TÜRKİYE ŞEHİRLERARASI KARAYOLU TAŞIT İŞLETİM VE BİRİM TAŞIMA MALİYETLERİ. Mehmet Kaan BAŞÇUHADAR

Transkript

1

2 TÜRKİYE ŞEHİRLERARASI KARAYOLU TAŞIT İŞLETİM VE BİRİM TAŞIMA MALİYETLERİ Mehmet Kaan BAŞÇUHADAR YÜKSEK LİSANS TEZİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EYLÜL 2014

3 Mehmet Kaan BAŞÇUHADAR tarafından hazırlanan TÜRKİYE ŞEHİRLERARASI KARAYOLU TAŞIT İŞLETİM VE BİRİM TAŞIMA MALİYETLERİ adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından OY BİRLİĞİ ile Gazi Üniversitesi Mühendislik Fakültesi İnşaat Mühendisliği Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Danışman:Yrd. Doç. Dr. Hikmet BAYIRTEPE İnşaat Mühendisliği, Gazi Üniversitesi Bu tezin, kapsam ve kalite olarak Yüksek Lisans Tezi olduğunu onaylıyorum... Başkan: Prof. Dr. Özdemir AKYILMAZ İnşaat Mühendisliği, O.D.T.Ü. Bu tezin, kapsam ve kalite olarak Yüksek Lisans Tezi olduğunu onaylıyorum... Üye : Yrd. Doç. Dr. Kürşat ÇUBUK İnşaat Mühendisliği, Gazi Üniversitesi Bu tezin, kapsam ve kalite olarak Yüksek Lisans Tezi olduğunu onaylıyorum... Tez Savunma Tarihi: 10/09/2014 Jüri tarafından kabul edilen bu tezin Yüksek Lisans Tezi olması için gerekli şartları yerine getirdiğini onaylıyorum... Prof. Dr. Şeref SAĞIROĞLU Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürü

4 ETİK BEYAN Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tez Yazım Kurallarına uygun olarak hazırladığım bu tez çalışmasında; Tez içinde sunduğum verileri, bilgileri ve dokümanları akademik ve etik kurallar çerçevesinde elde ettiğimi, Tüm bilgi, belge, değerlendirme ve sonuçları bilimsel etik ve ahlak kurallarına uygun olarak sunduğumu, Tez çalışmasında yararlandığım eserlerin tümüne uygun atıfta bulunarak kaynak gösterdiğimi, Kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, Bu tezde sunduğum çalışmanın özgün olduğunu, bildirir, aksi bir durumda aleyhime doğabilecek tüm hak kayıplarını kabullendiğimi beyan ederim. Mehmet Kaan BAŞÇUHADAR 10 / 09 / 2014

5 İV TÜRKİYE ŞEHİRLERARASI KARAYOLU TAŞIT İŞLETİM VE BİRİM TAŞIMA MALİYETLERİ (Yüksek Lisans Tezi) Mehmet Kaan BAŞÇUHADAR GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Eylül 2014 ÖZET Ulaştırma olanak ve sistem bileşenleri ile ilgili yatırımlar, para, malzeme, işçilik, zaman vb. kaynaklarını tüketen, yüksek maliyetli ve uzun vadelidir. Bu yatırımların belirlenmesi ve gerçekleştirilmesinde her zaman akılcı ve bütünsel bir yaklaşım gerekmektedir. Maliyetler içinde yer alan ve kamu tarafından katlanılan yapım, bakım, onarım ve işletim maliyetlerine ilaveten, özellikle karayolu ulaştırma alt sisteminde kullanıcılar tarafından ayrıca karşılanan taşıt işletim giderleri de bulunmaktadır. Karayolu birim yolcu ve yük taşıma maliyeti içinde yer alan taşıt işletim giderleri; ciddi ölçüde ve dikkate değer bir önem arz etmektedir. Bu çalışma içerisinde taşıt işletim giderleri; akaryakıt, yağ, lastik, bakım, amortisman, personel, zaman, vergi, sigorta, kasko vb. giderler temelinde irdelenmiş olup, araç türlerine ve birim yolcu ve yük taşımalarına göre kullanıcı giderleri belirlenmeye çalışılmıştır. Kamu yatırım ve harcamalarına ilaveten katlanılan taşıt işletme giderleri bütününde karayolu ulaşımı birim yolcu ve yük taşımaları ile araç trafiği maliyetleri belirlenerek değerlendirilmektedir. Yolcu taşımalarında; büyük maliyetten küçüğe doğru taşımalar; otomobil, minibüs ve otomobil olarak, yük taşımalarında ise aynı sırayla, kamyonet, kamyon ve TIR taşıt gruplarında gerçekleşmektedir. Bilim Kodu : Anahtar Kelimeler : Karayolu ulaşımı, Kamu giderleri, Taşıt işletim gideri, Taşıma maliyeti, Birim taşıma maliyeti Sayfa Adedi : 98 Danışman : Yrd. Doç. Dr. Hikmet BAYIRTEPE

6 v VEHICLE OPERATION AND UNIT TRANSPORTATION COST OF HIGHWAYS IN TURKEY (M. Sc. Thesis) Mehmet Kaan BAŞÇUHADAR GAZİ UNIVERSITY GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES September 2014 ABSTRACT Transportation facilities and system components and their related investments consume more resources such as money, material, labor, time etc. Determination and realization of these investments are required to be based on more rational and integrated approaches. Road users are also paid for vehicle operating costs or expenses in addition to costs incurred by the public for the construction, maintenance, repair and operation of highways. Vehicle operating cost is the monetary equivalent of consumed resources to transport passengers and freights. Vehicle operating expenses are considerably and remarkably important on highway passenger and freight transportation costs. In this study, vehicle operating costs are concerned and discussed on the basis of the main vehicle types in terms of the cost of fuel, oil, tires, maintenance, depreciation, personnel, time, tax, insurance, etc. Unit costs of passenger and freight transportation are determined and evaluated by considering total expenditures together with the vehicle operating cost and time cost of passengers, in addition to public investment and expenditures incurred. The costs of unit passenger transportation by automobiles, minibuses and buses have costs in decending order. Similarly for unit freight transportation, residential or light truck, truck and TIR vehicles takes place in the same order. Science Code : Key Words : Highway Transportation, Public expenditures, Vehicle operation cost, Transportation cost, Unit transportation cost Page Number : 98 Supervisor : Asst. Assoc. Dr. Hikmet BAYIRTEPE

7 Vİ TEŞEKKÜR Çalışmalarım sırasında yardım ve desteğini hiç bir zaman esirgemeyen hocam Yrd. Doç. Dr. Hikmet Bayırtepe ye, çalışmalarım boyunca beni destekleyen aileme ve arkadaşlarıma, aktardıkları birikim ve verilerle çalışmayı destekleyen Karayolları Genel Müdürlüğü, Strateji Daire Başkanı ve çalışanlarına, ayrıca Yüksel Proje de çalışan değerli iş arkadaşlarıma ve müdürüm Özgür Uğurlu ya, teşekkürlerimi sunarım.

