Mezar taºları ve kitabeler halk kültürümüzün ve tarihimizin

Transkript

1 araştırma RİZE HEMªİN'DE OSMANLI MEZARLARI Mezar taºları ve kitabeler halk kültürümüzün ve tarihimizin en kıymetli eserlerindendir. Bu objelerin tarih, sanat ve kültür yönünden belge niteliği taºıyan, kaynak teºkil eden özellikleri vardır. Mezar kültürü değiºik din ve milletlerde farklı bir biçimde geliºmiºtir. Türk-Osmanlı mezar kültürünü ele alırken İslâmiyet öncesi ve sonrası olarak değerlendirmek uygun olacaktır. Türklerde İslâmiyet öncesi mezarlar ve Orta Asya'da Göktürk, Uygur mezarlıkları, Türklerin mezar üzerine taº dikme geleneği, Türklerde kutsal sayılan at, koç, koyun gibi evcil hayvanların taºtan yapılmıº heykellerini mezar taºı olarak yaptırmaları, göçtükleri yerlerde ölen ilk beylerinin mezarlarına koç heykelini mezar taºı olarak dikmeleri, atalarımızın nerelerde yaºamıº olduğunu belgeleyen tarihî eserlerdir. Müslümanlığın ilk yıllarında mezarların kalıcı bir ºekilde yapılması günah sayılmıº, insanın topraktan gelip yine toprağa döneceği inancıyla mezar yapımı yasaklanmıºtır. Sadece ölülerin gömüldükten sonra vahºi hayvanlar tarafından çıkartılmaması için mezarların üzerine taº koymaya müsaade edilmiºtir. İslâmiyet'in yayılma döneminde Türklerce mezarla ilgili kurallar ilgi görmemiº, alıºıla gelmiº mezar kültürleri devam etmiºtir. 16

2 Osmanlı devletinde mezar taºı geleneği çok eski dönemlerden baºlayıp diğer Müslüman ülkelerde benzeri görülmeyen bir sanat eseri kimliği kazanmıºtır. Mezar taºları ölenin cinsiyetine göre yapılmıº; erkek mezarlarında baºlık ön plana çıkartılmıº, kadın mezarlarında süslemeler İslâm öncesi Türk kültürünün izlerini taºımıºtır. Osmanlı mezarlarındaki bu etkilenmenin Orta Asya Türk ªaman kültüründen kaynaklandığı konusunda Osmanlı mezarları üzerine araºtırma yapan uzmanlar ortak görüº içindedirler. Çamlı Hemºin'in Ülkü Köyü'nde ve (Aºağı Vice) Aºağı Çamlıca Mahallesi nde bulunan koç heykelli mezar taºları Malazgirt Meydan Muharebesi öncesi, bölgede Türk varlığının birer delilidir. Doğu Karadeniz Bölgesi nde bulunan koç heykelli mezarlardan Ülkü Köyü'ndeki mezarın taºı Rize Atatürk Müzesi ne getirilmiºtir. Bölgede tespit edebildiğimiz 200'e yakın mezar taºının içerisinde, eski adıyla Mollaveyis yeni adıyla Ülkü Köyü'nde Rize Hemºin yöresinde bulunan Osmanlı mezarlarının en eskisine rastlanmıºtır. Hacı Abdullah Zade Müsellim Hacı Osman Efendi'nin mezar taºı 1111 (1699) tarihlidir. Hacı Abdullah Zade Müsellim Osman Efendi'nin mezarı ile (Çin git) Uğrak Köyü'nde bulunan Hasan Beºe oğlu Mahmut Beºe'nin ölüm tarihi 1703 olan mezarı, Mezarlar bölgesinde tespit edebildiğimiz en eski kitabeli mezarlardır. Hemºin mezarlarında bulunan kitabelerin tarihleri Karadeniz Bölgesi'nde bulunan en eski tarihli mezar taºları kitabelerindendir. Aºağı Çamlıca Mahallesi nde bulunan eski caminin minber taºında 1700 yılında Mehmet Kızı Hatice Hanım tarafından yaptırıldığı yazılmaktadır yılında Hemºin gibi dağlık ve ulaºım zorluğu olan bir yerde bir kadın tarafından cami yaptırılmasının önemi bölge tarihî açısından tartıºılmaz. Rize Hemºin bölgesindeki Osmanlı mezar taºlarında bulunan yazılar, inanç gereği Allah'ın adıyla baºlamaktadır. (Hüvel Baki) "Baki olan Allah'tır' 17

