiriliyordu.(cumhuriyet, 25 Eylül 1945) Ancak Konferans ta Boazlar ve dier suyolları ile ilgili bir anlamaya varılamadıı 2 Ekim de yayınlanan resmi tebliden anlaılmaktaydı. (Cumhuriyet, 3 Ekim 1945) Postdam Konferansı nda alınan karar gereince, 2 Kasım da Amerika Büyükelçisi bir nota ile hükümetinin Boazlarla ilgili görüünü bildirdi. Notada Montreux Sözlemesi nin hükümlerinin günün artlarına uygun bir ekilde tadili için uluslararası bir konferans toplanması teklif edilerek, davet edilmesi halinde Amerika nın bu konferansa memnuniyetle katılacaı belirtildi. Notada belirtilen Boazlar rejimindeki deiiklikler ise; 1-Boazların her zaman bütün devletlerin ticaret gemilerine açık olması 2-Boazların her zaman Karadeniz e sahili olan devletlerin sava gemilerine açık olması 3-Barı zamanında sahildar olmayan devletlerin, müterek bir antlama ile tespit edilecek tonajdaki sava gemileriyle, sahildar devletlerin müsaadesiyle veya birlemi milletlerin otoritesi namına gönderilecek sava gemileri müstesna olmak üzere, Boazların sahildar olmayan devletlerin sava gemilerine kapalı olması 4-Japonya nın akit devletlerarasından çıkarılması ve Milletler Cemiyeti yerine Birlemi Milletler siteminin yerletirilmesi esaslarını içeriyordu.(bca, /1-2; Gürün, 1991: 300) Amerikan Dıileri Bakanı Byrnes, 7 Kasım da yaptıı basın toplantısında Boazlar hakkında verilen nota ile ilgili bazı açıklamalar yaptı. Byrnes e göre; birinci maddede belirtilen Boazların ticaret gemilerine her zaman açık olması durumu, mevcut Boazlar rejiminden pekte farklı deildi. Sadece Montreux Sözlemesi ne göre Türkiye, sava halinde kendisi ile muhasım olan devletlerin ticaret gemilerine Boazları kapatabiliyordu. Ayrıca kendisini bir sava tehdidi karısında gördüünde ticaret gemilerinin boazlardan geçiini ve gece seyrüseferini sınırlayabiliyor ya da men edebiliyordu. Kendi teklifleri ile bu gibi istisnalar ortadan kaldırılacaktı.2. madde ile alakalı olarak Byrnes, mevcut Boazlar rejimine göre Boazların barı zamanında Karadeniz e sahildar devletlerin sava gemilerine açık olduunu, sava zamanında ise Türkiye tarafsızsa, savaan tarafların sava gemilerine Boazları kapattıını, yine Türkiye, kendisini tehdit altında hissettiinde bütün sava gemilerine boazları kapatabildiini belirtti. Amerika nın teklifinin kabul edilmesi halinde, bu durum da deiecek, Karadeniz e sahili olan devletlerin sava gemileri har zaman Boazlardan serbestçe geçebilecekti. Byrnes, Karadeniz de sahili olmayan devletlerin sava gemilerinin Boazlardan geçmelerinin bu devletler için hayati bir önem taımadıından dolayı, üçüncü maddeyi teklif ettiklerini ifade etti.(ulus, 11 Kasım 1945;Cumhuriyet, 10 Kasım 1945) Babakan ükrü Saraçolu, 5 Aralık ta yaptıı basın toplantısında Amerika nın vermi olduu notayı deerlendirdi. Saraçolu, Boazlarla ilgili toplanacak uluslararası konferansta Arabistan petrollerinin bulunduu orta ark meselelerinin can damarı olmasından dolayı Amerika nın Boazlar meselesine olan ilgisinin her geçen gün artacaı yorumunu yapıyordu. (Us, )

8 Türkiye nin güvenliinin ve egemenlik haklarının tayin ve tespit edilmesi gerektiine dikkat çekerek, Amerikan görüünün bir tartıma ve müzakere zemini için kabul edilebilir olduunu söyledi. Saraçolu, 21 Kasım da ngiliz Büyükelçisinin de bir nota verdiini söyledi. Saraçolu nun ifadesiyle bu notada, Boazlar Rejiminin, Amerika nın teklifi esas alınarak yeniden gözden geçirilmesini, ngiliz Hükümeti nin de arzu ettii belirtilmiti.(ulus, 6 Aralık 1945) Cumhurbakanı smet nönü, 1 Kasım da T.B.M.M. yasama yılınıaçı konumasında, Türkiye nin 2. Dünya Savaı esnasındaki tutumuna yönelik eletirilere cevap verdi. 