8 Vİİ İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... ABSTRACT... TEŞEKKÜR... İÇİNDEKİLER... ÇİZELGELERİN LİSTESİ... iv v vi vii x ŞEKİLLERİN LİSTESİ... xiv SİMGELER VE KISALTMALAR... xv 1. GİRİŞ TEMEL BİLGİLER Dünya da Taşıt İşletim Giderleri Türkiye de Taşıt İşletim Giderleri Türkiye de Karayolu ve Karayolu Taşımacılığı Taşıt Sınıfları ve Özellikleri Türkiye Karayolu Ağı Karayolları Ulaştırma Maliyet Bileşenleri TAŞIT İŞLETME GİDERLERİ İÇİN KAVRAMSAL YAKLAŞIM Karayolu Ulaşım Harcamalarında Ana Maliyet Kalemleri Yol yapım maliyeti Kaplama maliyeti Yol bakım maliyeti Yol kullanıcı maliyeti Diğer maliyetler Karayolu Kullanıcı Maliyeti... 21

9 Vİİİ Sayfa 4. VERİ TABANI Türkiye de Ulaşım ile İlgili Sosyo Ekonomik Veriler Karayollarında Akaryakıt Harcamaları Yağ ve Lastik Fiyatları Türkiye de Yük ve Yolcu Taşımacılığı Karayollarında Hız ve Kaza İstatistikleri Türkiye Motorlu Kara Taşıt Verileri TAŞIT İŞLETİM GİDERLERİ Akaryakıt Motor Yağı Lastik Bakım ve Onarım Amortisman Personel Maliyeti Sabit Giderler Yolcu Zaman Maliyeti Yatırım ve Harcamalar Toplam İşletim ve Taşıma Maliyetleri DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER Taşıt Sınıflarına Göre Değerlendirmeler Kamu Yatırım ve Harcamaları Bazında Değerlendirmeler Taşıt İşletme Giderleri Bazında Değerlendirmeler Toplam Giderler Bazında Değerlendirmeler Genel Değerlendirmeler... 91

10 İX Sayfa 6.6. Öneriler KAYNAKLAR EKLER EK-1. Trafiğe kayıtlı taşıtların marka ve sayıları ÖZGEÇMİŞ... 98

11 X ÇİZELGELERİN LİSTESİ Çizelge Sayfa Çizelge 2.1. Ulaştırma maliyetlerinin sınıflandırılması... 4 Çizelge 2.2. Değişken, sabit, içsel ve dışsal maliyetler... 5 Çizelge 2.3. Amerika ve Kanada da yapılan bir çalışma sonucu TİG... 6 Çizelge 2.4. Amerika Minnesota da yapılan bir çalışma sonucu TİG... 6 Çizelge 2.5. Kamyon işletim giderleri... 6 Çizelge 2.6. Genişletilmiş kamyon işletim giderleri... 7 Çizelge 2.7. Amerika otomobilciler federasyonu TİG... 7 Çizelge 2.8. Amerika ulusal karayolu araştırma programına göre TİG... 8 Çizelge 2.9. Cezayir karayolu projelerinde kullanılan TİG... 8 Çizelge Karayolları Genel Müdürlüğü çalışmalarında TİG... 9 Çizelge Türkiye ve karayolu istatistikleri Çizelge KGM taşıt sınıfları Çizelge Yıllara göre karayolu ağının satıh cinslerine göre dağılımı Çizelge Yıllara göre karayolu uzunlukları Çizelge 4.1. Ulaşım ile ilgili sosyo-ekonomik veriler Çizelge 4.2. Hane halkı tüketim harcamalarının yüzdesel dağılımı Çizelge 4.3. KGM, UDHB ve toplam kamu yatırımları Çizelge 4.4. Merkez bankası USD yıllık alış-satış değerleri Çizelge 4.5. Türkiye yıllık ortalama akaryakıt satış fiyatları Çizelge 4.6. Çeşitli marka ve türlere göre yağ satış fiyatları Çizelge 4.7. Çeşitli marka ve türlere göre lastik satış fiyatları Çizelge 4.8. Ulusal yük ve yolcu taşımacılığında türel dağılım Çizelge 4.9. Yıllara göre karayolu taşıt-km değerleri... 34

12 Xİ Çizelge Sayfa Çizelge Yıllara göre karayolu ton-km değerleri Çizelge Yıllara göre karayolu yolcu-km değerleri Çizelge Devlet yolları araç hız dağılımı Çizelge Yıllara göre devlet yollarında gerçekleşen kaza istatistikleri Çizelge Türkiye de kayıtlı kara taşıtları ( ) Çizelge Kayıtlı otomobillerin yakıt cinsine göre dağılımı Çizelge Trafiğe kayıtlı otomobillerin silindir hacmine göre dağılımı Çizelge Trafiğe kayıtlı taşıtların model yıllarına göre dağılımı Çizelge 5.1. Benzinli ve dizel otomobil yakıt tüketim ortalamaları Çizelge 5.2. Yıllara göre ana taşıt sınıfı akaryakıt tüketimleri Çizelge 5.3. Ana taşıt sınıfı birim akaryakıt tüketimleri Çizelge 5.4. Şehirlerarası karayollarında akaryakıt tüketim maliyetleri Çizelge 5.5. Otomobil ve minibüs taşıt-km değerleri Çizelge 5.6. Kamyonet ve otobüs taşıt-km değerleri Çizelge 5.7. Kamyon ve TIR taşıt-km değerleri Çizelge 5.8. Yıllara göre ana taşıt sınıfı akaryakıt giderleri Çizelge 5.9. Tür ve kullanıma göre akaryakıt tüketimi Çizelge Ana taşıt sınıfı birim yağ tüketimleri Çizelge Şehirlerarası karayollarında yağ tüketim maliyetleri Çizelge Yıllara göre ana taşıt sınıfı motoryağı giderleri Çizelge Ana taşıt sınıfı birim lastik tüketimleri Çizelge Otobüs, kamyon ve TIR sınıfı kullanılan lastik sayısı Çizelge Yıllara göre ana taşıt sınıfı lastik giderleri Çizelge Ana taşıt sınıfı ve markaların bakım aralıkları ve maliyetleri... 56

13 Xİİ Çizelge Sayfa Çizelge Ana taşıt sınıfı birim bakım maliyetleri Çizelge Yıllara göre ana taşıt sınıfı toplam bakım giderleri Çizelge KGM ve TÜİK taşıt sınıfları Çizelge Otomobil, minibüs ve kamyonet yıllık ortalama kilometreleri Çizelge Otobüs, Kamyon ve TIR yıllık ortalama kilometreleri Çizelge TÜİK verileri ile otomobil yıllık mesafe Çizelge Yol ve taşıt türüne göre YOGT Çizelge O.Y.T.T. ve otobüs için ortalama yıllık mesafe Çizelge Kamyon ve TIR için ortalama yıllık mesafe Çizelge Şehirlerarası karayollarında yıllık ortalama mesafe Çizelge Ana taşıt sınıfı satış fiyatları Çizelge Ana taşıt sınıfı satış fiyatları Çizelge Yıllara göre ana taşıt sınıfı amortisman giderleri Çizelge Devlet ve il yolunda ortalama işletim hızları Çizelge Otoyolda izin verilen hız sınırları Çizelge Şehirlerarası karayollarında ortalama işletim hızı Çizelge Taşıt sınıfı personel maliyeti Çizelge Yıllara göre ana taşıt sınıfı personel giderleri Çizelge yılı sigorta verileri Çizelge Taşıt sınıfları ortalama sigorta prim tutarı Çizelge yılı kasko verileri Çizelge Taşıt sınıfları ortalama kasko prim tutarı Çizelge Otomobil MTV maliyeti Çizelge Minibüs, kamyonet, otobüs, kamyon ve TIR MTV maliyeti... 72

