Sterilizasyon ve Dezenfeksiyon. Prof. Dr. Saim DAYAN

Transkript

1 Sterilizasyon ve Dezenfeksiyon Prof. Dr. Saim DAYAN 1

2 Hastanede Enfeksiyon Kontrolü Dezenfeksiyon Sterilizasyon El hijyeni Sürveyans-izolasyon önlemleri 2

3 Giriş Mikroorganizmaları etkisiz hale getirmek veya yok etmek için antiseptikler, dezenfektanlar ve sterilizasyon işlemlerinin doğru bir biçimde kullanılması hastanelerde etkili bir infeksiyon kontrol programının önemli bir parametresidir. Teşhis ve tedavi amaçlı tekrar kullanılan araçlarda kross-infeksiyonu önleyecek işlemlerin yapılması şarttır. Tıbbi araç/gereçlerin sterilizasyon ve dezenfeksiyonundaki yetersizlik extra tedavi harcamalarına, hastalarda morbidite hatta mortaliteye neden olduğu gibi sterilizasyon-dezenfeksiyon konularında gereksiz işlemlerin de hastane giderlerini artıracağı unutulmamalıdır. 3

4 Tanımlar Sterilizasyon: Dirençli bakteri sporları dahil olmak üzere cansız maddeler üzerinde bulunan m.o. ların bütün formlarının ortadan kaldırılması işlemidir. Dezenfeksiyon: Cansız maddeler üzerinde bulunan patojen m.o. ların ortadan kaldırılmasıdır.ortam steril olmaz. Bakteri sporları dezenfeksiyon düzeyine göre azalır. Asepsi: Bir ortamın m.o.larla kontaminasyonunu önlemek için yapılan işlemlere denir. Antisepsi : Canlı bir dokunun kimyasal maddeler kullanılarak m.o.lardan temizlenme işlemidir. 4

5 Mikroorganizmalar ve dezenfektanlara duyarlılık Sterilizasyon+özel prosedür Prion Sterilizasyon-Kimyasal sterilant Spor En az duyarlı Yüksek düzey dezenfektan Mycobacteria Zarfsız virüsler Orta düzey dezenfektan Fungus Vegetatif bakteriler Düşük düzey dezenfektan Zarflı virüsler En duyarlı 5

6 * 1850 Yılında pastör bazı ortamların streril edilmesini sağlamış. * Eskiden beri tuzlama, kurutma, ısıtma temelde mikro organizmaların ortadan kaldırılması(sterilizasyon) yöntemidir. İyot 1839 yılında yaralarda kullanılmıştır. * Hastalıkların önlenmesinde çok eskiden beridir kaynatma ve yakma işlemleri yapılmaktadır. 6

7 STERİLİZASYON Fiziksel * ısı ile(kuru ısı,buharlı ısı) * Işınlama ile Kimyasal Alkilleyici ajanlar Klorin dioksit Gaz plazma Perasetik asit Ozon Ozon-gaz plazma 7

8 Kuru Isı ile Sterilizasyon Cam, metal gibi yüksek ısıya dayanıklı malzemeler steril edilir.burada yeterli derecede yeterli süre ısı verilmelidir. 140 oc 4 saat 160 oc 2 saat 180 oc 30 dk. yeterlidir. Pastör Fırını Yüksek ısı uzun sürede cerrahi aletlere zarar verdiğinden ve ortamdaki ısı homojen dağılmadığından kuru ısı kullanımı önerilmemektedir 8

9 Basınçlı Buhar ile Sterilizasyon En hızlı,en güvenilir ve en kolay sterilizasyon yöntemidir. Hidroliz yoluyla proteinler denatüre edilir. Su buharının taşıdığı yüksek enerji kısa sürede proteinleri denatüre eder. Bu yöntemde toksik madde kullanılmaması ve su buharının toksik etkisinin olmaması önemli avantajlardır. CDC ye göre buhar basıncı ve ısısına dayanabilen her türlü tıbbi malzemeler bu yöntemle steril edilmelidir. Isı (C) Basınç(psi) Süre(dk) Otoklav 9

10 Işınlar Alfa,Gamma ışınları kullanılır. Işınlar suyu hidroliz ederek oksijen radikalleri oluşturur ve DNA- RNA yı parçalayarak m.o.ları öldürür. Penetrasyon özellikleri vardır. UV. Işınları ise sterilize etmez.iyonize edici değildir,penetrasyon özelliği yoktur. 10

11 Kimyasal Ajanlarla Sterilizasyon Alkilleyiciler Isıya dayanıklı olmayan plastik malzemeler, elektronik cihaz parçaları, kimyasal ajanlar kullanılarak steril edilir. Kullanılan başlıca kimyasallar Etilen oksit (EO), Gluteraldehid ve Formaldehittir. EO:Yanıcı,patlayıcı,karsinojen,toksik ve allerjen bir ajandır. Yanıcı ve patlayıcı özelliğini yok etmek için değişik oranlarda CO2 ve freon gazı ile karışım yapılır. 500mg/lt yoğunluğunda 55 oc de %50 nem ortamında dört saatte sterilizasyon yapar. Penetrasyon özelliği yüksektir. Isı ile sterilizasyonu mümkün olan malzemelerin etilen oksit ile steril edilmemesi önerilmektedir. Formaldehid: Gaz formunda olup 6mg/lt yoğunluğunda oc de %80 nem ortamında 3-4 saatte sterilizasyon sağlar. Toksik ve karsinojen bir gazdır.kanada da kullanımı yasaktır. 11

