HAK ve ÖZGÜRLÜK BİLDİRGELERİNDE VERGİLEME YETKİSİNİN SINIRLANDIRILMASI

Transkript

1 Kaynak: Coşkun Can Aktan, Dilek Dileyici ve Özgür Saraç, Vergi, Zulüm ve İsyan, Ankara: Phoenix Yayınevi, HAK ve ÖZGÜRLÜK BİLDİRGELERİNDE VERGİLEME YETKİSİNİN SINIRLANDIRILMASI Coşkun Can Aktan, Dilek Dileyici ve Özgür Saraç I. GİRİŞ İktidarın sınırlandırılması ve bireylerin hak ve özgürlüklerinin korunması her ne kadar modern devletlerin doğuşu ile belirginleşen ve zaman içinde önem ve değer kazanan kavramlar olsa da, bu yöndeki düşüncelerin ve mücadelelerin en eski çağlara kadar uzandığı bilinmektedir. İktidarın vergileme yetkisinin meşruiyyeti ve bu yetkisini ne şekilde kullanacağı, öte yandan bireylerin ağır vergilere karşı mülkiyet ve hatta yaşam haklarının ne şekilde korunabileceği ve güvence altına alınabileceği haklar ve özgürlükler tarihinin en temel meseleleridir. Bu çalışmada Magna Carta Libertatum adlı özgürlük bildirgesinin yayınlanmasının ardından bir çok ülkede ortaya çıkan özgürlük mücadeleleri sonucunda yayınlanan özgürlük bildirgelerinde vergileme yetkisinin ne şekilde sınırlandırıldığı ele alınmaktadır. Çalışmamızda öncelikle İngiliz ve Amerikan aydınlanma hareketleri ile ortaya çıkan hak ve özgürlük bildirgeleri ele alınacaktır. Daha sonra ise Osmanlı Devleti nde yayınlanan başlıca hak ve özgürlük bildirgeleri ve bu belge ve/veya bildirgelerde vergileme yetkisine ilişkin hükümler değerlendirilecektir. II- İNGİLİZ TARİHİNDEKİ BİLDİRGELERDE VERGİLEME YETKİSİNİN SINIRLANDIRILMASI Günümüzde kamu hukukçularının bir çoğu, İngiltere yi siyasi iktidarın hukuka bağlanarak sınırlanması ve özgürlüğün gelişimi konusunda başarı sağlayan ilk ülke olarak göstermektedir. Gerçekten de İngiltere özgürlüğün gelişimi açısından diğer ülkelere göre oldukça eski bir mirasa sahiptir. Ayrıca bu miras, hukukun üstünlüğü ve özgürlüğün gelişim konularında zaman içinde birçok ülkeye esin kaynağı olmuştur. Bugünkü İngiliz siyasi sistemi bir takım zorlukların aşılması sayesinde ortaya çıkmış ve bu zorlukların aşılması da ancak bir krala, Kral Yurtsuz John a karşı isyan bayrağının açılması, bir başka kralın, Kral I.Charles in kafasının kesilmesi ve yine bir başka kralın, Kral II.Jack ın ülkeden kovulması neticesinde mümkün olmuştur 1. Ayrıca bu aşamalar, temel hak ve özgürlüklerin gelişimi ve iktidarın hukukla sınırlandırılması açısından beraberinde çok önemli belgeleri miras bırakmıştır. Bu belgeler sırasıyla 1215 yılında imzalanan Magna Carta (Büyük Ferman), 1628 yılında imzalanan Petition of Rights (Haklar Dilekçesi) ve 1689 yılında imzalanan Bill of Rights (Haklar Bildirgesi) olarak bilinmektedir. Genel olarak bireysel hak ve özgürlüklerin gelişimini sağlayan bu bildirgeler, siyasi iktidarı hukukla bağlama konusunda önemli gelişmeler sağlamış ve dolayısıyla iktidarın en önemli yetkilerinden biri olan vergileme yetkisinin de hukuki açıdan sınırlandırılmasında etkili olmuştur. 1 WISEMAN, H. V.; Magna Carta Efsanesi, Çev: Münci KAPANİ, Ankara Hukuk Fakültesi 40. Yıl Armağanı, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları No:21, Ankara, 1966, s.464.

2 A- Magna Carta, 15 Haziran 1215 Günümüzde Magna Carta, insan hakları ve kişi hürriyetlerinin soyut birer kavram olmaktan kurtularak, bu kavramların hukuki ve siyasi bir düzen içinde şekillenmesini sağlayan ilk belge olarak kabul edilmektedir. Bu özelliği ile Magna Carta, kendisinden sonra gelen bir çok bildirgeye öncülük eden bir konuma sahiptir. Taşıdığı fikirler bakımından Magna Carta ya gerçek değerini kazandıran iki önemli özellik bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, diğer ortaçağ fermanlarında olduğu gibi krallığın kilise, baronlar veya tüccarlar gibi belli sınıfların değil, bütün hür kişilerin hak ve özgürlüklerini tanımasıdır. Bu hak ve özgürlükler çok geniş tutulmuş ve İngiliz ortaçağ hukukunun büyük bir bölümünü kapsamıştır. İkinci önemli özellik ise, fermanın kralın da bu hak ve özgürlükler çerçevesinde bağlı bulunduğunu teyit etmesidir. Böylece Magna Carta hukukun üstünlüğü fikrinin yerleşmesini sağlayan ilk temel taşı olarak büyük bir değer kazanmış ve tüm dünyada hukuk devleti fikrinin tarihi önderi konumuna yükselmiştir 2. Magna Carta nın yayınlandığı dönemin özellikleri kapsamında geçirdiği gelişim süreci ise şu şekilde özetlenebilir yılında tahta çıkan II.Henry, yaptığı düzenlemelerle krallığını güçlendirmek ve buna paralel olarak da feodal lordların yetkilerini sınırlamak istemiştir. Özellikle baronların yargılama yetkisini büyük oranda sınırlamayı başarmış ve bir çok davayı feodal mahkemelerden krallık mahkemelerine aktarmıştır. Ancak bunu yaparken de zaman zaman baronlara yeni imtiyazlar vaadetmek zorunda kalmıştır. Sonuçta, II.Henry güçlü bir merkezi yönetim kurmayı başarmış, ancak hassas dengeler üzerine kurulu bu yönetimin çok dikkatli idare edilmesi zarureti ortaya çıkmıştır 3. II.Henry in ölümünden sonra 1189 yılında tahta geçen I.Richard, krallığının büyük bir bölümünü haçlı seferlerinde parlak başarılar peşinde koşmakla geçirmiş ve ülke yönetimini yardımcılarına bırakmıştır. Bu kişiler kendi çıkarlarına yönelik olarak güçlü merkezi devletin sağladığı imkanlardan yararlanmak istemişler, ancak baronların büyük tepkisiyle karşılaşmışlardır. Diğer yandan I.Richard ın denizaşırı seferlere yönelik harcamaları nedeniyle askeri hizmet karşılığında ödenen vergiyi artırma girişimi de baronların krala karşı birleşmesi için gerekli zemini hazırlamıştır. I.Richard ın ardından 1199 yılında tahta geçen Kral John ise, güçlü merkezi devletin sağladığı imkanları sonuna kadar kullanmış ve baronlar üzerinde hakimiyet kurmaya çalışmıştır 4. Kral John güçlü merkezi devletin sağladığı imkanlardan özellikle vergileme alanında yararlanmış ve feodal düzeni yıkmaya yönelik yeni vergiler yürürlüğe koymuştur. Diğer yandan Papaya karşı tutumuyla kiliseyi de kendine düşman etmiş ve hukuka aykırı zalim davranışlarıyla baronların yanı sıra şehirli halkın da nefretini kazanmıştır 5. Kral John a duyulan nefret kısa sürede öylesine bir noktaya gelmiştir ki, Kral John un Fransız Kralı Auguste e karşı başlattığı savaşa katılma çağrısı baronlar tarafından reddedilmiştir. Bunun üzerine Kral John bu savaşın sürdürülmesi için yeni vergiler istemiş, ancak baronlar 2 İLAL, Ersan; Magna Carta, İstanbul Üniversitesi, Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt:XXXIV, Sayı:1-4, İstanbul, 1969, s CİN, Halil & S.Gül AKYILMAZ; Tarihte Toplum ve Yönetim Tarzı Olarak Feodalite ve Osmanlı Düzeni, Selçuk Üniversitesi Yayınları No:124, Konya, 1995, s CİN, Halil & S.Gül AKYILMAZ; a.g.e., s MOSCA, G.; Magna Carta dan 20 inci Asra Kadar İngiliz Anayasa Hareketleri, Çev: Mukbil ÖZYÖRÜK, Ankara Üniversitesi, Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:V, Sayı:1-4, 1948, s