14 Xİİİ Çizelge Sayfa Çizelge Taşıt sınıfları ortalama MTV maliyeti Çizelge Ana taşıt sınıfı toplam sabit maliyetler Çizelge Yıllara göre ana taşıt sınıfı toplam sabit giderler Çizelge Yıllara göre ortalama otobüs yolcusu sayısı Çizelge Ana taşıt sınıfı birim yolculuk süreleri ve maliyetleri Çizelge Taşıt sınıfı birim yolcu zaman maliyetleri Çizelge Yıllara göre ana taşıt sınıfı yolcu zaman giderleri Çizelge KGM bütçe giderlerinin ekonomik sınıflandırması Çizelge Yıllara göre toplam harcama bütçeleri Çizelge Yıllara göre KGM harcama bütçeleri TL ve $ değerleri Çizelge Kamu yatırım ve harcamaları sonucu birim taşıma maliyetleri Çizelge Kamu yatırım ve harcamaları ile taşıt işletim gideri toplamı yolcu km maliyetleri Çizelge Kamu yatırım ve harcamaları, taşıt işletim ve yolcu zaman gideri toplamı yolcu km maliyetleri Çizelge Kamu yatırım ve harcamaları ve taşıt işletim gideri toplamı ton-km maliyetleri Çizelge Karayollarında taşıt işletim maliyetleri Çizelge Karayollarında birim yolcu zaman maliyetleri Çizelge Toplam taşıt işletim giderleri Çizelge Türkiye yolcu ve yük taşımaları birim maliyetleri... 86

15 XİV ŞEKİLLERİN LİSTESİ Şekil Sayfa Şekil 2.1. Karayolları taşıt sınıfları Şekil 3.1. Yol kullanıcı maliyetleri Şekil 3.2. Maliyetlerin yüzdesel dağılımı Şekil 3.3. Taşıt işletim gideri ana başlıkları Şekil 3.4. Genel akış şeması Şekil arası USD efektif alış değerleri Şekil 5.1. Otomobil işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı Şekil 5.2. Minibüs işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı Şekil 5.3. Kamyonet işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı Şekil 5.4. Otobüs işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı Şekil 5.5. Kamyon işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı Şekil 5.6. TIR işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı... 85

16 XV SİMGELER VE KISALTMALAR Bu çalışmada kullanılmış bazı simgeler ve kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda sunulmuştur. Simgeler Açıklamalar Km Kilometre sa Saat Km/sa Bir saat içerisinde km cinsinden kat edilen mesafe TL/km Birim kilometre başına TL cinsinden gelir veya gider $ Amerika Birleşik Devleti para birimi, dolar, USD $/km Birim kilometre başına $ cinsinden gelir veya gider Kısaltmalar Açıklamalar KGM TİG TIR UDHB YOGT Karayolları Genel Müdürlüğü Taşıt işletim gideri Kamyon + Römork, Çekici+ Yarı Römork Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Yıllık ortalama günlük trafik

17 1 1.GİRİŞ Ulaştırma sistemi tüm alt sistemleri ile birlikte bir bütün olup, yatırımından işletimine uzun vadeli ve aşırı kaynak tüketen bir hizmet sektörüdür. Planlamadan işletime kadar, türe özel araçlar dışında, tüm sistem bileşenlerinin tasarım, yapım, bakım ve onarımları ile işletim ve kuralları devlet tarafından belirlenmekte, yürütülmekte ve yönetilmektedir. Sürece ilişkin kaynak tüketimi de devlet veya kamu tarafından karşılanmaktadır. Ulaştırma sistem bileşenlerinden türe özel araç çeşitliliğinin en fazla bulunduğu, araç sahipliliği, kullanım ve işletiminin daha yaygın bir şekilde özel-tüzel kişilere ait olduğu ulaşım türü karayolu alt sistemidir. Dolayısıyla, özellikle karayolu ulaşımında, kamu veya devlet harcamalarına ilaveten ve ayrıca işletilen araçlarla ilgili gider veya harcamalar bulunmaktadır. Kullanıcı veya işleticiler tarafından karşılanan bu gider veya harcamalar, genel olarak taşıt işletim gideri olarak adlandırılmaktadır. Türkiye de, taşıt işletim giderlerinin belirlenmesiyle ilgili yapılmış fazla veya yeterli bir araştırma bulunmadığından genel hesaplamalar, dünyada yerleşik kabuller ya da tahminlere dayanmaktadır. Bu çalışmada, ihtiyaç halindeki ulaştırma sistem maliyetleri içerisinde en önemli girdilerden biri olan ve yatırım harcamalarında mutlaka dikkate alınması gereken karayolu taşıt işletim giderleri ile birlikte oluşan bütünsel birim taşıma maliyetlerinin hesaplanması veya belirlenmesi hedeflenmiştir. Çalışma kapsamında, Karayolları Genel Müdürlüğü taşıt sınıflandırması paralelinde otomobil, minibüs ve kamyonet (orta yüklü ticari taşıt), kamyon, otobüs ve TIR olarak belirlenen beş ana taşıt sınıfına odaklanılmıştır. Bu taşıt sınıflarına ait taşıt işletme giderleri; piyasa koşulları ve gerçek satış değerlerine dayalı olarak irdelenen, kullanım miktarına göre değişkenlik gösteren akaryakıt, yağ, lastik, bakım ve onarım, amortisman ve personel maliyetleri ile, kullanımdan bağımsız yapılan vergi, sigorta, kasko ve yatırım maliyetleri kapsamında ele alınmıştır. Ayrıca, ulaşım için harcanan zamanın parasal ifadesi şeklinde tanımlanan ve yol kullanıcı giderleri içinde önemli bir yer tutan yolcu zaman giderleri de çalışma kapsamına dahil edilmiştir.

18 2 Tezin 2. Bölüm ünde, dünyada ve Türkiye de yapılmış taşıt işletim gideri çalışmaları özetlenmekte, taşıt sınıflarının ve karayolu ağının genel özelliklerini açıklanmakta, karayolu maliyet bileşenleri tariflenmektedir. 3. Bölüm de Karayolu maliyetleri ve taşıt işletim giderlerine ilişkin detaylar açıklanarak, bu çalışma kapsamında derlenen veriler temelinde karayolu kullanıcı gideri hesaplamaları kavramsal olarak açıklanmaktadır. 4. Bölüm de, çalışma sırasında derlenen, elektronik ortama aktarılan ve çalışma veri tabanını oluşturan veriler sunulmaktadır. 5. Bölüm de, 3. Bölüm de kavramsal olarak açıklanan yaklaşımın, 4. Bölüm de verilen veri tabanına birebir uygulanarak yapılan hesaplamalar ile elde edilen sonuçları yer almaktadır. 6. Bölüm de ise, tez çalışması kapsamında yapılan hesaplamaların, ana taşıt sınıflarına göre elde edilen sonuçları bazında yürütülen işlemler veya sürece ilişkin zorluklar ve kısıtlar belirtilmekte, gerçekleşmeler paralelinde oluşan kamu yatırım ve harcamaları ile taşıt işletme giderleri dahil yük ve yolcu taşıma birim maliyetleri belirlenmekte ve değerlendirilmektedir.