2. Dünya Savaı nda Montreux Sözlemesi nin müttefiklere zarar vermediini aksine faydalarının dokunduunu, Boazların emniyetli ellerde olduunu ve bütün milletlerin menfaatine uygun olan serbest geçilerin hiçbir ekilde engellenmediini ve engellenmeyeceini ifade etti. nönü nün, Türk topraklarından ve haklarından hiç kimseye verilecek bir borcumuz yoktur. erefli insanlar olarak yaayacaız ve erefli insanlar olarak öleceiz. sözleri, Türkiye nin Montreux Sözlemesi ile elde ettii haklarından taviz verilmeyeceinin ifadesiydi.(cumhuriyet, 2 Kasım 1945)nönü bu sözleriyle, Sovyetlerin Boazlarda üs talepleri ve dou sınırında toprak talepleri konusunda her geçen gün artan baskısına, Türkiye nin boyun emeyeceini en üst perdeden dile getiriyordu. Bu dönemde Sovyet Rusya, Boazlarla ilgili Türkiye üzerindeki baskısını arttırmak için farklı yöntemlere bavuruyordu. Sovyet basını, bir taraftan Kars ve Ardahan ın Ermenilere ait olduu ile ilgili iddiaları sütunlarına taırken, dier taraftan Gürcü Profesörlerin, Giresun a kadar olan Dou Karadeniz topraklarının Gürcistan a ait olduu ile ilgili makalelerini yayınlıyordu.(cumhuriyet, 21 Aralık 1945;Cumhuriyet, 7 Ocak 1946; Cumhuriyet, 7 ubat 1946;Cumhuriyet, 23 ubat 1946)Sovyet basınının bu haberleri Türkiye de olduu gibi bata ngiltere ve Amerika olmak üzere birçok ülkede tepkiyle karılandı. 8 (Ulus, 29 Aralık 1945;Ulus, 31 Aralık 1945;Cumhuriyet, 24 Aralık 1945; Cumhuriyet, 26 Aralık 1945) ngiliz Dıileri Bakanı Ernest Bevin21 ubat 1946 da Avam Kamerası nda yaptıı konumada; Türkiye ile Sovyet Rusya arasındabir sınır sorununun çıkmasını teessüfle karıladıklarını belirterek Türkiye nin bir peyk devlet haline geldiini görmek istemediini, Türkiye nin baımsız ve hür bir devlet olarak kalmasını istediini ifade etti. Bevin, ngiltere nin Montreux Sözlemesi nin tadilini tetkik etmeye hazır olduunu ancak milletlerarası suyolları konusunda bazı prensiplerin göz önünde tutulması gerektiini söyledi.(cumhuriyet, 22 ubat 1946) Sovyet Rusya, 8 Austos ta verdii nota ile Boazlarla ilgili taleplerini resmen bildirdi. Sovyet notasında, Türkiye nin sava esnasında Alman sava gemilerini Boazlardan geçirdii ileri sürülerek yeni rejim için be talep ileri sürülüyordu. Sovyetlerin talepleri u ekildeydi; 1-Boazlar bütün memleketlerin ticaret gemilerinin geçiine daime açık olmalıdır. 2-Boazlar Karadeniz devletlerinin harp gemilerinin geçiine daima açık olmalıdır. 3-Karadeniz de sahili bulunmayan devletlere ait harp gemilerinin Boazlardan geçmesi, hususi surette derpi edilen haller müstesna memnudur. 4-Karadeniz e girmek ya da Karadeniz den çıkmak için tabi suyolu olan Boazlara müteallik rejimin tesisi Türkiye nin ve Karadeniz e sahili bulunan dier devletlerin salahiyeti dâhilinde olmalıdır. 5-Boazlarda ticari seyrüseferin serbestîsini ve Boazların güvenliini temin hususunda en fazla alakadar ve bunu icraya en kadir olmaları sıfatıyla Türkiye ve Sovyetler Birlii, bu Boazların Karadeniz de sahili bulunan devleler aleyhine dier devletler tarafından kullanılmasının önüne geçmek için bunların müdafaasını müterek vasıtalar ile temin ederler. 9 (Vatan, 14 Austos 1946;Cumhuriyet, 14 Austos 1946) 8Milli Mücadele döneminde Türk- Sovyet ilikilerinin tesisinde büyük rol oynayan Kazım Karabekir, 20 Aralık ta Türkiye Büyük Millet Meclisi nde yaptıı konumada, Bütün dünya bilmelidir ki Boazlar Türk Milleti nin boazı ve Kars Yaylası da bel kemiidir diyerek Sovyet talepleri ile ilgili basında çıkan haberlere tepki göstermitir. (Ulus, 21 Aralık 1945) 9Demokrat Parti tarafından 14 Austos ta yayınlanan bir bildiride, Sovyet Hükümeti tarafından verilen notanın Türkiye nin istiklal ve hâkimiyet esaslarına aykırı olduu ve bu notanın Türk milletinin hiçbir ferdi tarafından kabul edilemeyecei belirtilerek bu konuda hükümetle birlikte harekete edilecei bildirildi. Bu bildiri Türkiye nin ikinci büyük siyasi partisi Demokrat Parti nin hükümeti bu konuda tamamen desteklediini göstermesi açısından önemliydi. (Ulus, 14 Austos 1946)