3 kralın 6 Ocak 1215 tarihinde I.Henry döneminde kabul edilen fermanla 6 tanınmış olan hak ve hürriyetleri teyit etmesini, aksi halde ayaklanacaklarını bildirmişlerdir. Buna karşılık Kral John, baronları oyalarken rahiplerin seçilmesinde kiliseyi serbest bırakma kararı almış ve bu yolla kilisenin desteğini kazanmak istemiştir. Ancak Başpiskopos Stephen Langton un baronlarla birlikte hareket etmesi nedeniyle bunda başarılı olamamıştır. 15 Ocak 1215 tarihinde kiliseye serbest seçim hakkı tanıyan Kral John, tüm ülkede kendisine sadakat yemini edilmesini istemiş, ancak bunun da bir tesiri olmamıştır. Kralın kendilerinden istediği sürenin bitmesi üzerine birleşen baronlar Northamptonshire a gelmişler ve Kralın gönderdiği aracılara yaptıkları tekliflerin Kral tarafından kabul edilmemesi sonucunda 5 Mayıs 1215 tarihinde Kralı tanımadıklarını bildirmişlerdir. Daha sonra baronlar 24 Mayıs 1215 tarihinde Londra şehrine girmiş ve Londra halkı kendilerine büyük bir istekle katılmıştır. Bunun ardından, Kral erkanının büyük çoğunluğu da ayaklanan baronların yaptığı çağrıya uymuş ve yalnız kalan Kral John 15 Haziran 1215 günü Thames ırmağı üstünde bulunan Runnymede kasabasında krallığın yetkilerini sınırlayan Magna Carta yı kabul etmek zorunda kalmıştır 7. Genelde ortaçağ fermanı olma özelliği taşıyan Magna Carta, toplam 63 maddeden oluşmakta ve içerik olarak siyasi sisteme ilişkin birçok konuyu kapsamaktadır 8. Bu konular içinde kralın vergileme yetkisinin sınırlandırılması ise ayrıcalıklı bir yer tutmaktadır. Çünkü vergileme yetkisinin kötüye kullanımı belgenin ortaya çıkışı bakımından önemli bir rol oynamıştır. Magna Carta da kralın vergileme yetkisinin sınırlandırılması ile ilgili 3 madde bulunmaktadır. Bu maddeler vergileme yetkisinin kral tarafından kullanımını düzenleyen 12. madde, vergileme yetkisinin kullanımında genel oylama esaslarını düzenleyen 14. madde ve vergileme yetkisinin baronlar tarafından kullanılmasını düzenleyen 15. maddelerdir. Bu maddeler sırasıyla şu esasları içermektedir: Madde 12: Kendimiz için kurtuluş akçesi, büyük oğlumuzun şövalye olması ve yalnızca bir kere büyük kızımızın evlenmesi sebepleriyle toplananlar dışında krallığımızda genel oylama olmadan hiçbir vergi veya yardım toplanamayacaktır. Bu sebeple de ancak makul bir yardım toplanabilir. Londra şehrinden istenecek yardımlarda da benzer şekilde hareket edilecektir. Madde 14: Yukarıda belirtilen üç istisna dışında bir yardım veya vergi kararlaştırılırken gerekli genel onaylamayı alabilmek için başpiskopos, piskopos, rahip, kont ve büyük baronları adlarına göndereceğimiz mektuplarla çağıracağız. Bizimle dolaysız olarak toprak ilişkisi olan herkese, şerifler ve diğer memurlarımız aracılığıyla, belirli bir günde en az kırk gün mühlet verilerek belirli bir yerde toplanmak için çağrıda bulunacağız. Bütün çağrı mektuplarında, çağrının sebebi bulunacaktır. Böyle bir çağrı çıkartılınca, o gün 6 İngiliz tarihinde Magna Carta dan önce kralın yetkilerini sınırlayan belgelere rastlamak mümkündür. Bu belgelerden birisi I.Henry nin 1154 yılında kabul ettiği fermandır. I.Henry nin tahta çıkışını meşru göstermek için kabul ettiği bu ferman, yalnız kiliseye ve baronlara teminat vermekle kalmamış, örf ve adet hukukunun üstünlüğünü de kabul etmiştir. Stephen Langton un Magna Carta nın değerli bir belge halini almasında büyük pay sahibi olduğu iddia edilmektedir. Esasen bu kişinin isminin belgenin başlangıcında yer alan hitap bölümünde Canterbury Başpiskoposu, İngiltere nin Önderi ve Kutsal Roma Katolik Kilisesi Kardinali sıfatıyla ilk sırada yer alması da bu iddiayı doğrular niteliktedir. Ayrıntılı bilgi için Bkz., 7 İLAL, Ersan; a.g.m., s Yayınlandığı dönemde orijinal hali Latince olan bu belge daha sonraki dönemlerde birçok dile çevrilmiştir. Belgenin orijinal hali ve İngilizce çevirisi için Bkz., Metnin Türkçe ye çevrilmiş hali için ise, Bkz., Hak ve Özgürlükler Antolojisi, Magna Charta Libertatum, Editör: Coşkun Can AKTAN, Ankara: Hak-iş Yayınları, 2000, s

4 için kararlaştırılan iş, mevcudun iradesine uygun olarak yapılacak, çağrılan herksin gelmiş olması aranmayacaktır. Madde 15: Gelecekte kimsenin, kendi hür adamlarından, kendi kurtuluş akçesi, büyük oğlunun şövalye olması ve büyük kızının bir kere evlendirme masrafları dışında bir sebeple yardım toplamasına müsaade etmeyeceğiz. Bu sebeple de ancak makul bir yardım toplanabilir. Genel olarak kralın vergileme yetkisini sınırlayan 12. madde, vergi toplanabilmesi için genel oylamayı gerekli kılmakta ve birkaç açıdan önem taşımaktadır. Her şeyden önce bu madde ile vergilerin toplanabileceği durumlar belli bir sınırlamaya tabi tutulmuş ve keyfi vergi taleplerinin önlenebilmesi için önemli bir denetim mekanizması getirilmiştir. Diğer yandan maddede yer alan genel oylama ifadesiyle izin tekeli kraldan çıkarak bir meclise verilmiştir ki, Magna Carta da bahsedilen bu meclis, daha sonra parlamentoya dönüşecek olan Magnum Concilium halini almıştır madde ise genel oylamayı verecek olan meclisin kimlerden oluşacağını ve ne şekilde toplanacağını düzenlemektedir. Nitekim daha sonra yaşanan gelişmelerde baronlar bu maddeye dayanarak, kralın Magna Carta ya riayet etmesini sağlamak ve uygulamalarını denetlemek üzere 25 kişilik bir komite kurmuşlardır. Ayrıca belge hükümlerine aykırı davranışlar hakkında şikayetleri değerlendirmek üzere bu komitenin 4 üyesinden kurulu bir alt komisyon oluşturulmuştur. Şikayet konusu olan hususların kral tarafından düzeltilmediği takdirde komitenin krala silahla karşı koyma kararı alma yetkisi taşıdığı vurgulanmıştır. Meşru isyan hakkının müstesna bir örneğini teşkil eden bu yetki, daha sonraları Locke ın son çare olarak direnme hakkı fikrine zemin hazırlamıştır maddede ise, feodal düzende yerel vergileme yetkisine sahip baronların da aynen kralın vergileme yetkisini kullanmada olduğu gibi, emirlerindeki adamlarından belli konularda ve ancak makul seviyelerde para isteyebileceklerini düzenlemektedir. Magna Carta nın özellikle krala karşı ayaklanan baronlar tarafından hazırlanan bir belge olması dikkate alınacak olursa, bu madde ile baronların kendi yetkilerini de sınırlandırma özverisinde bulundukları sonucu çıkarılabilmektedir. Magna Carta nın vergilemeye ilişkin bu hükümlerinden özellikle 12. ve 14. Maddeler, XVII. ve XIX. yüzyıl İngiliz hukukçuları tarafından temsilsiz vergileme olmaz kuralını getiren hükümler olarak nitelendirilmiştir. Stubbus a göre bu maddeler anayasa hukuku bakımından en ilgi çekici olanlarıdır, çünkü vergi koyma hakkının millete ait olduğunu kabul etmekte ve bunun usulünü göstermektedir. Büyük hukukçu Blackstone, Magna Carta yı özgürlüklerin en önemli kalesi şeklinde nitelendirirken, William Pitt e göre Magna Carta anayasal düzenin İncili olmuştur 11. B- Haklar Dilekçesi (Petition of Rights), 7 Haziran yılında Kral I. Jack ölünce tahta oğlu I.Charles geçmiştir. I.Charles, mutlak iktidarı kullanmanın krallar için yalnız bir hak değil aynı zamanda bir ödev olduğuna inandığından, ülkede mutlakiyet rejimini yerleştirmeyi amaçlamış ve vergileme yetkisini keyfince kullanarak sürekli bir orduya kurmaya çalışmıştır. Diğer yandan I.Charles in bu amaca dayanarak tahsis etmek istediği ordunun kurulması için gerekli en önemli gerekçe ise savaş yapmak olmuştur. 9 CİN, Halil & S.Gül AKYILMAZ; a.g.e., s WISEMAN, H. V.; a.g.m., s İLAL, Ersan; a.g.m., s