19 3 2.TEMEL BİLGİLER Bu çalışma ile ilgili genel kavramlar ve benzeri çalışmalar ile çeşitli tanım, yaklaşım veya yöntemler özet olarak aşağıda başlıklar halinde sunulmaktadır. 2.1.Dünya da Taşıt İşletim Giderleri Ulaştırma yatırımları tüm dünyada yüksek maliyetli ve uzun dönemli yatırımlardır. Gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerde, ulaştırma sektörü yatırımlarının gerçekçi karşılığını belirlemek, ölçmek ve anlamak, fayda ve maliyetleri net bir şekilde ortaya çıkarmak için çeşitli araştırmalar yapılarak, stratejiler geliştirilmeye çalışılmaktadır. Taşıt işletim giderleri, bu yatırım veya harcamalar içerisinde önemli bir yere sahiptir ve oldukça geniş bir araştırma ve çalışma alanı oluşturmaktadır. Özellikle Amerika ve Avrupa da taşıt işletim giderlerinin gerçekçi ve tutarlı bir şekilde belirlenmesi için birçok çalışma yapılmıştır. Genel anlamda değişken ve sabit maliyetler olmak üzere 2 başlık altında incelenen taşıt işletim giderlerinde, değişken fazlalığı ve veri eksikliği gibi sebepler, çeşitli kabul veya tahmini zorunlu kılmaktadır. Amerika ve Kanada da ulaştırma maliyetlerinin gruplandırılması üzerine yapılmış bir çalışmada, tüm maliyet veya giderler 23 ana başlık altında irdelenmektedir. Maliyet kavramı, para, zaman, arazi, imkan kaybı vb. gibi kullanılan tüm kaynakları nitelemektedir. İçsel maliyetler ya da özel kullanıcı giderleri, ulaşımdan doğrudan faydalananlarca yapılan harcamalardır. Dışsal giderler ise kullanıcı haricindekilerce katlanılan masraflardır. Sosyal giderler ise her iki grupça üstlenilmektedir. Değişken ya da marjinal maliyetler ise kullanıma bağlı olarak değişkenlik gösteren harcamalardır. Yakıt tüketimi, seyahate harcanan zaman, kaza riski gibi maliyetler kullanım ile doğru orantılıdır. Vergiler, lisans ücretleri gibi maliyetler ise kullanımdan bağımsız ve sabit şekilde gerçekleşen harcamalardır. Doğrudan (market) veya dolaylı (non-market) giderler, mal ya da hizmet satın alınıp alınamamasıyla ilgili sınıflandırmadır. Taşıt, yakıt gibi maliyetler doğrudan maliyet iken, gürültü, hava kirliliği gibi maliyetler dolaylı (nonmarket) maliyetlerdir. Bu giderler, içsel ya da dışsal, değişken ya da sabit,

20 4 doğrudan (market) ya da dolaylı (non-market) olarak sınıflandırılmakta olup her bir maliyet veya etkinin dahil edildiği sınıf, kategori veya grup Çizelge 2.1 de sunulmaktadır. Çizelge 2.2 bu gider ve etkilerin, içsel ve dışsal sınıfları ile sabit ve değişken sınıfları arasında ki ilişkileri matris formunda göstermektedir. Çizelge 2.1. Ulaştırma maliyetlerinin sınıflandırılması [1] İç Dış Değişken Sabit Doğrudan Dolaylı (Non- (Market) Market) Taşıt sahipliği X X X Taşıt işletmesi X X X İşletim sübvansiyonları X X X Seyahat süresi X X X İçsel kazalar X X X Dışsal kazalar X X X X İçsel aktivite kazanımları X X X X Dışsal aktivite kazanımları X X X X Kısa süreli park X X X Uzun süreli park X X X Sıkışıklık X X X X Ulaşım tesisleri X X X Kamulaştırma X X X Belediye hizmetleri X X X Öz kaynak kullanımı X X X X Hava kirliliği X X X X Sera etkisi X X X Gürültü X X X Kaynak tüketimi X X X X Bariyer etkisi X X X Arazi kullanımı X X X X Su kirliliği X X X Atık yok etme X X X

21 5 Çizelge 2.2. Değişken, sabit, içsel ve dışsal maliyetler İçsel Maliyetler Dışsal Maliyetler Değişken Maliyetler Yakıt Tüketimi Kısa Süreli Park Bakım ve Onarım ( Kısmi ) Kullanıcı Zaman ve Stres Kullanıcı Kaza Riski Yol Bakım Trafik Hizmetleri Sigorta Masrafları Tıkanıklık Kaynaklı Gecikmeler Çevresel Etkiler Kaza Riskleri Sabit Maliyetler Araç Alımı Araç Kayıt Sigorta Uzun Dönem Park Bakım ve Onarım Yol Yapım Sübvansiyonlu Park Trafik Planlama Sokak Aydınlatma Arazi Kullanım Etkileri Sosyal Adaletsizlik Maliyet, para, malzeme, işçilik, donanım, zaman, arazi, imkan kaybı vb. kaynak kullanımıdır. Maliyetler; farklı ana grup, kategori veya sınıf halinde de irdelenebilmektedir. İçsel ya da özel kullanıcı giderleri, ulaşım hizmetlerinden doğrudan faydalananlar tarafından katlanılan harcama veya giderlerdir. Dışsal giderler ise kullanıcı haricinde karşılanan veya katlanılan maliyetlerdir. Sosyal giderler ise her bir bireyi etkilemektedir. Değişken veya marjinal maliyetler; kullanıma bağlı olarak değişen harcamalardır. Yağ, yakıt, lastik vb. tüketimi, seyahat süresi, kaza riski gibi maliyetler kullanım arttıkça artmaktadır. Vergiler, lisans ücretleri gibi maliyetler, kullanımdan bağımsız, sabit harcama veya giderlerdir. Doğrudan veya market ile dolaylı veya non-market giderler ise mal ya da hizmet satın alınıp alınamamasına bağlı bir sınıflandırmadır. Taşıt, yağ, yakıt, lastik gibi harcamalar doğrudan (market) sınıfında iken, gürültü, hava kirliliği gibi maliyetler dolaylı (non-market) veya pazar-dışı/harici sınıfında yer almaktadır. Amerika ve Kanada da ortak yapılan bir araştırmaya göre, taşıt işletim giderlerinin sabit ve değişken maliyetlere göre hesaplanması ile elde edilen sonuçlar, Çizelge 2.3 de verilmektedir.

22 6 Çizelge 2.3. Amerika ve Kanada da yapılan bir çalışma sonucu TİG [1] $ / mil $ / km Otomobil O.Y.T.T Otobüs Amerika da Minnesota eyaletinde yapılmış çalışmada akaryakıt, bakım, onarım, lastik ve amortisman maliyetleri irdelenerek elde edilen sonuçlar Çizelge 2.4 de verilmektedir. Çizelge 2.4. Amerika Minnesota da yapılan bir çalışma sonucu TİG [2] Akaryakıt Bakım ve Toplam Toplam Lastik Amortisman onarım (cent/mil) ($/km) Otomobil 5 3,2 0,9 6,2 15,3 0,095 O.Y.T.T. 7,8 3, ,5 0,121 Kamyon 21,4 10,5 3,5 8 43,4 0,270 Karayollarında uzun mesafeli yük taşımacılığında kullanılan kamyonların taşıt işletim giderlerinin belirlenmesine yönelik, 2001 yılına kadar Amerika da yapılan dar veya makro ölçekli araştırmalarda elde edilen sonuçlar Çizelge 2.5 de özetlenmektedir. Çizelge 2.5. Kamyon işletim giderleri [2] Kaynak Toplam Yakıt Bakım ve Lastik ($/km) ($/km) onarım($/km) ($/km) Roth,1992 0,752 0,108 0,075 0,016 Faucett,1988 0,677 0,134 0,068 0,022 Berwick,1996 0,646 0,118 0,062 0,025 USDA,1995 0,671 0,119 0,096 0,017 Trimac,2001 1,081 0,152 0,065 0,022 Bu çalışmaları takip eden kamyon işletim giderleri üzerine yapılmış ve personel, vergi, sigorta, yönetim gibi maliyetleri kapsayan genişletilmiş çalışmalarda elde edilen sonuçlar Çizelge 2.6 da verilmektedir.