9 Dönemin Ulus Gazetesi okurlarına Sovyet notasını yorumlayan Prof. Dr. Nihat Erim e göre beinci madde üstü kapalı olarak bir üst talebinden baka bir ey deildi. Bir devletin toprakları üzerinde üst tesis etmenin hükümranlık haklarını ve baımsızlıını sınırlamak anlamına geldiini belirten Erim, Sovyet talepleri nedeniyle Türkiye nin dı emniyeti bakımından tarihinin en buhranlı devirlerinden birine girmi olduu yorumunu yapıyordu.(erim, 14 Austos 1946)Falih Rıfkı Bey de birlik beraberlik mesajları verdikten sonra bu meselenin bir vatan davası olduunu ve bu davanın gerektirdii fedakârlıklara imdiden karar verilirse bu zor dönemin atlatılabileceini ifade ediyordu.(atay, 15 Austos 1946) Sovyet Rusya nın taleplerinin ilk üçü, Amerika ve ngiltere nin Boazlarla ilgili yaptıkları tekliflerle hemen hemen aynıydı. Ancak son iki madde Sovyetlerin Boazları tamamen kendi kontrolüne ve egemenliine almak istedii izlemini douruyordu. Sovyet tekliflerinin Amerika ve Montreux Sözlemesi ni imzalayan devletler tarafından kabul edilmesi ihtimal dııydı. Nitekim ngiltere Dıileri Bakanlıı sözcüsü 14 Austosta basına bir açıklama yaparak, ngiltere nin Boazların sadece Türkiye ve dier Karadeniz devletleri tarafından kontrol edilmesine dair olan Rus tekliflerini reddedeceini söyledi.(cumhuriyet, 15 Austos 1946)Amerikan Dıileri Bakan Yardımcısı Acheson da 16 Austosta verdii bir demeçte Birleik Devletlerin Sovyet taleplerini kabul etmeyeceini ve Amerika nın bu konudaki görülerini yakında bir nota ile Sovyetlere bildireceini ifade etti.(cumhuriyet, 18Austos 1946)Yine Fransız Hükümet Sözcüsü yaptıı açıklamada, Fransa Hükümeti nin Montreux Sözlemesi nde yapılacak herhangi bir deiikliin yine bu sözlemenin çerçevesi dâhilinde ve bütün alakadar devletlerin katılımıyla yapılması gerektiinde ısrarcı olduunu bildiriyordu.(cumhuriyet, 21 Austos 1946) Amerika 19 Austos ta Washington daki Sovyet elçilii maslahatgüzarına verdii bir notayla, Sovyetlerin Türkiye ye verdii nota ile ilgili görülerini bildirdi. Notada, Sovyetlerin ilk üç teklifinin Amerika nın Boazlarla ilgili görüüne uygun olduu bildirilerek dördüncü ve beinci teklifle ilgili u görüler ileri sürülüyordu: Sovyet notasında zikredilen dördüncü teklif, Türk hükümetine tevdi etmi olduumuz 2 Kasım tarihli notada tavsiye etmi olduumuz gibi Montreux mukavelesinin tadilinden ziyade sadece Türkiye ile Karadeniz devletlerine münhasır kalacak yeni bir rejimin kurulmasını derpi eder mahiyette görünmektedir. Hükümetimin nokta-i nazarı udur ki, Boazlar rejimi sadece Karadeniz devletlerine deil, fakat Birleik Amerika da dâhil olmak üzere dier devletlere de taallûk eden bir meseledir. Binaenaleyh, bu hükümet, Boazlar rejiminin kurulması iinin dier devletler dıarıda bırakılmak suretiyle Karadeniz devletlerin salahiyetleri dâhilinde bulunmasına dair Sovyet nokta-i nazarı ile mutabık olamaz. Sovyet Hükümeti nin notasında zikredilen beinci teklif Türkiye ile Sovyetler Birlii nin Boazların müdafaası vasıtalarını tekilatlandıracaı yolundadır. Hükümetimizin kati mütalaası u merkezdedir ki, Türkiye, Boazların müdafaasından balıca mesul kalmaya devam etmelidir. Eer Boazlar bir mütecaviz tarafından bir tecavüze veya bir tecavüz tehdidi mevzuu tekil edecek olursa, bundan doacak durum milletlerarası güvenlik için bir tehdit ve Birlemi Milletler Güvenlik Konseyi tarafından harekete geçilmesi için açık bir sebep tekil edecektir... (Cumhuriyet, 22 Austos 1946) ngiltere de 21 Austos ta Sovyetlere bir nota verdi.