5 Kısa sürede bu konuda eline güzel bir fırsat geçen I.Charles, bu fırsatı iyi kullanmış ve Fransız protestanlarına yardım bahanesiyle Fransa kralına karşı savaş açmıştır. Fransa ya açılan savaşta öncelikle Nantes kenti kuşatılmış ve parlamento kuşatmanın başarıya ulaşması amacıyla istenen yardım ödeneğini kabul etmiştir 12. Ancak, gerek bu ödeneğin azlığı gerekse askerlerin kötü yönetilmesi yüzünden İngiliz donanması hiçbir başarı elde edemeden ülkeye dönmek zorunda kalmıştır. Bunun üzerine başarısızlığın sorumluluğu krala yüklenmeye çalışılmış ve bu durum kralın parlamento tarafından çok sert bir biçimde eleştirilmesine yol açmıştır. Parlamentonun bu sert eleştirileri karşısında kral, üst üste parlamentoyu iki defa dağıtmıştır. Daha sonra kral, savaşın sürdürülmesi için ihtiyaç duyulan mali olanakları sağlamak amacıyla parlamentoyu üçüncü defa toplantıya çağırmıştır. Toplanan bu üçüncü parlamento, savaşın sürdürülmesi için gerekli mali olanakları sağlamayı kabul etmiş, ancak bunun karşılığında kralın yetkilerini sınırlandıran bir belgenin, Petition of Rights in kral tarafından onaylanması şartını ileri sürmüştür. Bu durum karşısında fazla pazarlık şansı bulunmayan kral, vergileme yetkisi başta olmak üzere çeşitli yetki sınırlamaları getiren bu belgeyi 7 Haziran 1628 tarihinde kabul etmek zorunda kalmıştır 13. İngiliz tarihinde ilk olarak 1215 yılında Magna Carta ile başlayan ve kralın yetkilerini sınırlamayı amaçlayan anlayış, aynı amaca hitabeden ve ikinci bir belge olma özelliği taşıyan Petition of Rights ile gelenekselleştirilmeye çalışılmıştır. Ayrıca temel hak ve özgürlükler alanında da önemli katkılar sağlayan bu belge, daha sonraki dönemlerde İngiliz siyasi hayatında yeni gelişmelere zemin hazırlamıştır. Kısa bir hitap ve vergileme yetkisinin kullanımı konusundaki geleneği hatırlatıcı nitelik taşıyan bölümle başlayan Petition of Rights, toplam 11 maddeden oluşmakta ve içerik olarak parlamento yetkilerinden adli yargılamaya, sürekli bir ordunun kurulmasından meşru direnme hakkına kadar bir çok önemli konuyu kapsamaktadır. Bu konular içinde belgenin ortaya çıkışı bakımından önemli bir rol oynayan, kralın vergileme yetkisinin sınırlandırılması ise ayrıcalıklı bir yer tutmaktadır. Petition of Rights de vergileme yetkisinin o döneme kadar alışılagelmiş halini hatırlatan ve kralın vergileme yetkisinin sınırlandırılmasına yönelik hükümler şunlardan ibarettir: En yüce efendimiz kralımıza, biz ruhani ve dünyevi lordlar ve Parlamento da bir araya gelmiş olan topluluklar, Kral I. Edward zamanında çıkarılıp yürürlüğe konulmuş bir yasayı hakirane anımsatırız. Bu İmparatorlukta, kralın ya da varislerinin, imparatorluk bünyesindeki başpiskopos, piskopos, kont, baron, şövalye ve soyluların ve diğer özgür kişilerin onayları ve rızaları alınmadan hiçbir vergi ya da yardım parası tarh edemeyeceği ya da oranlarını yükseltemeyeceği yolunda bir yasaydı, bu. Dahası Kral III. Edward ın hükümdarlığının 25. yılında, gelecekte hiç kimsenin rızası olmadan krala ödünç para vermekle yükümlü tutulamayacağına dair bir yasa da, parlamento 12 Devrimler ve Karşı Devrimler Tarihi Ansiklopedisi, Cilt:IV, Sayı:31, Gelişim Yayınları, İstanbul, 1975, s Parlamentonun krala karşı yönelttiği bu sert eleştirilerde Avam Kamarası önemli bir rol oynamıştır. Avam Kamarası özellikle Magna Carta ile başlayan sürece dayanarak, kral iktidarının parlamento ayrıcalıklarıyla sınırlanmış olduğunu ileri sürmüş ve kralın keyfi yetki kullanımı karşısında çok sert eleştirilerde bulunmuştur. Bu konuda ayrıntılı bilgi için Bkz., Devrimler ve Karşı Devrimler Tarihi Ansiklopedisi, s GÖZE, Ayferi; Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, 3. Bası, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., İstanbul, 1986, s.449. Hak ve özgürlüklerin gelişimi açısından tüm dünyada önemli bir yeri olan bu belgenin orijinal ve Türkçe hali için sırasıyla Bkz., ve C.Can Aktan (Ed.),Haklar ve Özgürlükler Antolojisi, Ankara: Hak-İş Yayını s

6 yetkisince onaylanıp, emir ve ilan edilmişti; ne de olsa ülkenin özgürlüğüyle bağdaşmayan, uygunsuz bir şeydi bu. İmparatorluğun diğer yasalarıyla da, hiç kimsenin Benevolence diye adlandırılan ya da başka türlü herhangi bir yasadışı vergi altına sokulamayacağı kararlaştırılmıştır. Bu yukarda sözünü ettiklerimizin dışında, imparatorluğun diğer olumlu bazı yasa ve nizamnameleriyle de, uyruklarınız parlamentonun toplu kararı olmadıkça, hiçbir baç, vergi ya da yardım parası ödemeye zorlanamayacakları hakkını elde etmişlerdi. Buna karşın son zamanlarda, bazı kontluklardaki çeşitli memurlara çeşitli buyruklar ve bu buyrukların icra talimatnameleri ulaşmıştır. Bunun üzerine çeşitli alanlarda bir araya toplanan uyruklarınıza, Majestelerinize belli bir miktar parayı ödünç vermeleri çağrısında bulunulmuştur. İçlerinden bazılarının karşı çıkmaları üzerine, hemen hiç vakit kaybetmeden bu imparatorluğun yasalarının ve nizamnamelerinin asla izin vermeyeceği bir yemin etmeye zorlanmışlardır. Ayrıca gizli bir meclisin önüne çıkmaya, orada hesap vermeye ve bunu taahhüt etmeye cebredilmişlerdir. Bazıları da başka yerlerde bu yüzden zindana atılmışlar, sürülmüşler, çeşitli yollardan tedirgin ve rahatsız edilmişlerdir. Çeşitli kontluklarda, imparatorluğun özgür geleneklerine ve yasalarına aykırı olarak daha başka pek çok ödeme uyruklarınızdan talep edilmiş ve sırtlarına yükletilmiştir. Bu yüzden gelecekte Parlamentonun genel onayı olmadıkça, hiç kimsenin ödünç para, bağış, vergi, herhangi bir armağan vermeye ya da buna benzer bir ödemede bulunmaya zorlanmasını ve bunun için, böyle bir ödemede bulunmayı reddetti diye, kimsenin sorguya çekilmemesini, yemin etmeye cebredilmemesini, hücreye kapatılmamasını, tutuklanmamasını ya da başka bir biçimde eziyet çektirilmemesini ve rahatsız edilmemesini, yüce Majestelerinizden rica ediyoruz. Hiçbir özgür kişi, bu değindiğimiz durumlardan hiçbirinde yasaklanmamalı ve göz altına alınmamalıdır. Petition of Rights de vergileme yetkisinin sınırlandırılmasına yönelik olarak yer alan bu hükümlerin o dönemde meydana getirdiği etkiyi ise şu şekilde değerlendirmek mümkündür. Belge hükümlerine göre kral, parlamentonun onayı olmaksızın vergi tarh edemeyeceği gibi, istikraz da akdedemeyecek, hatta bağış, hibe, ihtiyari yardımlar da kabul edemeyecektir. Dolayısıyla bu hüküm ile, özgür kişilerin mal ve can güvenliğinin kralların keyfi eylem ve işlemlerine karşı korunması sağlanmıştır. Diğer taraftan, bahsedilen onaylama yetkisi ile parlamento vergileme yetkisinin kullanımında onay makamı sıfatıyla yasama iktidarına ortak bir konuma yükselmiştir. Petition of Rights in vergileme yetkisinin sınırlandırılması konusunda getirdiği bir diğer yenilik ise, kralın her ne gerekçeyle olursa olsun, parlamentonun onayını almadan uygulamaya koyduğu vergilerle ilgilidir. Buna göre, kralın bu tür mali mükellefiyetleri yerine getirmeyenleri cezalandırılması konusunda hiçbir yetkisi olmadığı, aksi halde kralın hukuki açıdan geçersiz olan bu tür girişimleri karşısında direnişe geçileceği belirtilmiştir. Bu hüküm kralların yasal olmayan davranışları karşısındaki direnişin meşruluk kazanması açısından son derece etkili olmuştur. Benevolence, halktan yardım adı altında alınan paralardı.