12 Kimyasal Ajanlarla Sterilizasyon Gaz-Plazma Sterilizasyonu Kimyasal ajanın vakum altında radyo dalgalarıyla iyonize edilerek havaya karıştırılmasıyla elde edilen ortama gaz-plazma adı verilir. Yeni bir sterilizasyon yöntemidir. H2O2 sıvı halde sporosidal bir ajandır. H2O2 den elde edilen gaz plazma, sterilizasyon sağlayacak etkinliktedir. H2O2 normalde koroziftir ancak gazplazma formunda korozif değildir. Gaz-plazma sterilizasyon yönteminde ısı ve neme gerek olmadan en hassas malzemeler optik cihazlar elektronik aygıtlar bu yöntemle steril edilmektedir. Oldukça etkili hızlı ve güvenilir bir yöntemdir. Çelik, plastik,cam,titanyum,seramik,alüminyum ile uyumludur. Gaz plazma ile steril edilecek malzemeler üzerinde su bulunmamalı ve kağıt, tekstil malzemeleri ile paketleme yapılmamalıdır. Bu yöntemle sıvılar steril edilemez.oldukça güvenilir bir yöntemdir. 12

13 Klorin dioksit Mikrobisidal ve sporosidal etkili, 11 C nin üzerinde gaz fazına geçen bir kimyasaldır. Klorin dioksit sterilizasyon için sıvı ya da gaz halinde kullananılabilir. Klorin dioksit sıvı formları kimyasal sterilizasyonda gluteraldehide alternatif olarak düşünülmüş; özellikle çeşitli bileşikler eklenerek sorun olarak görülen stabilitesi uzatılmış ve korozif etkileri azaltılmıştır. Bu solüsyonlarda % 1 ClO2 bulunmaktadır. Bu tip solüsyonlar fiber optik endoskopların sterilizasyonunda kullanılmaya başlanmıştır 13

14 Perasetik asit Aktif maddesi kimyasal sıvı sterilan olan peroksiasetik asittir. Cerrahi ve diagnostik cihazlar için hızlı, güvenli ve düşük sıcaklıkta sterilizasyon işlemidir. 12 dakika boyunca sterilan ile C de sterilizasyonu sağlanan malzeme, temas sonrası steril su ile durulanır; toplam süre 30 dakikadır. 14

15 Ozon Kuvvetli bakterisidal ve sporosidal etkisi ile birlikte çevreye zararlı değildir. Suda hızlı çözünür, stabilitesi kısa, yüksek oksidatif bir moleküldür C de çevrim süresi yaklaşık 4.5 saat sürmektedir. Hızlı, kullanıcı personel için güvenli olması ve çevreye zarar vermemesi avantajlarıdır. Endoskop sterilizasyonunda nemli ozon pompalayan cihazlar geliştirilmiştir. 15

16 Spalding Şeması Spalding, hastanelerde kullanılan araç-gereçleri oluşturabilecekleri infeksiyon riskine göre 3 guruba ayırmış. 1) Kritik enstrüman ve araç/gereç Vücudun steril bölgelerine veya damar içine giren enstrümanlardır (Örn.cerrahi enstrümanlar, implantlar, kateterler). infeksiyon riski yüksektir. Bu nedenle bu kategoride yer alan araç/gereç steril olmalıdır. 2) Yarı-kritik enstrüman ve araç/gereç Bu enstrümanlar mükoz membranlarla veya bütünlüğü bozulmuş deri ile temas edenlerdir (Örn.ventilatör ekipmanları, bronkoskoplar ve endoskoplar) Bu enstrümanlar uygun şekilde temizlenmeli ve tüm bakteriler ve sporların önemli bir bölümünü eradike edecek şekilde yüksek derecede dezenfeksiyona tabi tutulmalıdır. 3) Kritik olmayan enstrüman ve araç/gereç Bu enstrümanlar sadece bütünlüğü bozulmamış deri ile temas ederler (Örn.Tansiyon aleti manşonları, stetoskoplar). Bu enstrümanların steril 16 olması ve sporlardan arınmış olması gerekmemektedir.