(cumhuriyet, 22 Austos 1946) ngiliz Dıileri Bakanı Bevin tarafından Londra daki Sovyet maslahatgüzarına gönderilen notada, ngiliz Hükümeti nin Montreux Sözlemesinin tadiline taraftar olduu, ancak Boazlar rejiminde yapılacak herhangi bir deiikliin Birlemi Milletlerin gayesi ve prensipleri ile uygun olması gerektii vurgulandı. Notada, Sovyet Hükümeti tarafından ileri sürülen ilk üç teklif hakkında imdilik bir yorumda bulunulmayacaı bildirildi. Notada Sovyetlerin dördüncü ve beinci teklifleri ile ilgili ngiliz Hükümeti nin görüü u cümlelerle ifade edildi; Dördüncü teklifi inceleyen ngiliz Hükümeti, Boazlar rejiminin Karadeniz den baka bütün devletleri alakadar ettiinin uzun zamandan beri varılmı olan milletlerarası anlama ile kabul edildiini belirtmek arzusundadır. Binaenaleyh, ngiliz Hükümeti, müstakbel Boazlar rejiminin ancak Karadeniz devletleriyle Türkiye yi alakadar ettiine dair ileri sürülen Sovyet nokta-i nazarını reddetmek zorundadır. Boazların Türkiye ile Rusya tarafından mütereken müdafaasını belirten beinci Sovyet teklifine gelince, ngiliz Hükümeti una kanidir ki, Türkiye, alakadar devlet olmak hasebiyle, Boazların kontrol ve müdafaasını, imdi olduu gibi, ileride de deruhte etmelidir. (Cumhuriyet, 22 Kasım 1946)

10 Amerika nın, Türkiye nin boazların savunmasında balıca sorumlu devlet olarak kalmasını istemesi Türkiye için oldukça önemliydi. Zira Türkiye nin Boazları tek baına savunmaya devam etmesi, Boazlar üzerindeki egemenlik haklarının da devam etmesi anlamına geliyordu. Nitekim Sovyet notasına cevaben Türkiye nin 22 Austos ta verdii notada; Boazların birlikte savunulması yönündeki Sovyet teklifinin, Türkiye nin hiçbir ekilde feragat edemeyecei egemenlik haklarına ve güvenliine aykırı olduu ifade edilerekbu teklifle, Karadeniz devletlerinin sözde güvenliinin, Türkiye nin güvenliinin imhası üzerine kurulmak istendii görüü dile getiriliyordu. 10 Bu arada Londra basınında Boazlar meselesi ile ilgili çarpıcı yorumlar yayınlanmaktaydı. New Statesman Gazetesi, Sovyetlerin Türkiye nin baımsızlıını fiilen sona erdirip Sovyet blounun bir üyesi yaparak, kapitalistlere karı kuzeyde Finlandiya dan güneyde Türkiye- Suriye sınırına kadar uzanan bir sıhhi kordon yaratmaya çalıtıı yorumunu yapıyordu.(cumhuriyet, 26 Austos 1946)Observer Gazetesi ise Boazlar meselesi konusunda Sovyet basın savaının her geçen gün iddetini arttırdıını ancak bu meselede esaslı bir deiikliin ancak üçüncü dünya savaı pahasına mümkün olacaını yazıyordu. Yine Liverpool Daily Post Gazetesi, Türkiye nin, Boazların kontrolünde sadece Karadeniz e sahili olan devletlerin yetkili olması esasına dayanan anlama teklifini reddettii bilgisini vererek, Türkiye nin bu anlama ile saldırgan mizacı gayet açık bir ekilde ortaya çıkmı olan Rusya nın hâkimiyeti altına gireceini çok iyi anladıını belirtiyordu.