23 7 Çizelge 2.6. Genişletilmiş kamyon işletim giderleri [3] Berwick, 2003 Barnes, 2003 LSBI, 2005 ATRI, 2009 USDA, 2009 Toplam ($/km) Yakıt Bakım ve onarım Lastik Personel Vergi Sigorta Yönetim 0,814 0,200 0,060 0,039 0,242 0,011 0,045 0,067 0,808 0,133 0,065 0,022 0, ,771 0,139 0,054 0,022 0,277 0,023 0,023 0,108 1,075 0,394 0,057 0,019 0,375 0,039 0,015 0,037 1, Otomobil işletim giderlerinin ortaya konması amacıyla Amerika da geniş kapsamlı araştırmalar yapılmıştır. Özellikle son yıllarda yapılan detaylı çalışmalarda, otomobil ana başlığı altında, farklı taşıt boyutlarına göre sınıflandırılmış küçük, orta ve büyük sedanlar ile SUV (sport utility vehicle) ve minivan (multiple purpose vehicle) modelleri görülmektedir. Amerika otomobilciler federasyonunun 2007 yılında yapmış olduğu çalışmaya göre farklı sınıf otomobillerin taşıt işletim giderleri Çizelge 2.7 de verilmektedir. Çizelge 2.7. Amerika otomobilciler federasyonu TİG [5] Küçük Orta Büyük Sedan Sedan Sedan SUV Minivan Yakıt ve yağ(cent/mil) 7,4 9, ,6 10,6 Bakım ve Onarım(cent/mil) 4,5 4,7 5,5 5,5 5,1 Lastik(cent/mil) 0,5 0,8 0,7 0,9 0,7 İşletim gideri (cent/mil) 12,4 14,9 16,2 14,5 16,4 Sigorta($/yıl) Lisans($/yıl) Amortisman($/yıl) Faiz($/yıl) Finansman ($/yıl) Toplam $ (Yılda mil için) İşletim gideri (cent/mil) 41,4 52,5 62,5 66,6 57,6 İşletim gideri ($/km) 0,257 0,326 0,388 0,414 0,358 Amerika da ulusal karayolu araştırma programının, 2011 fiyatları ile uygulanan taşıt sınıflandırma sistemine uygun olacak şekilde yayınladığı maliyetler Çizelge

24 8 2.8 de bulunmaktadır. Yapılan bu çalışma akaryakıt, lastik, bakım ve onarım maliyetlerini içermekle birlikte, tüm taşıt türleri arasında ki maliyet ilişkilerini tek bir başlık altında göstermektedir. Çizelge 2.8. Amerika ulusal karayolu araştırma programına göre TİG Akaryakıt ($/lt) Lastik ($/adet) Bakım ve onarım ($/km) Küçük sedan 0, ,040 Orta sedan 0, ,040 Büyük sedan 0, ,040 VAN 0, ,052 4 x 4 0, ,052 Hafif kamyon 0, ,052 Orta kamyon 0, ,058 Büyük kamyon 1, ,074 TIR 1, ,119 Minibüs 0, ,124 Büyük minibüs 0, ,052 Küçük otobüs 1, ,058 Otobüs 1, ,074 Kuzey Afrika ülkesi olan Cezayir de, otoyol projelerinin ekonomik analizlerinde kullanılmak üzere, Bayındırlık Bakanlığı (Ministre Des Travaux Publics) tarafından uygulanan taşıt işletim giderleri, tüm alt başlıkları ile Çizelge 2.9 da verilmektedir. Çizelgede sunulan bu giderler tüm ülkede yapılmakta olan karayolları projelendirmesinde uygulanmakta olup, çeşitli bakanlık çalışmalarının sonucudur. Çizelge 2.9. Cezayir karayolu projelerinde kullanılan TİG [6] Otomobil Otobüs Kamyonet Kamyon TIR Yıllık araç kullanımı (km) Akaryakıt ($/lt) 0,099 0,099 0,099 0,099 0,099 Lastik ($/adet) 37,77 182,39 65,36 268,47 268,47 Yağ ($/lt) 2,54 2,54 2,54 2,54 2,54 Sigorta ($/yıl) 81,01 104,16 92,58 138,88 138,88 Yönetim gideri ($/yıl) 34,72 115,73 115,73 173,59 173,59 Bakım ($/saat) 10,58 10,58 10,58 10,58 10,58 Zamanın saatlik değeri ($/sa) 4,31 4,31 4,31 4,31 4,31

25 9 2.2.Türkiye de Taşıt İşletim Giderleri Türkiye de taşıt işletim giderleri konusunda, 2012 yılından itibaren Karayolları Genel Müdürlüğü (KGM) tarafından Karayolları Planlama Bilgileri El Kitabı hazırlanmaktadır. Karayolu fizibilite çalışmalarında kullanılan bu veriler, farklı ortalama düşey eğim, ortalama yatay kurp sapma açısı ve kaplama türüne göre TL/km biriminde hesaplanmaktadır. Örnek olarak, Çizelge 2.10 da karayolu boyunca %3 ortalama düşey eğime ve 75 derece/km ortalama yatay kurp sapma açısına sahip bir karayolu kesiminde, farklı kaplama türlerine göre taşıt işletim giderleri sunulmaktadır. Çizelge Karayolları Genel Müdürlüğü çalışmalarında TİG [7] Otomobil (TL/km) Minibüs (TL/km) Kamyonet (TL/km) Otobüs (TL/km) Kamyon (TL/km) TIR (TL/km) Beton asfalt 0, , , , , ,27354 Eski beton asfalt 0, ,2313 0, , , ,28004 Yeni sathi kaplama 0, , , , ,023 2,28839 Kötü stabilize 0, , , , , , Türkiye de Karayolu ve Karayolu Taşımacılığı Türkiye de şehirlerarası karayolu ilgili tüm planlama, projelendirme, yapım, bakımonarım ve işletme işlemlerinde yetki ve sorumluluk, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı (UDHB) ve Karayolları Genel Müdürlüğü (KGM) üzerindedir. KGM, Merkez teşkilatında 13 Daire Başkanlığı ve taşra teşkilatında ise 17 Bölge Müdürlüğü marifetiyle görevlerini yürütmekte ve hizmet sunmaktadır. Karayolu ulaşım alt sistemi ve bileşenleri, diğer sektörlerle çok yakın ilişki ve etkileşim içinde yaygın bir hizmet türüdür. Otomotiv, petrol, lojistik, inşaat sektörleri başta olmak üzere tüm sektörler faaliyetlerini, sunulan karayolu ulaştırma sistemi hizmetlerine dayalı yürütmektedir. Karayolları kapıdan kapıya taşıma beceri ve esnekliği nedeniyle, yolcu ve yük taşımacılığında önemli bir seçenek konumundadır. Diğer türlerde olduğu gibi karayolu yatırımları da; sosyo-ekonomik

26 10 bir etki yaratma; üretim ve istihdamı artırma, üretim maliyetlerini azaltma, tüm sektörlerde verimliliği artırma, ekonomiyi doğrudan ve dolaylı destekleme, arazi kullanımı ve bölgesel gelişimi geliştirme, iş ve sosyal amaçlı ulaşım talebini karşılama, milli gelirin dengeli dağıtılması, doğrudan ve dolaylı vergilerle milli bütçeye katkı gibi amaçlara dayanmaktadır. KGM tarafından yayımlanan Türkiye ve karayolu istatistikleri Çizelge 2.11 de verilmekte ve toplam nüfus, karayolu tür dağılımı, kayıtlı taşıt tür ve sayıları ile bin kişiye düşen otomobil adedi ve karayolu taşıtlarının benzin, motorin ve LPG tüketimleri ile toplam tüketim içindeki oranları özetlenmektedir. Çizelge Türkiye ve karayolu istatistikleri Nüfus Karayolu ağı (Km) (31 Aralık 2012) Karayollarında kullanılan taşıt sayıları Otoyol Devlet yolu İl yolu Toplam Otomobil Minibüs Otobüs Kamyonet Kamyon Motosiklet Özel amaçlı taşıtlar Traktör Toplam kişiye düşen otomobil adedi 114 Toplam benzin tüketimi ve karayolu taşıtlarının payı (Ton) Toplam motorin tüketimi ve karayolu taşıtlarının payı (Ton) Toplam LPG tüketimi ve karayolu taşıtlarının payı (Ton) (98%) (85%) (73%) 1 Özel amaçla, insan veya eşya taşımak için imal edilmiş olan ve itfaiye, cankurtaran, cenaze, radyo, sinema, televizyon, kütüphane, araştırma araçları ile bozuk veya hasara uğramış araçları çekmek veya taşımak, kaldırmak gibi özel işlerde kullanılan motorlu taşıttır.