7 Petition of Rights in kral I.Charles tarafından onaylanmasının ardından yaşanan gelişmeler de hayli ilgi çekicidir. Çünkü I.Charles başlangıçta kabul ettiği bu belgenin ardından, ihtiyaç duyulan ödeneği alır almaz parlamentoyu dağıtmıştır. Daha sonra ise Fransa ile barış yapmış ve ülkesini 11 yıllık süreyle tam bir mutlakıyet rejimi ile idare etmiştir. Bu süre içinde parlamentoyu toplanmaya çağırmadığından, parlamentonun onaylamadığı vergiler tarh etmeye başlamıştır. Kralın bu idaresi halkta hoşnutsuzluğa neden olmasına rağmen, uzun süre devam etmiş ve o dönemde hakim olan mutlakıyet rejiminin yoğunluğu nedeniyle, isyan fikri gecikmeye uğramıştır. Ancak I.Charles ın ilerleyen dönemde rahipler sınıfını kendi otoritesine tabi kılmak istemesi, kalvenist papazların sabrını taşırmış ve bu kişiler halkı açık ve şiddetli bir isyana teşvik etmişlerdir. O dönemde İskoçya nın hakimleri olarak değerlendirilen bu kişilerin teşvikleri kısa sürede bir isyan başlamasına neden olmuş ve isyancıların İngiltere yi istilası kısa sürede gerçekleşmiştir. Bu durum karşısında I.Charles, isyancılara karşı kuvvetli bir ordu oluşturma gereği duymuş ve bu nedenle parlamentoyu toplantıya çağrılmak zorunda kalmıştır 14. Parlamento, isyanla mücadele amacıyla ordu kurulmasına kıyasla kralın mutlakıyetçi idaresine karşı mücadeleyi daha gerekli görmüş ve kralın yasal olmayan emirlerine itaatin ölüm cezasını gerektirdiğine dair bir kanun çıkarmıştır. Ancak kral bu kanunu onaylamamış ve meşhur bir kurban vermekle bu isyan dalgasını bastırabileceği fikrine kapılmıştır. I.Charles in bu fikri parlamentoyu daha da cesaretlendirmiş ve ordu kurulması için istenen ödenekler reddedilerek, kralın dağılın emrine de uyulmamıştır. Bunun üzerine kral şiddet kullanmayı uygun görmüş ve parlamentoyu bastırarak muhalefet liderlerini tutuklamaya kalkmıştır. Yaşanan bu gelişmeler ise, Londra milislerin de isyancılara katılmasını sağlamış ve kralın verdiği emirlere itaat reddederek parlamentonun müdafaası üstlenilmiştir 15. Ortaya çıkan bu durum karşısında ülke halkı kralı destekleyenler ve parlamentoyu destekleyenler şeklinde ikiye bölünmüş ve ülke bir iç savaşın eşiğine gelmiştir. Kralı destekleyenler başlangıçta parlamento milislerine karşı önemli başarılar elde etmişlerdir. Ancak parlamento, vergi tarh etme hakkına sahip olduğundan kısa sürede daimi bir ordu kurmayı başarmış ve bunu yaparken parlamentonun davasını benimseyen Oliver Cromwell in tavsiyelerini takip etmiştir. Çetin mücadelelerle geçen birkaç yıldan sonra Cromwell, kralı destekleyenleri yenilgiye uğratmayı başarmıştır. Bu başarıdan sonra Cromwell, Avam Kamarası nın kralı bizzat muhakeme etmek istemesinden dolayı parlamento ile anlaşmazlığa düşmüş ve kralın yargılanmasını subaylardan kurulu bir heyete bırakmıştır. Yüksek Adalet Mahkemesi adlı bu heyet I.Charles i parlamentoya savaş açma ve vatana hıyanet etme suçlarından 27 Ocak 1649 tarihinde ölüme mahkum edilmiş ve 30 Ocak 1649 günü büyük bir kalabalığın gözleri önünde İngiltere kralı I.Charles boynu vurularak idam edilmiştir 16. C- Haklar Bildirisi (Bill of Rights), 1689 İngiliz tarihinde ortaya çıkan bir diğer önemli hak ve özgürlükler bildirgesi de 1689 yılında onaylanan Bill of Rights dir. Bu belgenin ortaya çıkış süreci ise şöyle bir gelişim göstermiştir. I.Charles ın idam edilmesinden sonra Cromwell, İngiltere deki karışıklıkları fırsat bilerek isyana kalkışan İrlandalıları ve İngiltere den ayrılmak isteyen İskoçyalıları bastırmaya yönelik çok sert tedbirler uygulamış ve kısa sürede başarı sağlamıştır. Cromwell in bu başarısı Dinde reform hareketlerinin önde gelen isimlerinden biri olan John Calvin i destekleyen papazlar. 14 MOSCA, G.; a.g.m., s MOSCA, G.; a.g.m., s Devrimler ve Karşı Devrimler Tarihi Ansiklopedisi, Cilt:IV, Sayı:32, Gelişim Yayınları, İstanbul, 1975, s