(cumhuriyet, 28 Austos 1946) Sovyet Rusya, Boazlarla ilgili 24 Eylül de verdikleri ikinci nota ile Türkiye nin 22 Austos tarihli notasına cevap verdi. kinci Sovyet notasında da 7 Austos tarihli birinci Sovyet notasında ileri sürülen görülerde ısrar ediliyordu. kinci notada, Montreux Antlaması nın Karadeniz devletlerinin güvenliini salamakta yetersizlii ve Türkiye nin kinci Dünya Savaı esnasında Boazlardan Mihver gemilerini geçirmekten sorumlu olduu iddiası tekrarlandıktan sonra 7 Austos tarihli notadaki be maddelik tekliften ilk üçünün Türkiye Hükümetince kabulünün memnuniyetle karılandıı bildiriliyordu. Son iki madde konusunda ise Sovyetlerin ısrarla durdukları görülüyordu. Yeni Sovyet notasında son iki madde ile ilgili açıklamaları özetleyecek olursak; Karadeniz in kapalı bir deniz olmasından dolayı Boazların sadece birkaç Karadeniz devletinin sahillerinde son bulan bir suyolu olduu belirtiliyordu. Boazların Cebelitarık ve Süvey Kanalı gibi birçok devlete geçit veren cihanümul mahiyette olan dünya suyollarından farklı olduu, bu nedenle bu meselenin sadece Karadeniz e sahili olan devletleri ilgilendirdii görüü ileri sürülüyordu. Notada, Boazların birlikte savunulması yönündeki tekliflerinin Türkiye nin egemenlik haklarına aykırı olmadıı ve güvenliini ortadan kaldırmayacaı savunularak bu tür üphelerin Sovyetler Birliinin vakar ve haysiyeti ile badatırılamayacaı ifade ediliyordu. Ayrıca, Karadeniz in güvenliinin Sovyetler için hayati derecede önemli olduu ve bu teklifin, Türkiye nin Boazların savunulmasında yetersiz kaldıı için yapıldıı ileri sürülüyordu.(vatan, 29 Eylül 1946; Cumhuriyet, 29 Eylül 1946) Sovyetlerin yeni nota ile Türkiye ye Bana güven demek istedii anlaılmaktaydı. Oysa Sovyetlerin küçük Baltık devletleri topraklarında, müterek müdafaa maksadıyla üsler kurduktan sonra bu devletleri nasıl yuttuu ortada iken Türkiye nin aynı akıbete uramaktan üphe ve endie duyması gayet doaldı.(daver, 30 Eylül 1946) Sovyetlerin Türkiye ye verdii ikinci nota nedeniyle Amerika 9 Ekimde Sovyetlere yeni bir nota verdi. Verilen bu notada Amerika nın, 19 Austos ta verdii ilk notadaki durumunu muhafaza ettii bildirildi. Notada, Boazların sadece Karadeniz e sahili olan devletleri ilgilendiren bir mesele olmadıı, Amerika dâhil tüm alakadar devletleri de ilgilendiren bir mesele olduu ve Türkiye nin Boazların güvenliinden sorumlu tek devlet olarak kalması gerektii görüü tekrar ifade edildi. Notada ayrıca, Boazlara yönelik bir saldırı ya da saldırı tehlikesi olması halinde, bu durumun Birlemi Milletler Güvenlik Konseyi nin harekete geçmesine neden olacaı belirtildi.(bugün, 12 Ekim 1946; Cumhuriyet, 12 Ekim 1946) 10 Notada ayrıca, Sovyetlerin mihver gemilerinin Boazlardan geçtikleri yönündeki iddialarına cevap verilerek, Sovyet notasındaki 4. Ve 5. maddelerin kabul edilemeyecei bildirilmitir. (Ulus, 24 Austos 1946;Cumhuriyet, 24 Austos 1946) Türkiye nin cevabi notası Dıileri Bakanlıı Genel Sekreteri Feridun Cemal Erkin tarafından kaleme alınmıtı, Notanın birer sureti ngiliz ve Amerikan hükümetlerine verilerek onların da muvafakati alındı. (Erkin, 1968: )

11 Türkiye nin yeni Sovyet notası sonrası tutumun ne olacaı merak edilen bir konuydu. Daily Telegraph Gazetesi muhabiri Christopher Buckley i kabul eden Babakan Recep Peker, Boazlar meselesi ile ilgili son gelimeler üzerine önemli açıklamalarda bulundu. Buckley in Babakanla yaptıı bu mülakat 18 Ekim de yayınlandı. Mülakatta, ngiliz ve Amerikan hükümetleri tarafından yapılan son teebbüsleri tatminkâr bulduunu ifade eden Babakan, Postdam da görüüldüü gibi Montreux Sözlemesi nin tadili ile ilgili yapılacak dorudan doruya görümelerin, ancak bir konferans için hazırlayıcı mahiyet taıdıı sürece ve ilgili tarafların her biri arasında cereyan etmesi artıyla faydalı olabileceini ifade etti. Babakan, Türk Hükümeti nin her zaman bu fikirde olduunu, oysa 7 Austos ta verilen Sovyet notasının Montreux ruhuna ve Türk hükümranlıına aykırı olduunu belirtti. Babakan, Sovyet isteklerinin dördüncüsünün Türkiye tarafından kabul edilemeyeceini, zira bu istein müzakereleri sadece Karadeniz Devletlerine bırakarak Türkiye