3 Hemºin'in (Yukarı Vice) Yukarı ªimºirli Mahallesi nde bulunan Hacı Yunus Efendi'nin mezar taºına Hemºin Naîbi yazılmıºtır. Naîb, Osmanlılarda vekil kaymakam veya vekil kadılara verilen görevdir. Hacı Yunus Efendi'nin ölüm tarihi ise 1865'tir. Yörede bulunan Beºe ünvanlı mezar taºı adedi 4 tane olup en eski tarihlisi (Çinkit) Uğrak Köyü'nde bulunmaktadır. Hasan Beºe oğlu Mahmut Beºe'nin ölüm tarihi 1703'tür. Beºe ünvanı, Osmanlıda paºa ünvanının alt türü olarak kabul edilmektedir. Be- ºe'nin lügat karºılığı büyük erkek evlat ºeklinde olup, 13. ve 14. yüzyıl Türkçesi'nde Baºkan, Emir anlamında kullanılmıºtır. İstanbul mezar taºları üzerine araºtırma yapan uzmanlar, yeniçerilerin üst düzey komutanlarının mezar taºlarında Beºe ünvanlı mezar taºlarına rastladıklarını belirtmektedirler. Diğer bir ünvan ise Zade'dir. Zade, eski mezarlarda soyadı yerine kullanılmıº olup tanınmıº kiºilerin kullandığı oğul, soy anlamını taºımaktadır. Kelime Farsça kökenlidir. Körhan Zade, Ferah Zade vb. gibi. Çelebi ünvanı Osmanlı devletinin ilk devirlerinde ºehzadelere verilen unvan olup, okuryazar, ºehir terbiyesi almıº kimselere, Mevlevi tarikatının baºı Mevlâna'ya ve Hacı Bektaº soyundan gelen ºeklinde yazılan mezar taºları çoğunluktadır. (Ah minel mevt) "Ah acı ölüm" genellikle genç ölenlerin mezar taºlarında bulunmaktadır. Mezar taºlarındaki ünvanlar genellikle Hacı Ağa, Ağa, Bey, Molla, Beºe, Efendi, Hacı Efendi, Çelebi, Zade, Usta ºeklindedir. Erkek mezar taºlarında en çok kullanılan ünvan "Ağa dır. Ağa, Türklerde akrabalık derecesini belirten bir ünvan ºeklinde ise de çoğunlukla üst tabaka için kullanılan geniº toprak sahiplerine verilen addır. Bu ünvanın, Osmanlı sarayında bulunan görevlilere, Yeniçerilerin en üst düzeyinde görev yapanlara verildiği Osmanlı mezarları üzerine araºtırma yapan uzmanların ortak görüºleridir. Bahar mahallesinde bulunan Hacı Ahmet Oğlu Hacı İbrahim Ağa Serdengeçti Ağası'dır. Ölüm tarihi 1778'dir. Serdengeçti, Osmanlı devletinde askeri bir ünvandır. Ağadan sonra erkek mezarlarında bulunan ikinci ünvan ise Efendi'dir. Efendi ise, belli bir eğitim alanlara verilen ünvandır. 18

4 kimselere de Osmanlılarda Çelebi denilmektedir. Çelebi ünvanlı mezar taºı, Hemºin İlçesi'nin (Badire) Bahar Mahallesi'nde bulunmaktadır. Molla Ahmet oğlu Eyüp Çelebi'nin ölüm tarihi 1746'dır. Molla ünvanı, lugat ta 1. Müderrislikten kadılık payesi kazanan ulema, büyük kadı, birinci derecede kadı. 2. Büyük alim hoca ºeklindedir. Molla ünvanı Hemºin mezarlarında Molla ve Molla oğlu ºeklinde görülmektedir. Badire Köyü'ndeki Eyüp Çelebi'nin babası Molla Ahmet'tir. Pazar ilçesine bağlı (Çinkit) Uğrak Köyü nde bulunan Züheyla Hanım'ın babası Molla Ali'dir. Züheyla Hanım'ın ölüm tarihi 1807'dir. Aynı köyde Molla Aliler olarak anılan aileler bulunmaktadır. Ortayol Köyü'nde Mollalar diye anılan ailenin mezarlıklarında bulunan Mat oğlu Ahmet'in mezar taºında "Ceddim Hoca, Atam Hafız, ha diyecek yoktur neslime" yazılması ailenin soyunun mollaya dayandığını desteklemektedir. Yine aynı köyde Körhan Zade sülalesinin kollarına Bilallar, Azizler, Molla Ömerler gibi lakapların verilmesi sülalede Molla olduğunu doğrulamaktadır. Molla Ömer'in doğum ve ölüm tarihine ulaºamadık. Molla Ömer'in oğlu Aziz'in doğum tarihi 1806'dır. Rize Hemºin deki mezarlara birer kültür hazinesi olarak bakıp, gerek mezarların gerekse mezar taºlarının bir sanat eseri niteliği taºıdığını kabul etmek gerekir. Mezarların çevre duvarları yontma taºlarla iºlenmiº olup yörede Horasan harcı diye bilinen kireç, kum, yumurta akı ve pekmez karıºımıyla elde edilen harçla yapıldığı yaºlı ustalar tarafından söylenmektedir. Bu karıºımın yöredeki kemer köprülerin ve konakların yapımında da kullanıldığı görülmektedir. Mezarlıklar genellikle cami çevresinde bulunmaktadır. ªenyuva Köyü'nde ve Ortan Köyü'nde köprü ayağına yapılmıº mezarlıklar bulunsa da ªenyuva Cami nin etrafında da tarihi mezarlıklar vardır. Bir çok mezarlık orman içlerinde bulunmakta olup, arazi yapısı nedeniyle ulaºılamamıºtır. Örnek olarak (Meles kur) Ortayol Köyü caminin arkasında dikenler temizlendikten sonra 5 adet Osmanlı me- 19