27 11 Karayolu taşımaları taşıt-km, ton-km, yolcu-km türünde ulaştırma birimleri ile ifade edilmektedir. Taşıt-Km: Bir aracın, bir kilometre yol kat etmesini ifade eden bir ölçü birimidir. Ton-Km: Bir ton yükün bir kilometre taşınması ölçü birimidir. Ton-km hesabında, dingil ağırlığı etütlerinden elde edilen ortalama dingil yükü ve araç sayımları kullanılmaktadır, Yolcu-Km: Bir yolcunun bir kilometre taşınmasını niteleyen ölçü birimidir. Yolcu-km hesabında, KGM tarafından yapılan başlangıç-son etütlerinden elde edilen, araçlarda taşınan ortalama yolcu sayısı esas alınmaktadır. 2.4.Taşıt Sınıfları ve Özellikleri Araç trafiği, karayolu projelerinin başlıca parametrelerinden biridir. Karayolu planlama, projelendirme, yapım, üstyapı tasarımı, trafik güvenliği, çevresel değerlendirmeler gibi çalışmalarda kullanılan başlıca verilerdendir. Karayoluna ilişkin her türlü çalışmada, irdelenen karayolu ağı veya kesiminde her yıl düzenli olarak yıllık ortalama günlük trafik (YOGT) çalışmaları yapılması ihtiyaç halindedir. YOGT çalışmaları, sürekli sayım istasyonlarında 365 gün 24 saat kesintisiz yapılan trafik ölçümleridir. Ancak yeni planlanan bir yol kesiminde bu mümkün olmadığı gibi mevcut kesimlerin tamamında 365 gün 24 saat kesintisiz sayım yapılması olası görünmemektedir. Bu sebeple, yıl boyunca kesintisiz ölçüm yapılamayan ama kısa süreli sayımlar yapılarak ortalama günlük trafik (OGT) değerleri elde edilen kesimlerde, KGM tarafından belirlenen mevsimsel ve aylık genişleme katsayıları yardımıyla YOGT değerleri hesaplanmaktadır. Proje saatlik hacmi (PSH) için 365 gün 24 saat süreli trafik ölçümlerinde elde edilen saatlik trafiğin büyükten küçüğe sıralandığında yaygın olarak 30. en yüksek veya zirve saat trafiği olarak belirlendiği gibi, 50., 100., ve 200. en yüksek veya zirve saat trafikleri de kullanılabilmektedir. Bu trafiğin, YOGT ye oranı K faktörü

28 12 olarak adlandırılır ve sürekli sayım yapılamayan yollarda, proje saatlik hacmin belirlenmesinde kullanılmaktadır. Türkiye genelinde, KGM; 19 karayolu kesiminde hareketli ağırlık ölçümü (OTSS1 veya WIM) ile aks sayısı ve mesafesine göre 42 tür ve 14 ana kategoride, 50 karayolu kesiminde 7 gün 24 saat ölçüm yapan sabit sayım ve sınıflandırma istasyonlarıyla (OTSS2) Şekil 2.1 de verilen 9 taşıt sınıfında ve binin üzerinde karayolu kesiminde, yine dört mevsim, 7 gün 24 saat ölçüm yapan seyyar sayım ve sınıflandırma istasyonlarıyla (OTSS3) 11 taşıt sınıfında trafik ölçümü yapmaktadır. Bu otomatik taşıt sayım ve sınıflandırma sistemleri ile derlenen veriler 5 ana taşıt sınıfına göre irdelenmekte ve yayımlanmaktadır. Karayollarında taşıt sınıfları; Motosiklet Otomobil, Otomobil + Karavan Orta Yüklü Ticari Taşıt Otobüs 2 Akslı Kamyon 3 Akslı Kamyon Kamyon 4 Akslı Kamyon 3-4 Aks Kombinasyonu 5 Aks Kombinasyonu Kamyon + Römork 6 Aks Kombinasyonu Çekici + Yarı Römork 7 Aks ve Üzeri

29 13 Şekil 2.1. Karayolları taşıt sınıfları Şehirlerarası karayollarında gerçekleşen seyir ve taşımacılık verileri, Karayolları Genel Müdürlüğünün Yıllık Ulaşım Etütleri Programı yayınlarından alınmıştır. Çalışmalarda taşıt sınıfları, 5 ana sınıfta toplanmış ve bu sınıfların taşınan yolcu ve yük miktarları Çizelge 2.12 de özetlenmektedir. Çizelge KGM taşıt sınıfları [8] Taşıt Sınıfı Otomobil Minibüs Kamyonet Otobüs Kamyon TIR Taşınan yolcu ve yük miktarı < 3.5 ton ve 8-14 yolcu yolcu ton >25 yolcu >10 ton > 10 ton

30 Türkiye Karayolu Ağı Karayolu ağı 1945 li yıllara kadar kırmataş ve toprak yollar şeklinde hizmet vermiştir. Çizelge 2.13 de sunulduğu üzere, 1980 lerde kaplamalı yol km ile toplam karayolu ağının % 50 sini geçmiştir ve bu oran km ile 1998 lerde %90 lara ulaşmaktadır. Çizelge Yıllara göre karayolu ağının satıh cinslerine göre dağılımı [9] Devlet ve il yolu uzunlukları (Km) Yıl Kaplamalı yollar Geçit Parke Kırmataş Toprak Asfalt Sathi Toplam vermez Toplam

31 15 Bölünmüş yol yapımında gelişim 1980 li yıllarda başlamıştır. Toplam şehirlerarası karayolu 2 ağına oranı km ile yaklaşık % 2 olan bölünmüş yol uzunluğu, 2012 yılında km ile % 32 lere kadar artmıştır. Çizelge 2.14, yılları arasında toplam, devlet ve il yolu uzunlukları ile bu yollardaki bölünmüş yol uzunluğunu özetlemektedir. Çizelge Yıllara göre karayolu uzunlukları [13] Toplam (Km) Devlet yolu (Km) İl yolu (Km) Yıl Toplam 3 Bölünmüş Diğer Bölünmüş Diğer Bölünmüş Diğer Otoyol KGM sorumluluğunda bulunan otoyol, devlet yolu ve il yolları. 3 Köy yolları dahil.

32 Karayolları Ulaştırma Maliyet Bileşenleri Karayolları ulaştırma maliyetlerinin, tüm kullanıcıları doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen, sabit ya da değişken maliyet olarak irdelenmekte olan ana bileşenleri: Taşıt sahipliği; taşıt alımı için ödenen satın alma maliyetidir. Kazalar; kullanıcıları doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyebilen kaza maliyetidir. Kullanıcının içinde yer aldığı kazadan kaynaklı maliyetler olabileceği gibi, başka kişilerin yapmış olduğu kazalardan kaynaklanan maliyetleri de kapsamaktadır. Taşıt işletim giderleri; taşıtın kullanımı ya da işletimi için gerekli olan, yakıt, yağ, lastik, bakım onarım, personel, amortisman gibi maliyetlerin toplamıdır. Zaman maliyeti; yolcuların seyahate harcadıkları zamanın parasal karşılığıdır. Park gideri; taşıtların kullanım süreleri dışında, güvenli bir şekilde kalmaları amacıyla bırakıldıkları sokak, otopark gibi alanlarda yapılan ödemelerdir. Yol tesisleri; karayolu ulaşımının güvenli, hızlı ve konforlu bir şekilde sağlanması adına yapılan yollar, köprüler, park servis alanları gibi tüm karayolu yapılarının her türlü maliyetidir. Çevresel etkiler; taşıtların ve ulaşım yapılarının doğal çevreye vermekte olduğu olumlu ya da olumsuz etkilerin parasal karşılığıdır. Tıkanıklık; karayolu üzerinde gerçekleşen darboğazların, ilgili kullanıcıları stres, gecikme gibi yönlerden etkilemesinin maliyetidir. Kaynak tüketimi; her zaman kısıtlı olan kaynakların, ulaşım yapılarının tasarımı ve taşıtların kullanımı sırasında harcanmasının maliyetidir. Hava kirliliği; kara taşıtlarının kullanım sırasında çıkarmakta oldukları gazlarının yaratmakta olduğu kirliliğin parasal karşılığıdır. Arazi kullanımı; her türlü ulaşım tesisinin yapımı sırasında kullanılan arazinin parasal karşılığıdır. Bu maliyet kullanılmakta olan arazinin yapısına göre değişim gösterebilmektedir (tarım, orman vb.) Sera etkisi; taşıtların kullanım sırasında neden oldukları iklimsel değişimlerin parasal karşılığıdır. Su kirliliği; taşıt atıklarının ulaşım yapısı üzerinden drenaj sistemleri ile toplanarak, doğaya deşarj edilmesi sonucu oluşan kirliliğin karşılığıdır.