8 kendisine Lordlar Kamarası tarafından Koruyucu Lord unvanı verilmesini sağlamıştır. Ancak Avam Kamarası, Cromwell in bir diktatör olduğu fikrini benimsediğinden, kendisine verilen bu unvanı tanımamıştır. Bunun üzerine Cromwell, Avam Kamarası nı şiddetle dağıtarak kuvvetli bir ordu tahsis etmiş ve İngiltere tarihinde benzeri görülmemiş bir askeri diktatörlük kurmuştur 17. Cesur ve ileri görüşlü biri olan Cromwell, tahsis ettiği ordu sayesinde bir yandan ülke dışında önemli başarılar kazanmış, diğer yandan da uyguladığı sert ve etkili tedbirlerle ülkede barış ve refah temin etmiştir. Bu arada halk bir çok defa Cromwell e başkaldırmak istemişse de, uygulanan sert tedbirler karşısında cesaretini sergileme başarısını gösterememiştir. Cromwell in kurmuş olduğu ordu sayesinde devam ettirdiği diktatörlük rejimi, İngiltere de on yıldan fazla bir süre için mutlak bir iktidar kullanmasını sağlamıştır. Bu rejim öylesine sağlam bir hale gelmiştir ki, Cromwell in 3 Eylül 1658 tarihinde ölümü bile rejimin sona ermesini sağlayamamıştır. Cromwell in ölümünden sonra nispeten zayıflayan diktatörlük rejimi, Cromwell in generallerinden biri olan George Monk un parlamentoyu toplama girişimiyle iyiden iyiye zayıflamış ve 1660 yılının Mayıs ayında I.Charles in oğlu II.Charles in kral ilan edilmesiyle tamamen sona ermiştir 18. Babası gibi mutlak bir iktidar arzusu taşımayan II.Charles, parlamentoya karşı ılımlı bir tutum izlemiş ancak babadan kalan bir alışkanlıkla sık sık parlamentoya müracaat ederek para talebinde bulunmuştur. II.Charles elde ettiği bu paraları kamu hizmeti sunmak yerine genelde sarayın lüks harcamalarını karşılamak amacıyla kullanmıştır. II.Charles in bu tutumu kısa sürede kendisine karşı kamuoyu oluşmasını sağlamış ve 1665 yılında Hollanda ya karşı başlatılan savaşın kaybedilmesi neticesinde parlamento, kralın keyfi iktidarını sınırlayıcı yeni bir takım tedbirlere başvurmuştur. Diğer yandan II.Charles dini meselelere karşı daima aşırı bir hafiflik göstermiş ve o dönemde geçerli olan katolik-protestan çekişmesinde çelişkili davranışlar sergileyerek kendine duyulan güvensizliği daha da artırmıştır 19. II.Charles in 1685 yılında ölümü üzerine tahta siyasi bakımdan I.Charles in fikirlerini taşıyan kardeşi II.Jack geçmiştir. Koyu bir katolik olan ve babası gibi mutlak bir monarşi kurma amacını taşıyan II.Jack ın yaşlı olmasına rağmen katolik adetlerine göre yaptığı ikinci evlilikten bir oğlu dünyaya gelmiş ve İngiltere de mutlak monarşiye duyulan endişe doruk noktasına ulaşmıştır. Bu endişeler karşısında parlamentonun belli şahsiyetleri, ortaya çıkan tehlikeyi önleme yollarını aramaya başlamıştır. Bunun üzerine bazı parlamento üyeleri Hollanda Stathoder i Guillaume Orange ile anlaşmış ve bu prens II.Jack ın büyük kızı Mary ile evlenmiştir. Ardından Guillaume, protestanlığı müdafaa amacıyla, Hollanda ve İngiliz göçmenlerinden oluşan bir ordu ile İngiliz sahillerine çıkmıştır. Bunun üzerine harekete geçen Kral II.Jack, küçük bir daimi ordu tahsis etmiş ve bu orduyu Guillaume a karşı koymak üzere 17 MOSCA, G.; a.g.m., s MOSCA, G.; a.g.m., s Bu tedbirlerden bir tanesi 1679 yılında kral tarafından onaylanan ve günümüzde Hobeas Corpus adını taşıyan bildirgedir. Kişi güvenliği ile ilgili bir belge olan Hobeas Corpus ile genel olarak şu tedbirler alınmıştır (Bkz; GÖZE, Ayferi; a.g.e., s.451): - Kişilerin keyfi olarak, yargıç kararı olmadan tutuklanmaları, hapsedilmeleri, öldürülmeleri yasaklanmıştır. - Kişilerin uzun süre yargıç önüne çıkarılmadan tutuklu kalmaları yasaklanmıştır. - Tutukluların bazı ağır suçlar dışında kefaletle salıverilmeleri ve mahkemelerin tutuksuz sürdürülmesi kabul edilmiştir. - Sanığın tutuklu olarak muhakemesinin yapıldığı hallerde de davanın çok kısa bir süre içinde sonuçlandırılması ilkesi kabul edilmiştir. - Kişinin güvenliği kralların keyfi işlemlerine karşı korunmuş ve kişinin güvenliğinin korunması yargıçlara bırakılmıştır. 19 MOSCA, G.; a.g.m., s O dönemde kullanılan bu terim günümüzde aşağı yukarı cumhurbaşkanı anlamını ihtiva etmektedir.

9 bölgeye göndermiştir. Ancak, kralın gönderdiği ordudaki bir çok askerin taraf değiştirmesi üzerine başarısız olunmuş ve Guillaume hemen hemen hiçbir engelle karşılaşmaksızın kısa sürede Londra ya girmiştir. Bunun üzerine endişesi büsbütün artan Kral II.Jack, kraliyet mührünü Taymis nehrine atarak Fransa ya kaçmak zorunda kalmıştır. Ardından durumu değerlendirmek üzere Londra da toplanan parlamento, kralın kaçması ve kraliyet mührünü nehre atmasının fiilen tahttan feragat anlamına geldiği yönünde karar almış ve Guillaume ile Mary İngiltere kral ve kraliçesi ilan edilmiştir. İhtilal mahiyetindeki bu hareketin meşruluğunu sağlayan bu kararlara ilave olarak parlamento, 1689 yılının ilk günlerinde kraliyetin otoritesine yeni sınırlamalar getiren Bill of Rights i kralın onayına sunmuş ve bu belge ile İngiliz vatandaşlarına önemli özgürlükler bahşedilmiştir 20. Hemen her bildiride rastlanan bir hitap bölümüyle başlayan ve 12 şikayet maddesi ile devam eden Bill of Rights, siyasi rejime yenilik getiren 13 madde ile sonuçlanmaktadır. Bill of Rights, siyasi rejimin işleyişi açısından önemli yenilikler getirmekte ve yargılama usullerinden, parlamentonun toplanmasına, daimi ordu tahsisinden, düşünce özgürlüğüne kadar çok sayıda konuyu içermektedir. Bu maddelerden vergileme yetkisinin kullanımı ve sınırlandırılması ile ilgili maddeler ise şunlardır 21. Madde 1: Parlamentonun onayı olmadan, kralın yetkisine dayanarak, yasaları ve bu yasaların icrasını iptal etmek gücü sözde kalır ve yasadışıdır. Madde 2: Son zamanlarda alışkanlık haline getirmek küstahlığını gösterdikleri gibi, kralın yetkisine dayanarak, kendini yasalardan ve bu yasaların icrasından muaf tutmak gücü de sözde kalır ve yasadışıdır. Madde 4: Veto hakkı bahanesiyle, parlamentonun onayı olmadan, uzun bir süre için, kabul edildiğinden ya da edileceğinden başka bir biçimde tahtın yararına para toplamak yasadışıdır. Bill of Rights de yer alan vergileme yetkisinin sınırlandırılmasına ilişkin bu maddelerin o dönemde meydana getirdiği yenilikler ise şu şekilde değerlendirilebilmektedir. Buna göre belgede yer alan birinci madde ile iktidar gücünün bir parçası olan yasama iktidarı bütünüyle parlamentonun eline geçmiş ve parlamento yasama alanında mutlak otorite konumuna yükselmiştir. Bu maddenin vergileme yetkisinin kullanımı açısından meydana getireceği muhtemel etki ise şu şekilde açıklanabilir. Temelde ilgili bir yasayla gerçekleşen vergileme, yasa yapma yetkisini eline geçiren parlamento tarafından yapılacaktır. Dolayısıyla bu alanda hiçbir tasarruf yetkisi bulunmayan kralın bu yetkiyi keyfi ve kötüye kullanması engellenmiş olmaktadır. Ayrıca parlamento tarafından kabul edilen vergilemeye ilişkin bir yasanın kral tarafından iptal edilmesi yasadışı sayıldığından, kralın bu alanda hiçbir yetkiye sahip olmadığı da açıkça görülmektedir. İkinci maddede yer alan hükme göre, hiç kimse kraldan aldığı yetkiye dayanarak kendisini parlamentonun çıkardığı bir yasadan muaf tutamayacaktır. Dolayısıyla, vergileme ile ilgili bir yasa karşısında unvanı ne olursa olsun hiç kimse eğer vergi ödemekle görevli ise bu görevini herhangi bir yetkiye dayanarak savsaklayamayacak, kendisini ilgili vergiden muaf sayamayacaktır. Zira parlamentonun çıkardığı yasalarla ilgili olarak krala bile herhangi bir 20 MOSCA, G.; a.g.m., s Bill of Rights in Türkçe hali için Bkz., C. Can Aktan, (Ed), Haklar ve Özgürlükler Antolojisi, Ankara: Hak-İş Yayını, s