ve Rusya nın iki taraflı görümelerde karı karıya kalmaları sonucunu douracaını ifade etti. Yine Sovyetlerin beinci talebinin de kabul edilemez olduunu, Boazların birlikte savunulmasının istenmek suretiyle Türk hükümranlıına tecavüz edildiini söyledi. Babakan Peker, Türk Hükümeti nin dı siyaseti ile ilgili be noktayı u cümlelerle açıkladı; 1-Türk milletinin hükümranlık haklarını ve Türk vatanının bütünlüünü korumak 2-Türkiye nin müttefik ve dostlarına güven ve sadakat. (Babakan ngiltere ve Amerika yı Kastediyordu) 3-Birlemi Milletler Kurulu na karı samimi balılık 4-Bu esaslar dâhilinde, bütün komuları ile samimi dostluk münasebetlerinin idamesi, bilhassa büyük komumuz Sovyet Rusya ile milli kurtulu savaımız sırasında kurulan ve iki büyük dünya harbi arasında gelenek tekil eden samimi dostluk ve karılıklı emniyet havasını yeniden kurmak 5-Dünyanın her tarafı ile normal ve karılıklı ticari münasebetlerin yeniden tesisi (Cumhuriyet, 19 Ekim 1946) Babakanın mülakatının yayınlandıı 18 Ekim günü, Sovyetlerin 24 Eylül tarihli notasına cevaben ikinci Türk notası verildi. Notanın metni, Sovyetlerin tüm iddialarına ayrıntılı ve açıklayıcı cevaplar verildii için oldukça uzundu. Notada Sovyet iddialarına karılık, Türk Hükümeti nin, kinci Dünya Savaı esnasında Montreux Sözlemesi nin mükemmel ekilde tatbik edilmesini salamak için iyi niyet ve dorulukla gayret sarf eyledii ve bunu icabında bir hakem heyeti önünde ispata hazır olduu bildirildi. Bu ekilde karılıklı nota teatisinden bir sonuç alınamayacaı açıkça belirtilerek bu tartıma ekline bir son verilmesi istendi. Notada, Sovyetlerin ikâyetlerine neden olan bazı küçük çaplı mihver gemilerinin, hileli yollarla Boazlardan geçmesinin, Montreux Sözlemesinin 2 numaralı ekindeki eksikliklerden kaynaklandıı, bu nedenle hâlihazırdaki artlar ve teknik hatalar hesaba katılarak 2 numaralı ekin tadil edilmesi gerektii dile getirildi. Notada, sözlemedeki Milletler Cemiyeti nin rolüne ve müdahalesine dair hükümlerin yerlerini, Dünya barıını koruma görevini üstlenmi olan Birlemi Milletler Tekilatı nın koyduu usullere bırakması, Japonya nın akit devletlerarasından çıkarılması, Amerika nın akit devletlerarasında yer alması yönünde, Türkiye nin Montreux Sözlemesi nde öngördüü deiiklikler tekrar ifade edildi.(bca, ; Bugün, Ekim 1946) Boazlarla ilgili bu son Türk notasının bütününe bakıldıında, Sovyet iddialarının ve taleplerinin, Montreux rejimini yıkarak onun yerine kendi hâkimiyetini esas tanıyan bir baka rejim kurmak, hem Türkiye nin istiklaline darbe vurmak, hem de Boazlarla ilgili olan tüm milletlerin haklarını baltalamak için ortaya atıldıı düüncesini ve Türkiye nin buna karı milli egemenliini tehlikeye düürecek bir rejimin Boazlar üzerine yerlemesine hiçbir zaman ve hiçbir ekilde razı olmayacaı sonucunu çıkarmak mümkündü.(nadi, 22 Ekim 1946) Türkiye nin ikinci notası sonrasında ngiltere Dıileri Bakanı Ernest Bevin, 22 Ekim de Avam Kamarası nda yaptıı konumada, Boazlar meselesi ile ilgili önemli mesajlar verdi. Bevin, Ruslara Boazlarda üs verilmesinin, Türkiye nin hükümranlık haklarının haksız olarak ihlaline ve Türkiye nin yabancı bir devletin hâkimiyetine girmesine neden olacaını, ayrıca bu durumda alakalı dier devletlerin haklarının da ihlal edilmi olacaını ngiliz Hükümeti nin