33 17 Bariyer etkisi; ulaşım yapılarının bulundukları bölgede, yayaların, hayvanların geçişine engel teşkil etmesi durumunda yarattığı sınırlayıcı etkinin parasal karşılığıdır. Trafik servisi; trafik polisi, ambulans gibi hizmetlerin sağlanması amacıyla yapılan harcamalardır. Gürültü; taşıtların kullanımı sırasında oluşan seslerin çevreye etkisinin parasal ifadesidir. Trafik çeşitliliği; toplum içerisinde özellikle yolcular için sağlanan farklı ulaşım seçeneklerinin maliyetidir. Atıklar; yedek ve bozuk parça gibi taşıt atıklarının çevreye etkilerinin parasal karşılığıdır.

34 18

35 19 3.TAŞIT İŞLETME GİDERLERİ İÇİN KAVRAMSAL YAKLAŞIM Karayolu ulaştırma alt sisteminde kamu maliyetleri, yol yapım, bakım, onarım ve işletme maliyetleri gibi ana başlıklar halinde irdelenmektedir. Karayolu ulaşımı olanak ve bileşenlerinin oluşturulması, değiştirilmesi ve geliştirilmesine yönelik harcamalar, açıkça ortaya konan harcama kalemleri veya detaylarına ilişkin çalışmalar, çeşitli kurum ve kuruluşlarca derlenen ve kayıt altına alınan verilere dayalı belirlenebilmektedir. Planlamadan işletime kadar yapılan tüm çalışmalar, mevcut veriler doğrultusunda, makro düzeyde ve toplam maliyet içinde sadece kamu marifetiyle gerçekleşen harcama, yatırım ve işletim maliyetlerini dikkate almaktadır. Ancak, bugüne kadar çeşitli nedenlerle göz ardı edilen, karayolu ulaşımı işletiminin özel kullanıcı ve işletici içerme niteliği nedeniyle oluşan, kamu harcamaları dışında kalan ve tüm kullanıcılar tarafından karşılanan karayolu kullanıcı maliyetleri, toplam maliyetler içinde ciddi büyüklüktedir ve ulaştırma kararlarını değiştirebilecek özellik ve boyutlara uzanmaktadır. 3.1.Karayolu Ulaşım Harcamalarında Ana Maliyet Kalemleri Yol yapım maliyeti Yeni yol yapımında ana maliyet bileşen veya kalemleri; arazi kullanımı ve hazırlanması, toprak işleri, kaplama işleri, sanat ve drenaj yapılarıdır. Arazi kullanımı ve hazırlanması yolun geçeceği bölgenin bitki ve yabancı maddelerden temizlenmesini, toprak işleri güzergah boyunca yapılacak her türlü dolgu, yarma ve bunların taşınması işlemlerini, kaplama işleri güzergah üzerinde yapılacak üstyapı tabakalarının kalınlık ve tiplerine göre hazırlanarak, serilmesi ve uygun miktarda sıkıştırılmasını ve banket, kaldırım gibi yan bölümlerin hazırlanmasını, sanat ve drenaj yapıları ise güzergah boyunca yapılacak her türlü altgeçit, üstgeçit, köprü, viyadük, tünel, hendekler, borular, ızgaralar gibi yapıların yapım maliyetlerini içermektedir.

36 Kaplama maliyeti Mevcut yollar üzerinde periyodik ya da belirsiz aralıklarla yapılabilen kaplama düzeltme çalışmaları; yol pürüzlülüğünün sağlanması, kaplamada ki çatlakların giderilmesi, malzemede ki kopmaların ve sökülmelerin tamiri, çukurların, olukların tamiri, beton yollar için birleşim noktalarının düzenlenmesi ve betonda zaman içerisinde oluşan hasarların düzeltilmesi maliyetlerini kapsamaktadır Yol bakım maliyeti Yıllık maliyet giderlerinde düzenli ve düzensiz aralıklarla görülen bakım maliyetleri; güzergahın bulunduğu coğrafyaya, iklim koşullarına, yolun önemi ve standartlarına göre değişkenlik göstermektedir. Rutin bakımlar genelde bitkilerin kesilmesi ve temizlenmesi, yol yatay ve düşey işaretlerinin yenilenmesi, drenaj yapılarının temizliği gibi maliyetleri içermektedir. Rutin olmayan bakımlar ise taşkın sonrası temizlik, şevlerden gelen döküntü temizliği, kaplamalarda beklenmedik şekilde oluşan sıkıntıların giderilmesi gibi maliyetleri kapsamaktadır Yol kullanıcı maliyeti Yol kullanıcı maliyetleri, karayolu kullanan araç sürücüleri ve yolcular tarafından karşılanan maliyetlerdir. Genel anlamda 4 farklı yol kullanıcı maliyeti bulunmaktadır. Bunlar; taşıt işletme maliyetleri, yolcu zaman giderleri, kazalar ve konfor giderleridir. Kaza ve konfor giderlerini gerçekci bir biçimde maliyet açısından ifade etmek güç olsa da, çeşitli yöntem ve yaklaşımlar ile, özellikle yeni yol yapımı durumunda bu maliyetler de göz önüne alınabilmektedir. Yol kullanıcı maliyeti aşağıdaki giderleri içermektedir: Akaryakıt tüketimi, Yağ tüketimi, Lastik tüketimi, Bakım, onarım ve yedek parça,

37 21 Personel maliyeti ( maaş, sigorta), Sabit maliyetler ( sigorta, kasko, vergi), Amortisman, Kazalar, Zaman maliyeti, Konfor, Park, Stres, Çevresel etkiler, Araç alım, kayıt ve lisans, Tıkanıklık. Bu maliyetler her araç türü için, seyahat hızı, yol geometrisi, kullanım koşulları ile yolcu ve yük miktarına bağlı olarak farklılıklar göstermektedir, Amortisman, sigorta ve kasko gibi maliyetler, kullanımdan bağımsız olarak ülkenin ekonomik koşullarına bağlıdır. Yolcu zaman maliyetleri ise, ortalama taşıt işletme hızı, yolculuk mesafesi, süresi ve taşınan yolcuların birim zaman maliyetlerini kapsamaktadır. Yolcu zaman giderleri genelde ulaşım sırasında harcanan zaman üzerinden ya da yatırım veya alınan önlemler aracılığıyla ulaşıma ayrılan zamanın azalmasının birim maliyetler ile para cinsinden ifade edilmesi yoluyla hesaplanmaktadır Diğer maliyetler Sosyal adaletsizlik, hava, su, görüntü kirliliği, tarımsal, endüstriyel ürün kaybı ve yapım nedeniyle veya yapım sırasında oluşan olumsuz etki veya durumlar diğer maliyetler kapsamında değerlendirilmektedir. 3.2.Karayolu Kullanıcı Maliyeti Motorlu kara taşıtlarının işletimi ve kullanımı sırasında tüketilen kaynakların, kullanıcı ya da işleten tarafından karşılanan maliyetleri, karayolu kullanıcı maliyeti veya gideri olarak tanımlanmaktadır. Tüketilen bu kaynaklar, resmi veya özel, kurum veya kuruluş ya da bireyler tarafından sağlanmakta ve karşılanmaktadır. Bir