10 düzenleme hakkı verilmezken, kraldan aldığı yetkiye dayanarak başka bir kişinin ilgili yasadan kendisini muaf sayması mümkün değildir. Dördüncü madde ise, eğer kral herhangi bir veto yetkisine sahip olduğu hissine kapılır ve parlamentonun onayı olmaksızın her ne isimle olursa olsun halktan para toplama yoluna giderse, bunun tamamen geçersiz olduğunu belirtmektedir. Dolayısıyla burada birinci ve ikinci maddelerde yasama gücünün kullanımı kapsamında dolaylı olarak sınırlandırılan vergileme yetkisinin açık olarak sınırlandırıldığı görülmektedir. Bill of Rights in en önemli özelliği, İngiliz siyasi rejiminde parlamentonun mutlak üstünlüğünü temellendiren belge olmasıdır. Çünkü bu belge ile kralın yasama yetkisi elinden alınmış ve kralın yasama işlemindeki fonksiyonu yasada herhangi bir değişiklik yapmadan, yasaya bir şey eklemeden sadece yasayı yürürlüğe koymaktan ibaret kılınmıştır. Diğer bir ifadeyle, 1628 yılında Petition of Rights ile yasama iktidarına ortak olan parlamento, Bill of Rights ile yasa yapma hakkının mutlak hakimi konumuna yükselmiştir. Dolayısıyla yasama alanında mutlak üstün duruma geçen parlamento, iktidarın en önemli yetkisi olan vergileme yetkisini de eline geçirmiş ve kralların bu yetkiyi keyfi ve kötüye kullanmaları ihtimali sona erdirilmiştir. Gerçekten de İngiliz siyasi hayatında Bill of Rights den sonra kralların vergileme yetkisini kötüye kullanmaları hiçbir zaman söz konusu olamamıştır. III- AMERİKAN TARİHİNDEKİ BİLDİRGELERDE VERGİLEME YETKİSİNİN SINIRLANDIRILMASI Amerika daki ilk sömürge dönemi, 1608 yılında İngiltere den gelen 100 kişilik bir grubun Virginia bölgesine yerleşmesiyle başlamıştır. Daha sonraları Avrupa daki bir çok ülke bu göç hareketine uyum sağlamış ve artan göç hareketleri neticesinde Amerika da koloni adı verilen bir çok yerleşim birimi oluşmuştur. Genelde birbirlerinden birçok yönde farklı olan kolonileri zaman içinde ortaya çıkan bazı tehlikeler birleşmeye yönelmiştir. Kızılderililere karşı başlatılan mücadeleler, Hollanda ve Fransa ya karşı sürdürülen rekabet ve anavatan İngiltere nin aldığı bazı siyasi ve ticari kararlar bu tehlikeler kapsamında değerlendirilmiş ve bazı birleşme girişimleri söz konusu olmuştur. İlk olarak 17. yüzyılın ortalarında başlayan bu girişimler, içinde bulunulan dönemin özellikleri kapsamında başarılı olamamıştır. Ancak, 1763 yılından sonra kolonilerin İngiltere ye karşı birleşme girişimlerinde önemli başarılar sağlanmış ve bu girişimler kolonileri bağımsızlığa kadar götürmüştür 22. Kolonilerin bileşerek bağımsızlıklarını kazanmasındaki en önemli neden ise, o dönemde anavatan kabul edilen İngiltere nin kolonilerden vergi almaya kalkışması olmuştur. İngiltere nin bu girişimi kolonilerin tepkilerine neden olmuş ve zamanla duyulan memnuniyetsizliğin doruk noktasına ulaşması ile bir takım siyasi girişimler başlatılmıştır. Kolonilerin başlattığı bu girişimlerden ilki, 19 Ekim 1765 tarihinde gerçekleştirilen Pul Kanunu Kongresi olmuştur. Ardından 14 Ekim 1774 tarihindeki İlk Kıtasal Kongre ve 12 Haziran 1776 tarihindeki Virginia İnsan Hakları Bildirgesi ile bu girişimler sürdürülmüştür. Esasen temsilsiz vergileme olmaz realitesine dayanan bu girişimlerle kısa zamanda başarı sağlanmış ve İngiltere nin koloniler üzerindeki vergileme yetkisini ortadan kaldıran koloniler, bağımsızlıklarını ilan ederek Amerika Birleşik Devletleri çatısı altında toplanmıştır. 22 GÖZE, Ayferi; a.g.e., s.488.

11 A- Pul Kanunu Kongresi Bildirgesi, 19 Ekim 1765 Yedi Yıl Savaşları neticesinde İngiltere, Fransa yı yenilgiye uğrattıktan sonra Amerika da tek egemen güç konumuna yükselmiş ve koloniler ile arasındaki siyasi ve ekonomik ilişkilerini yeniden düzenlemek istemiştir. Çünkü Yedi Yıl Savaşları İngiltere ye önemli maliyetler yüklemiş ve ayrıca Kızılderililere karşı sürekli bir ordunun bulundurulması zorunluluğu, bu maliyetleri daha da artırmıştır. Bu durum karşısında İngiltere, koloniler için katlandığı mali yükümlülüğü azaltmaya ve İngiliz ticaretini korumaya yönelik önlemler almaya başlamıştır. İngiltere nin aldığı bu önlemlerden ilki, 1764 yılında yürürlüğe konulan Sugar Act ile şarap, çivit ve kahve üzerine koyduğu gümrük vergileri olmuştur. Ardından kolonilerden satın alma tekeline sahip olacağı malların listesini genişletmiş ve İngiltere nin aracılığı olmadan kolonilerin herhangi bir ürünü dış ülkelere ihraç edebilmesi imkansız hale gelmiştir. Zaman içersinde İngiltere, aldığı bu tedbirleri daha da genişletmek istemiş ve 1765 yılında yürürlüğe koyduğu Stamp Act ile kolonilerde bulunan daimi ordunun masraflarını kolonilerden alınacak dahili vergilerle karşılama yoluna gitmiştir 23. Koloniler dahili vergilemeyi öngören Stamp Act a karşı ilk olarak teorik planda tepki göstermişler ve bu uygulamayı bir kamu hukuku sorunu olarak değerlendirmişlerdir. O dönemde koloni halkı, İngiltere de 1215 yılında Magna Carta ile başlayan, 1628 yılındaki Petition of Rights ve 1689 yılındaki Bill of Rights ile köklenen geleneği çok iyi bildiklerinden, vergilerin ancak halkın temsilcileri vasıtasıyla konulabileceğini belirtmişlerdir. Koloniler halkı İngiliz parlamentosunda temsil edilmediklerinden, İngiliz parlamentosunun kolonilere yeni vergiler yüklemesinin temsilsiz vergileme anlamına geldiği iddiasında bulunmuşlardır. Bu durumda Stamp Act uygulaması bir zorbalık olarak değerlendirilmiş ve İngiliz parlamentosunun mutlak egemenlik anlayışı teorik açıdan reddedilmiştir. Daha sonra kamu hukukuna ilişkin bu tepkiler uygulamaya geçirilmek istenmiş ve bazı koloni tüccarları İngiliz mallarını boykot kararı almıştır. Alınan bu boykot kararı kısa sürede etkili olmuş ve İngiliz tüccarları Stamp Act ın kaldırılması hususunda parlamentoya baskı yapmaya başlamıştır. Bu arada, Virginia Temsilciler Meclisi, vergi koyma hakkının sadece kolonilere ait olduğunu kabul etmiştir. Ayrıca, Massachusetts Temsilciler Meclisi, diğer koloni meclisleri ile bir kongre yapma kararı almıştır. 7 Ekim 1765 tarihinde 9 koloni meclisinin katılımıyla New York da toplanan bu kongre, daha sonra Amerika nın ilk bağımsızlık sinyalini veren Pul Kanunu Kongresi (Stamp Act Congres) adını almıştır Ekim 1765 tarihlerinde toplanan Pul Kanunu Kongresi nde son derece ılımlı kararlar alınmış ve kolonilerin haklarını açıklayan bir bildiri yayınlanmasına karar verilmiştir. Günümüzde Pul Kanunu Kongresi Bildirisi olarak anılan ve 13 maddeden oluşan bu bildirgede, genelde siyasi temsil konusu üzerinde durulmuş ve yargılama usullerinden ticareti sınırlayıcı kanunlara kadar meydana gelen memnuniyetsizlik dile getirilmiştir. Bu bildirgedeki vergileme yetkisinin kullanımına yönelik hükümler ise şunlardan ibarettir yılında yürürlüğe konulan Stamp Act, o döneme kadar uygulanmayan dahili vergileme yoluna gidilerek, kolonilerdeki resmi yazışmalardan, kitap ve oyun kağıtlarından vergi alınmasını sağlamıştır. 23 GRAY, Wood & Richard HOFSTADER; Amerikan Tarihinin Anahatları, Amerikan Basın ve Kültür Merkezi Yayınları, Yersiz-Tarihsiz, s GÖZE, Ayferi; a.g.e., s Amerikan tarihinde kolonilerin İngiltere ye karşı birleşerek genelde vergileme yetkisinin kullanımına yönelik isteklerini sunduğu bu bildirgenin Türkçe hali için Bkz., C.Can Aktan (Ed.),Haklar ve Özgürlükler Antolojisi, Ankara: Hak-İş Yayını,s