17 Sterilizasyona Hazırlık Cerrahi araç ve gereçlerin yıkanması:yıkama işlemi otomatik makinelar ve dezenfeksiyon makineleri ile yapılır. Organik kirlerden arındırılmaları:aletler üzerindeki organik kirler aynı zamanda sterilizasyon ajanının aletlere temasını engelleyerek sterilizasyon işlemini etkisiz hale getirir.kural olarak temizlenmeyen hiçbir madde steril edilemez. Araç ve gereçlerin dekontaminasyonu: Quarterner amonyum bileşenleri kullanılarak m.o yoğunluğu azaltılır. Sterilizasyon işlerinde çalışan personeller bulaşmayı önlemek amacıyla eldiven, maske, gözlük, özel elbiseler ve önlük giyme gibi üniversal önlemler almalıdır. 17

18 Paketleme Steril edilen araç/gereç kullanım anına kadar sterilliğini koruyacak şekilde paketlenmiş olmalıdır. Paket sterilizasyon ajanına karşı geçirgen ancak m.o.lara karşı geçirgen olmamalıdır. Sterilizasyonun Kontrolü Sterilizatörler ve sterilizasyon işleminde kullanılan her türlü cihazın bakım ve kalibrasyonu düzenli olarak yapılmalıdır.bu amaçla fiziksel, kimyasal ve biyolojik indikatörler kullanılmaktadır. Steril Malzemenin Korunması Steril malzemeler eğitim almış görevli personel dışında kimsenin girmediği, toz ve haşereden korunmuş doğrudan güneş ışığı almayan bir bölümde korunmalıdır.personel depoya girerken önlük, bone ve eldiven giymelidir. 18

19 Dezenfeksiyon Ortamın istenmeyen m.o.lardan arındırılmasıdır. Sterilizasyondan daha az etkili bir işlemdir. Bakteri sporlarına etkisizdir. Sağlık kurumlarında bu işlem genellikle kimyasal madde kullanarak ve ısı ile gerçekleştirilir. Isı ile Dezenfeksiyon (pastörizasyon): sıcak su ile yapılır. En basit, etkili ve zararsız bir yöntemdir. Düşük ısılarda vejetatif m.o.ları inaktive eden pastörizasyon yöntemi gıda endüstrisinde yaygın olarak kullanılmaktadır. 60 oc de 6 saat beklendiğinde birçok bakteri ve virüsün öldüğü gözlenmiştir. Sıcak su ile yıkama: endoskopların yüksek düzey dezenfeksiyonu öncesinde m.o.ların yoğunluğunu azaltmaktır. 19

20 İdeal Bir Dezenfektanın Özellikleri Nötral ph' da çözünebilen bir ajan olmalıdır. Stabil olmalı, herhangi bir ph'da aktif olmalıdır. Renksiz ve kokusuz olmalıdır. Tüm mikroorganizmalar üzerinde hızlı ve öldürücü etki sağlayabilmelidir. Toksik ve irritan olmamalıdır. Uygulanacağı eşyalara zarar vermemeli Ucuz ve kullanımı kolay olmalıdır. Çevreye zarar vermemelidir. Pek çok mikroorganizmaya toksik olmalı, ancak insan için toksik olmamalıdır. Kolay bulunabilmelidir ve Çözücüde kolay erimelidir. 20

21 Dezenfeksiyona Etki Eden Faktörler Maddenin işlem öncesi temizliği Kan, püy gibi organik maddelerin varlığı ve miktarı Mikroorganizmanın yapısı Dezenfeksiyona tabi nesnenin biçimi Dezenfektanın konsantrasyonu Dezenfektana maruz kalma süresi Dezenfeksiyon işlemini uygulayan elemanın bu konudaki eğitim düzeyi 21

22 Dezenfektanların Etki Mekanizması 1-Hüre duvarına etki ederek yapısını bozanlar 2-Hüre proteinlerini denatüre ederek etki edenler 3-M.O.ların enzimlerinin işlevini bozarak etki edenler 4-Stoplazmanın kolloidal yapısını bozarak etki edenler 5-Nükleik asit yapısını bozarak etki edenler 22

23 Etkilerine Göre dezenfektanlar Dezenfektanlar Düşük Seviyeli Dezenfektanlar Orta Seviyeli Dezenfektanlar Yüksek Seviyeli Dezenfektanlar 23

24 Düşük Seviyeli Dezenfektanlar 24

25 Orta Seviyeli Dezenfektanlar 25

26 Yüksek Seviyeli Dezenfektanlar 26

27 27

28 28

29 Sabun, antimikrobiyal katkılı sabun ve alkol bazlı el dezenfektanlarının uygulama özellikleri. Özellikler Sabun Antimikrobiyal ilave edilmiş sabun Alkol bazlı el dezenfektanları Kirin uzaklaştırılması Evet Evet Hayır Geçici Floranın Öldürülmesi İyi Çok İyi Mükemmel İşlem için gerekli zaman 1-2 dak. 1-2 dak. 30 sn. Maliyet Düşük Düşük Çok düşük Tekrar kontaminasyon riski Evet Evet Hayır Uygulama yeri Lavabo Lavabo Her yer Personel uyumu > %40 Nadir Nadir Daha iyi Kurulama için havlu Evet Evet Hayır Deride yan etki Çok nadir Nadir Çok nadir Yanma tutuşma Hayır Hayır Evet 29

30 El antiseptiklerinin antimikrobiyal spektrum ve etki süreleri Grup Gram Pozitif Gram Negatif Mikrobakte riler Funguslar Virüsler Etki hızı Alkoller Hızlı Klorheksidin Orta İyodin Bileşikleri Orta İyodoforlar Orta Fenol deriveleri Orta Triklosan Orta Kuarterner amonyum Yavaş 30