12 açıkça bildirdiini söyledi. Bevin in konumasından anlaıldıı kadarıyla, Boazlar meselesi ile ilgili ngiliz Hükümeti nin görülerini u ekilde özetlemek mümkündü; Birkaç görü ayrılıına ramen Türkiye harp esnasında Montreux Sözlemesi nin hükümlerine büyük bir itina ile riayet etmitir. ngiliz Hükümeti, Boazların Türkiye ile Rusya tarafından müterek müdafaasını kabul edemez. Türkiye kara devleti olduu için, Boazların idaresi ve müdafaası Türkiye nin sorumluluuna verilmelidir. Postdam da karar verilen iki taraflı müzakere safhası artık geçmitir. Boazlarla ilgili öneriler ve sorunlar Japonya hariç ilgili devletlerin ve Amerika nın da katılacaı uluslararası bir konferansta ele alınmalıdır. Boazlar meselesi görüülürken, Türkiye nin hükümranlık haklarına ve Karadeniz e sahili olmayan devletlerin menfaatlerine riayet edilmelidir. Yapılan sinir harbi durdurulduu takdirde, daha iyi bir hava içerisinde her türlü sorunu çözmek mümkündür.(cumhuriyet,23ekim 1946) Bevin in bu konuması, ngiliz Hükümeti nin kararlı bir ekilde Sovyet taleplerine karı olduunu ve bu konuda Türkiye yi sonuna kadar destekleyeceini açık bir ekilde gösteriyordu. Böylece Boazlarla ilgili Sovyet baskısına karı ngiltere ve Amerika dan büyük destek gören Türkiye daha kararlı bir tutum sergileyebildi. Nitekim Babakan Recep Peker, 20 Kasım da Manchester Guardiyan muhabiri Philipe Price ile yaptıı mülakatta, Türkiye nin Sovyetlere vermi olduu son iki nota ile Boazlar meselesi ile ilgili fikrini açıkça belirtmi olduunu ve bundan sonra Sovyet notasındaki noktalarla ilgili Türkiye nin yapacak bir eyinin kalmadıını ifade etti. Babakanın ifadesinden Türkiye nin bu mesele ile ilgili artık son sözünü söyledii anlaılıyordu. Babakan bu mülakat esansında her devletin stratejik ve ekonomik nedenlerle gerçekletirmeyi düündüü eylerin olabileceini fakat bu tek taraflı düüncelerin gerçekletirilmesi karısında baka bir devletin bütünlük ve milli hükümranlık gibi hayati meseleler bahis konusu olunca, bu isteklere itibar edilmeyeceini belirterek, Türkiye nin bu kararlı tutumunun nedenlerini de ifade etmeye çalıtı.(bca, ) Sovyet Rusya, Türkiye nin son notasına cevap vermedii gibi Boazlarla ilgili bir konferans toplanmasını da talep etmedi.(gürün, 1991: 308) Her ne kadar Sovyet Cumhuriyetlerinde Boazlar ve ark Vilayetleri konusundaki isteklerin Sovyetler için bir prestij meselesi olduu ve bundan hiçbir zaman dönülmeyecei konusunda propagandalar yapılsa da(bca, ) Sovyetler Birlii, normal süresi geldiinde Montreux Sözlemesi ni feshedeceini bildirmedi. Böylece bu sözleme yürürlükte kalmaya devam etti.(gürün, 1991: 308) Sovyet Rusya nın boazlar meselesi konusunda yılları arasında Türkiye üzerindeki youn baskısı, iki ülke arasındaki ilikileri oldukça olumsuz etkiledi. Sovyet Rusya, Türk dı politikasında Milli Mücadele döneminde balayıp kinci Dünya Savaı na kadar devam eden dönemde en önemli devletti. Ancak bu özelliini artık kaybetmiti. Babakan Recep Peker de, 17 Mayıs 1947 de Amerikalı Gazeteci Leo Hochstetter ile yaptıı mülakat esnasında, Milli Mücadele Döneminde balayan Türk- Sovyet dostluuna deinmi, hali hazırda Rusya dan bir iyi komuluk siyaseti beklediklerini ifade etmiti. Türkiye nin Sovyetler Birliinden hiçbir talebinin olmadıını, buna karılık Sovyetlerin Türkiye den toprak ve tavizler istediini dile getiren Babakan iki ülke arasında devamlı bir dostluun tesis edilebilmesi için Rusya nın Türk topraını ve hükümranlıını ihlal edici mahiyette olan taleplerini geri alması gerektiini belirtmiti.(bca, ) Sovyet Rusya 1947 den sonra boazlarla ilgili taleplerini tekrar gündeme getirmedi, ancak Türk- Sovyet ilikilerindeki gerginlik 5 Mart 1953 de Stalin in ölümüne kadar devam etti. Molotov 30 Mayıs 1953 te Türk Büyükelçisini davet ederek, iyi komuluk münasebetlerini devam ettirmek, sulh ve güveni güçlendirmek için Moskova Hükümeti nin kinci Dünya Savaı sonrası arazi ve Boazlarla ilgili taleplerinden vazgeçtiini bildirdi. Ancak geç kalınmı bu teebbüs iki ülke arasındaki ilikileri 1930 lardaki havasına döndürmeye yetmedi.(bca, ;bca, ; Gürün, 1991: )