12 Madde 3: Kendilerinin ya da temsilcilerinin rızası olmaksızın hiçbir verginin konamayacağı, İngilizlerin şüphe götürmez hakkı ve en önemli özgürlüklerinden biridir. Madde 5: Bu kolonilerdeki halkın tek temsilcileri kendilerince sevilen kişilerdir ve kendilerine ait yasalarca öngörülmedikçe anayasal olarak hiçbir vergi onlardan alınamaz. Madde 8: Bu kolonilerin sakinleri üzerine yüklenen ve Britanya Kolonilerinde ve Amerika da Belirli Damga Vergisi ve Diğer Vergilerin Alınması ve Uygulanması İle İlgili Kanun adlı parlamentonun son yasası ve diğer bazı kanunlar, Bahriye Mahkemesinin yargılama hakkının sınırlarını genişleterek kolonicilerin hak ve özgürlüklerini ortadan kaldırma eğilimini ortaya koymaktadır. Madde 9: Parlamentonun çıkardığı son birkaç kanun ile getirilen vergiler, bu kolonilerdeki sıkıntı verici koşullar açısından, son derece külfetli ve eziyet vericidir ve madeni para kıtlığından dolayı ödenmeleri mümkün değildir. Vergileme yetkisinin kullanımı kapsamındaki bu maddelerin yorumu ise şu şekilde yapılabilir: Üçüncü maddede, özellikle siyasi temsil konusu ele alınmış ve İngiliz gelenekleri kapsamında temsilsiz vergileme yapılamayacağı belirtilmiştir. O dönemde koloniler halkı İngiliz parlamentosunda temsil edilmediklerinden, İngiltere nin koloniler üzerindeki vergileme hakkının esasen temsilsiz vergileme anlamına geldiği vurgulanmıştır. Siyasi temsil konusunun ele alındığı bir diğer madde olan beşinci maddede ise, koloniler halkının kolonilerdeki meclisler tarafından temsil edildiği belirtilmiş ve bu meclislerin onayı olmaksızın yapılan vergileme işlemlerinin anayasal açıdan geçersiz olduğu açıkça dile getirilmiştir. Sekizinci maddede ise, İngiliz parlamentosunun başta Pul Kanunu olmak üzere kolonilerde uygulamaya koyduğu kanunların, koloniler halkının hak ve özgürlüklerini ortadan kaldırıcı mahiyette olduğu belirtilmiş ve ardından gelen dokuzuncu madde ile Pul Kanunu kapsamında getirilen verginin koloniler halkı üzerinde önemli sıkıntılar doğuracağı ifade edilmiştir. İngiltere parlamentosu, Pul Kanunu Kongresi nde yayınlanan bildirinin meydana getirdiği gelişmeler ve başlatılan boykot sonucunda zarara uğrayan İngiliz tüccarlarının baskısı karşısında Şubat 1766 yılında Stamp Act ı yürürlükten kaldırmıştır. Ancak otoritesini vurgulamak amacıyla aynı yılın Mart ayında Declaration Act adlı bir kanun yayınlamış ve kolonilerde uygulanacak yasaları yapma yetkisinin tartışmasız olarak kendisine ait olduğunu bildirmiştir. Diğer bir ifadeyle İngiltere, Stamp Act uygulamasından vazgeçmiş, ancak kolonilerden vergi alma hakkının kendisinde olduğunu benimsetmek istemiştir 26. İngiltere nin vergileme konusundaki bu tutumu ise, ilerleyen dönemde kolonileri bağımsızlığa götürecek yeni gelişmelerin yaşanmasına neden olmuştur. B- İlk Kıtasal Kongre Bildirisi, 14 Ekim 1774 İngiltere Declaration Act hükümlerine dayanarak, vergi yasalarını kolonilerde uygulayabileceğini kanıtlamak istemiş ve 1773 yılında kolonilerde tüketilen çaydan vergi almayı öngören bir kanun yürürlüğe koymuştur. O dönemde genel olarak Batı Hindistan Şirketi nin ticari menfaatlerini korumaya yönelik bu kanun, kolonilerin daha sert tepkisine yol 26 AKBAY, Muvaffak; Amerika Birleşik Devletleri nin Anayasa Tarihi, (Dareste den Çeviri), Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:VII, Sayı:1-2, 1950, s.28.

13 açmış ve Boston Çay Partisi İsyanı nın (Boston Tea Party) ortaya çıkmasına neden olmuştur 27. Yaşanan bu isyan olayı karşısında İngiltere, o dönemde imparatorluğun kaderini tayin edecek siyasi bir bunalım ile karşı karşıya kalmıştır. Buna göre, eğer çayların imhasına karşı ses çıkarmazsa İngiliz Parlamentosu koloniler üzerindeki hakimiyetinin zayıfladığını dünya kamuoyu önünde kabul etmek zorunda kalacaktır. Bu nedenle İngiliz hükümeti bir takım zorlayıcı yasalar çıkarma yoluna gitmiştir. Bu zorlayıcı yasaların başında ise, Boston Limanı Yasası gelmiştir. Bu yasaya göre, imha edilen çayların bedeli koloniler tarafından ödenene kadar Boston Limanı ticari gemilere kapatılmıştır 28. Bu gelişme karşısında koloniler, toplumsal haklarını savunmak amacıyla Virginia Temsilciler Meclisi nin önerisiyle 5 Eylül 1774 tarihinde Philadelphia da toplanan İlk Kıtasal Kongre ye (First Continental Congress) temsilciler göndermişlerdir. Kongre de alınan kararlar bağlamında İngiliz kralına, gelişmeler karşısında duyulan hassasiyeti ifade eden bir bildiri gönderilmiştir. Günümüzde İlk Kıtasal Kongre Bildirgesi olarak adlandırılan bu belge ile genelde koloniler halkının İngiliz halkının sahip olduğu tüm haklara sahip olduğu açıklanmıştır. Kaleme alınış tarzı bakımından koloniler halkının kesinlikle İngiltere ye karşı bir ihtilal düşünmediklerini gösteren bu kongre bildirgesindeki vergilemeye ilişkin hükümler ise şunlardan ibarettir: Madde 4: Halkın kendi yasama meclislerine katılması hakkıdır. İngiliz kolonicileri temsil edilmediğinden ve yerel ve diğer koşullardan Britanya Parlamentosunda da yeterli bir düzeyde temsil edilemediklerinden, daha önce yapıldığı ve alışıldığı gibi sadece kendi egemenlerine tabi olacakları ve vergileme ve iç politika gibi tüm konularda temsil haklarının korunacağı bir düzenleme ile farklı eyalet yasama meclislerinde tam ve özgür bir yasama gücüne sahip olmaya hakları vardır. Ancak, şartların gerekli kılması halinde ve her iki ülkenin karşılıklı çıkarlarının gerektirmesi durumunda, rızaları olmaksızın Amerika daki tebaadan toplanacak gelirleri artırmak için iç ve dış vergi salınması fikri hariç olmak koşuluyla anavatanın ve imparatorluğun ve üyelerinin ticari çıkar ve avantajlarını korumak amacıyla dış ticaretimizi düzenlemek için ve iyi niyetle kısıtlayıcı nitelikteki kanunların Britanya Parlamentosu tarafından yürürlüğe konulmasına rıza göstereceğiz. Madde 10: Parlamento tarafından çıkarılan aşağıdaki kanunlar kolonicilerin haklarını ihlal etmektedir ve bu kanunların feshedilmesi Büyük Britanya ile Amerikan kolonileri arasındaki uyumun yeniden sağlanması için özellikle gereklidir. 16 Aralık 1773 gecesi Mohawk yerlisi kılığına giren bazı kişiler çay yüklü İngiliz gemilerine saldırmış ve çay yüklü sandıkları denize boşaltmışlardır. Denize dökülen çaylar, suyun sığ olmasının da etkisiyle kısa sürede kabarmaya başlamış ve Boston Limanı suları çay rengini almıştır. Bunun üzerine yaşanan bu isyanda rol alanlar çay partisi sloganını kullanmışlar ve bu olayın ironik bir ifadeyle Boston Çay Partisi olarak tarihe geçmesine neden olmuşlardır. Ayrıntılı bilgi için Bkz., AKTAN, Coşkun Can, Özgür SARAÇ ve Dilek DİLEYİCİ, Avrupa ve Amerikan Tarihindeki Vergi İsyanları,(yayınlanmamış Çalışma), İzmir: GÖZE, Ayfer; a.g.e., s Devrimler ve Karşı Devrimler Tarihi Ansiklopedisi, Fasikül No:33, Apa Ofset, 1975, s.789. Georgia dışındaki kolonilerin tümü bu kongreye delege göndermiştir. İlk Kıtasal Kongre Bildirgesinin Türkçe hali için Bkz., C.Can Aktan (Ed.),Haklar ve Özgürlükler Antolojisi, Ankara: Hak-İş Yayını,s