5 ince sarıklılar Köy Ağaları'nı, üstü geniº ve altı dar kavuk biçiminde olanlar, Yeniçeri Ağaları'nın mezarı olduğunu iºaret etmektedir. Özellikle Bahar Mahallesi'nde ve Pazar İlçesi'ne bağlı Ortayol Köyü Pirim Oğlu Mezarlığı'nda bulunan kadın mezarlarındaki taºlarda, hat sanatının çok ince özellikleri görülmektedir. Süslemeler çoğunlukla ayak taºında uygulanmıº olup, baº taºlarında metnin etrafı süslenmiºtir. Kadın mezarlarındaki birçok mezar taºı sade bir ºekilde yapılmıº, baºlıklar yarım baº ºeklinde olup metinler çerçeve içerisine alınmıºtır. Erkek mezarlarının en ihtiºamlısı Uğrak Köyü'nde cami arkasında bulunan Hacı Hüseyin Ağa'nın mezarıdır. Sıçan oğlu Hacı Hüseyin Ağa Rusya ile 1789 yıllarında baºlayan harp dolayısıyla Kafkasya'daki Soğucak ve Anapa ºehirlerine gitmeleri emredilen Doğu Karadeniz Bölgesi Âyanları arasında yer almakta ve Sıçan Hacı Hüseyin Ağa'nın bu savaºa 100 askerle katıldığı Osmanlı kaynaklarında belirtilmektedir. Mezar sandık ºeklinde iki parçadan meydana gelmiº olup baº ve ayak taºları sandukayla bir bütünlük içinde yapılmıºtır. Baº taºı ve ayak taºı 1 metre, yüksekliği 50 santim, eni ise 10 santimdir. Kalınlığında sandukanın çevresi 1 metre, yüksekliği 75 santim, eni 120 cm uzunluktadır. Bu mezar taºının, bulunduğu yere hangi olanaklarla getirildiğinin cevabını bulmak zordur. zarı daha tespit edilmiºtir. Fakat görüntüleme ve okuma imkanı bulunamamıºtır. Mezarların yapımında kullanılan taºlar beyaz mermerdir, fakat yörede bu özellikte taº bulunmamaktadır. Taºların nereden gelmiº olabileceği sorularımıza yöre halkının yaºlıları İstanbul, Trabzon ve Rusya olarak cevap vermiºlerdir. Mezar yapımının masrafı göz önüne alınırsa, yörede sadece ekonomik yönden güçlü ailelerin mezarlarının yapılmıº olduğu bir gerçektir. Mezar taºlarındaki süslemeler, özellikle kadın mezarlarında uygulanan sanatsal çizgiler, birer sanat ºaheseri olup, gerçekten hepsi birbirinden ihtiºamlı görünümdedir. Rize Hemºin yöresi mezar taºlarını araºtırırken, mümkün olduğu kadar bütün mezarları fotoğraflayıp, metinleri de koymayı tercih ettik. Ancak çıkmayan fotoğrafların yeniden çekimini yapamadık. Kesinlikle Hemºin mezarlarının hepsi tek baºına doktora tezi olabilecek özelliktedir. Yörede bulunan cami, konak, çeºme ve kitabeler de korunması gereken kültür eserlerindendir. Bölgede bulunan tarihi Osmanlı Camileri'nin yıl olan yapım tarihleriyle, gerek iç mimarı, gerekse dıº mimari olarak incelenmesi ve ebedileºtirilmesi gerektiğine inanıyoruz. Bu tarihi camilerin bazılarının yıkılıp yeniden yaptırıldığına dair fermanlar vardır. Bize düºen görev tarihine, kültür değerlerine sahip çıkıp korumak ve onları gelecek nesillere bize bırakılan ºekilde bırakmaktır. Erkek mezarlarındaki sarıklardan büyük sarıklı olanlar Ulema ve Paºaları, uzun külah üzerine sarık tasvirliler Derviº ve Tarikat ªeyhlerini, sadece 20