13 SONUÇ kinci Dünya Savaı sonrası Sovyet Rusya, adeta zafer sarholuu ile Türkiye nin dostluunu feda ederek, Çarlık dönemindeki Akdeniz e hâkim olma siyasetine geri döndü. Sovyetlerin bu amaçla Boazlar bölgesinden üs talep etmesi, bu stratejik bölgeye hâkim olup Akdeniz e inme, Akdeniz de üsler kurarak bu denizi kontrol etme ve hâkim olma düüncesinin ilk basamaı olarak deerlendirmek mümkündü. Sovyetlerin Boazlarla ilgili taleplerinin önemli sonuçları oldu. Öncelikle Türkiye ile Sovyet Rusya arasında Milli Mücadele döneminde balayan ve kinci Dünya Savaına kadar devam eden iyi ilikiler yerini gerginlie ve güvensizlie bıraktı. Türkiye için bu gerginliin izlerini unutmak mümkün olmayacaktı. kinci olarak Sovyetlerin yayılma politikasının bir ürünü olan bu talepler ngiltere nin hayati menfaatleri ile çakııyordu. Amerika da dünya düzeninin tekrar bozulmasını ve yeni bir savaın çıkmasını istemiyordu. Ayrıca ngiltere ile birlikte Akdeniz de ve Ortadou da söz sahibi olmak istiyordu. Bu nedenle Sovyetlerin yayılma politikası, Amerika yı da oldukça rahatsız etmeye baladı ve kinci Dünya Savaı esnasında müttefik olan bu üç büyük devletin birbirinden uzaklamasına ve Sovyet tehdidine karı ngiltere ve Amerika nın öncülüünde bir barı cephesinin olumasına neden oldu.. te büyük devletlerin çatıan politikaları ortasında baımsızlıını, toprak bütünlüünü ve egemenlik haklarını koruma endiesiyle hareket eden Türkiye, ngiltere ve Amerika nın da desteini arkasına alarak, bu dönemde kendisine yöneltilen iddetli Sovyet tehdidine karı koymaya çalıtı. Sovyetlerin Boazlarla ilgili talepleri Türkiye nin baımsızlıına ve egemenlik haklarına aykırıydı. Bu talepler ancak düman bir devlet tarafından gündeme getirilebilirdi. Türkiye de bunu böyle gördü. Nihayetinde Türkiye eski dost yeni düman Sovyetlere karı ngiltere ve Amerika nın öncülük ettii barı blounda yer alma konusunda pekte düünmedi. Türkiye nin 1952 de, Kuzey Atlantik ttifakına dâhil olması kinci Dünya Savaı sonrası maruz kaldıı Sovyet tehdidinin bir sonucuydu. KAYNAKÇA Türk nkılap Tarihi Enstitüsü Arivi (TTE) Babakanlık Cumhuriyet Arivi (BCA) Akam Bugün Cumhuriyet Ulus Vakit ARMAOLU, Fahir (1986). 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, , Ankara: Bankası Yayınları. ATAY, Falih Rıfkı, Rus steklerinin Karısında Ulus, 15 Austos 1946 BURÇAK, Rıfkı Salim (1997). kinci Cihan Savaı nda Boazlar Meselesi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. II, S. 1, s DAVER, Abidin (1946). Sovyet Notasına Cevabımız Yine Hayır Olacak, Cumhuriyet, 30 Eylül Düstur, III. Tertib, C:7. ERM, Nihat (1946). Sovyet Notası Karısında, Ulus, 14 Austos (1946). Türk Boazları, Ulus, 16 Austos (1946). Türk Boazları, Ulus, 23 Austos 1946 ERKN, Feridun Cemal (1968). Türk Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi, Ankara: Banur Matbaası. GÖNLÜBOL, Mehmet vd. (1996). Olaylarla Türk Dı Politikası, , Ankara: Siyasal Kitapevi. GÜNEL, Kamil (1991). Corafyanın Siyasal Gücü, stanbul: Çantay Kitapevi. GÜRÜN, Kamuran, Türk Sovyet likileri( ), Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1991 NÖNÜ, smet (1987). Hatıralar II Ankara: Bilgi Yayınevi. KURAT, Akdes Nimet (1990). Türkiye ve Rusya, Ankara: Kültür Bakanlıı Yayınları. MERAY, Seha L, Lozan Barı Konferansı (Tutanaklar- Belgeler), C. I,VII, VIII, stanbul: Yapı Kredi Yayınları. NAD, Nadir (1946). Son Cevabımız, Cumhuriyet,22 Ekim Türkiye nin Dı Politikasında 50 Yıl, kinci Dünya Savaı Yılları ( ), Ankara: Dıileri Bakanlıı Yayını