14 Bildiride yer alan hükümler değerlendirildiğinde, Pul Kanunu Kongresi nde olduğu gibi siyasi temsil konusunun önemli bir yer tuttuğu anlaşılmaktadır. Bu kapsamda dördüncü maddede, koloniler halkının İngiliz parlamentosunda temsil edilmediği belirtilerek, kendi seçtikleri meclisler tarafından temsil edilmeleri gerektiği belirtilmiştir. Dolayısıyla temsilsiz vergileme olmaz kuralına bağlı olarak, kendi meclislerin vergileme yetkisine sahip olduğu vurgulanmıştır. Ayrıca İngiltere ile koloniler arasındaki ticari ilişkileri düzenleyici nitelikteki kanunlara riayet edileceği, ancak vergileme konusunun kesinlikle bu tür kanunlar kapsamında düşünülemeyeceği ifade edilmiştir. Onuncu maddede ise, parlamento tarafından çıkarılan vergileme ile ilgili kanunların yürürlükten kaldırılması istenmiştir. İlk Kıtasal Kongre neticesinde yayınlanan bildiri karşısında İngiliz parlamentosu, bu kararları tanımadığını açıklamış ve Boston şehrinin bağlı olduğu Massachusetts eyaletine karşı alınan tedbirleri daha da sertleştirerek, bu eyaleti asi ilan etmiştir yılının Nisan ayında ufak çaplı bazı çatışmalar olmuş ve Mayıs ayına gelindiğinde artık İngiltere ye karşı birleşme fikrini iyiden iyiye benimseyen koloniler, Philadelphia da İkinci Kıtasal Kongre de (Second Continental Congress) biraraya gelmişlerdir. Bu kongrede alınan kararlar kapsamında 7 Haziran 1776 tarihinde kolonilerin bağımsız devletler olmaya hakları olduğu kabul edilmiş ve her koloninin kendi anayasasını hazırlaması yönünde çağrıda bulunulmuştur. Ayrıca Thomas Jafferson un başkanlık ettiği ve aralarında John Adams, Benjamin Franklin, Roger Sherman ve Robert Livingston un bulunduğu 5 kişilik bir komisyona Bağımsızlık Bildirgesi ni hazırlama görevi verilmiştir. Komisyon kısa süre içinde bildirgeyi tamamlamış ve 4 Temmuz 1776 tarihinde Bağımsızlık Bildirgesi yayınlanmıştır 29. C- Virginia Haklar Bildirgesi, 12 Haziran 1776 İkinci Kıtasal Kongre de alınan ve tüm kolonilerin kendi anayasalarını hazırlaması konusundaki çağrıya ilk olarak cevap veren Virginia kolonisi olmuş ve böylece Virginia, koloni kimliğinden kurtularak bağımsız bir devlet kimliğine bürünmüştür. Virginia devletinin 12 Haziran 1776 tarihinde hazırladığı anayasanın başlangıcında 16 maddeden oluşan bir Haklar Bildirgesi ne yer verilmiştir. George Mason tarafından hazırlanan bu belgede genel olarak temel hak ve özgürlükler ile bunların nasıl korunacakları belirtilmiştir 30. Daha sonra bu bildirge diğer devletlerin anayasalarında da aşağı yukarı aynen yer almıştır. Genel olarak, doğal hukuk ve sosyal sözleşme görüşlerinin yer aldığı Haklar Bildirgesi nde, temel hak ve özgürlükler konusunda 1215 tarihli Magna Carta ve 1689 tarihli Bill of Rights belgelerinde yer alan ilkeler tekrar edilmiştir. Bu bildirgede yer alan vergileme yetkisinin kullanımına ilişkin hüküm ise şundan ibarettir : 29 AKBAY, Muvaffak; a.g.m., s AKIN, F. İlhan; Temel Hak ve Özgürlükler, İstanbul Üniversitesi Yayınları, No:1333, Fakülteler Matbaası, İstanbul, 1968, s.32. Virginia Haklar Bildirgesi nin Türkçe hali için Bkz., C.Can Aktan (Ed.),Haklar ve Özgürlükler Antolojisi, Ankara: Hak-İş Yayını, s

15 Madde 6: Meclislerde halkın temsilcisi olarak çalışılacak kişilerin seçimi serbesttir; topluma bağlılık ve sürekli genel ilgi beslediğine dair yeterli delili alan herkesin oy hakkı vardır; kamu yararı için, kendinin ya da seçtiği temsilcilerin rızası olmadan, kimse ne vergi ödemeye zorlanabilir, ne de mülkü elinden alınabilir; aynı biçimde kimse, kamu yararını göz önünde bulundurarak kabul etmediği yasalara uymakla yükümlü değildir. Esasen temsilsiz vergileme olmaz kuralını vurgulayan bu hüküm ile, vergilemenin ancak halkın seçtiği temsilciler tarafından yapılabileceği ve bunun dışında hiçbir otoritenin bu alanda tasarruf hakkı bulunmadığı belirtilmektedir. Ayrıca seçilen temsilcilerin de vergileme yetkisini kullanırken kamu yararını ön planda tutmaları gerektiği, aksi halde kamu yararına olmayan düzenlemelere ilişkin hiçbir yükümlülüğün kabul edilemeyeceği vurgulanmaktadır. IV. OSMANLI TARİHİNDEKİ BİLDİRGELERDE VERGİLEME YETKİSİNİN SINIRLANDIRILMASI Osmanlı tarihindeki bildirgeler genel olarak değerlendirildiğinde iki önemli özellik dikkat çekmektedir. Buna göre bu bildirgelerin yabancı devletlerin baskısıyla gündeme gelmiş olması birinci özellik olarak değerlendirilebilir. Diğer bir ifadeyle, bu bildirgeler diğer hak ve özgürlük bildirgelerinde olduğu gibi herhangi bir halk hareketi ile gündeme gelmiş değildir. Ayrıca genel olarak devletin gerileme ve çöküş döneminde ortaya çıkan bu bildirgeler, halka hak ve özgürlük verilmesinden çok devletin varlığının korunması amacıyla gerçekleştirilmiştir. Dolayısıyla Osmanlı tarihindeki bildirgelerinin bu yönüyle de diğer hak ve özgürlük bildirgelerinden kolaylıkla ayrıldığı söylenebilir. Genel olarak bu iki özelliği ile diğer hak ve özgürlük bildirgelerinden ayrılan Osmanlı bildirgeleri, devlet yetkisinin sınırlandırılması konusunda ise ortak bir özelliğe sahiptir. Yetki sınırlandırmasında dini alandan askeri alana kadar geniş bir yelpazeyi içeren bu bildirgelerde çoğu zaman vergileme yetkisinin kullanımına da sınırlamalar getirildiği görülmektedir. Osmanlı tarihinde yer alan ve vergileme yetkisinin kısmen sınırlandırılmasını sağlayan en önemli belgeler sırasıyla; 7 Ekim 1808 tarihinde yürürlüğe konulan Sened-i İttifak, 3 Kasım 1839 tarihinde yürürlüğe konulan Tanzimat Fermanı, 18 Şubat 1856 tarihinde yürürlüğe konulan Islahat Fermanı ve 23 Aralık 1876 tarihinde yürürlüğe konulan Kanun-i Esasi şeklindedir. A- Sened-i İttifak, 7 Ekim 1808 Osmanlı devletinde III. Selim zamanında devlet yönetimine ilişkin önemli ıslahat çalışmaları başlatılmıştır. Özellikle ordu alanında yoğunluk kazanan bu ıslahat çalışmalarında ilk olarak Nizam-ı Cedid adında modern bir ordu kurulması amaçlanmıştır. Ancak Yeniçeri Ocağı nın isyan etmesi ile bu ıslahat çalışmaları kesintiye uğramış ve 1807 yılında III. Selim in tahttan indirilmesi ile sonuçlanmıştır. III. Selim den sonra tahta çıkan II. Mahmut döneminde de devlet yönetiminde ıslahat konusuna önem verilmiş ve öncelikle merkezi otoritenin gücünü tehdit eden yerel otoritelerin ortadan kaldırılması amaçlanmıştır. Çünkü son dönemlerde Anadolu ve Rumeli deki bazı eyalet ve livaların merkeze bağlılıkları zayıflamış ve bu bölgelerdeki ayanlar keyfi bir yönetim kurarak merkezi idareye karşı gelmeye başlamışlardır. Bu amaçla sadrazam Alemdar Mustafa Paşa, ayanlara ve ağalara birer davetiye göndererek, bunları Meşveret-i Amme ye,