38 22 başka deyişle, kamu dışında kalan özel-tüzel tüm kullanıcı ve işleticiler bu kaynak tüketimine veya giderlerine katlanmaktadır. İşletimde tüketilen kaynaklar sabit olmadığı gibi; Taşıt türü, sınıfı, yaşı, geometrik özelliklerine, Taşıtın bakım durumuna, Taşınan yolcu veya yük miktarına, Kullanım karakteristiklerine, Yolun işletim hızına, geometrisine, Yolun bakım, onarım ve kaplama durumuna, Kullanım anında mevsimsel, coğrafik koşullar ile kapasite-akım durumuna, Ülkenin ekonomik durum ve özelliklerine göre değişmektedir. Bu çalışmada, karayolu harcamalarının gerçekleşmeler paralelinde ortaya konabilmesi için, KGM tarafından yayımlanan taşıt, yolcu ve yük taşıma verileri kullanılmıştır. KGM tarafından gerçekleştirilen tüm karayolu yatırım harcamaları, kullanıcıların taşıt işletim gideri adı altında yapmakta olduğu akaryakıt, yağ, lastik, bakım, onarım, personel ödemeleri, kasko, sigorta, vergi ve amortisman maliyetleri ile karayollarında gerçekleşen yolcu zaman maliyetleri irdelenmektedir. Otomobil sınıfı taşıtlar için oluşan kullanıcı maliyetleri Şekil 3.1 de verilmektedir. En yüksek maliyet kalemleri, sabit ve değişken maliyetler şeklinde ayrılmakta olan, iç maliyetler olarak sınıflandırılan taşıt sahipliliği, kazalar, işletim giderleri ve yolcu zaman maliyetleridir. Dış maliyetler olarak gruplandırılan diğer giderler göreceli daha düşük mertebelerde ise de, Şekil 3.2 de görülen dağılım itibariyle, yol kullanıcı giderlerinin bir bütün olarak ele alınması ve değerlendirilmesi önemli ve hatta zorunlu olmaktadır.

39 23 Şekil 3.1. Yol kullanıcı maliyetleri [1] Şekil 3.2. Maliyetlerin yüzdesel dağılımı [1] Çevresel etkiler, arazi kullanımı, kaynak tüketimi gibi dış maliyetler veri eksikliği nedeniyle çalışmalar sırasında dikkate alınamamıştır. Ancak, karayolu yatırım planlamaları sırasında göz önünde bulundurulması gereken faktörlerdir ve

40 24 yatırımların planlanması, değerlendirilmesi ve gerçekleştirilmesi işlemlerine olabildiğince dahil edilmelidir. Taşıt işletme maliyeti; ana başlıklar halinde aşağıda özetlenmektedir ve bu başlıkların bağlı olduğu değişkenler Şekil 3.3 de özetlenmektedir. Akaryakıt tüketimi, Yağ tüketimi, Lastik tüketimi, Bakım, onarım ve yedek parça tüketimi, Personel giderleri ( maaş, sigorta), Sabit maliyetler ( sigorta, kasko, vergi), Amortisman. Taşıt İşletme Giderleri Yakıt Tüketimi Yağ Tüketimi Lastik Tüketimi Bakım, Onarım, Parça Personel Giderleri Sabit Maliyetler Amortisman Taşıt Türü Taşıt Türü Taşıt ve Lastik Türü Taşıt Türü Taşıt Türü Taşıt Türü, Yaşı Araç Türü Hız, Yük ve Yolcu Durumu Kullanım Mesafesi Kullanım Mesafesi, Süresi Kullanım Mesafesi Kullanım Süresi Kullanım Amacı, Şekli, Yeri Araç Yaşı İç ve Dış Etkenler Kullanım Süresi Hız, Yük ve Yolcu Durumu Kullanım Koşulları Personel Sayısı Motor Hacmi Kullanım Miktarı Şekil 3.3. Taşıt işletim gideri ana başlıkları Türkiye şehirlerarası karayolu işletim maliyetleri hesabı, genel ekonomi açısından değerlendirilmiştir. Değerlendirmelerde göz önüne alınan maliyet, gider ve fiyatların kaynak kullanımını gerçekçi ve tutarlı bir şekilde yansıtması açısından

41 25 özel tüketim vergisi (ÖTV), katma değer vergisi (KDV), yüklenici karları gibi maliyetlerin de eklendiği piyasa satış verileri esas alınmıştır. Taşıt işletim giderlerinin belirlenmesinde kullanılan taşıt sınıfları, KGM trafik ölçüm ve istatistiklerinde kullanılan otomobil, orta yüklü ticari taşıt (minibüs ve kamyonet), otobüs, kamyon ve TIR ana araç türleri esasına, işletim giderleri ana kalemleri ise kullanım ve piyasa verilerine erişilebilen akaryakıt, yağ, lastik, bakım ve onarım, personel giderleri, vergiler, sigorta, kasko maliyetleri ve amortisman maliyetleri esasına dayalı olarak seçilmiştir. Maliyet kalemleri, yıllık faaliyet raporları, istatistikler, yıllık özetler, yılsonu bilançoları vb. resmi kurum yayınları ile yüz yüze görüşmeler, basılı yayın ve broşürler, internet siteleri vb. yollarla ülke içerisinde faaliyet gösteren satış temsilciliklerinden edinilen bilgiler doğrultusunda belirlenmiştir. Kullanım miktarına bağlı olarak değişen akaryakıt, yağ, lastik, bakım ve onarım gibi değişken maliyetlerin tüm taşıt sınıfları için ayrı ayrı belirlenmesini takiben, amortisman, personel gideri, vergi ve sigortalar gibi sabit maliyetler, birim maliyetlere dönüştürmek amacıyla KGM ce yayımlanan veriler yardımıyla tüm taşıt sınıfları için, yıllık ortalama işletim süresi ve mesafeleri cinsinden belirlenmiştir. Tüm taşıt sınıfları için tespit edilen toplam harcamalar ile yine yıllık kullanım mesafe ve süreleri bazında birim taşıma maliyetleri belirlenmiştir. Birim maliyetlerin hesaplanmasına kadar yürütülen işlemlere ait genel akış şeması Şekil 3.4 de verilmektedir.

42 26 Şekil 3.4. Genel akış şeması

43 27 4.VERİ TABANI Çalışmalar sırasında derlenen, elektronik ortama aktarılan ve çalışma veri tabanını oluşturan veriler aşağıda başlıklar halinde sunulmaktadır. 4.1.Türkiye de Ulaşım ile İlgili Sosyo Ekonomik Veriler Türkiye de, yılları arası ve yıl ortası verilerine göre nüfus, kayıtlı motorlu taşıt sayısı, karayolu ağında gerçekleşen taşıt-km ve kişi başına düşen gayri safi yurtiçi hasıla (GSYH) verileri Çizelge 4.1 de özetlenmektedir ve 2009 yılları gibi yerel ve/veya global ekonomik kriz yaşanan yıllar haricinde, hem GSYH hem de taşıt km trafiği artmaktadır. Çizelge 4.2 de sunulan Türkiye hane halkı harcamalarının yüzde cinsinden dağılımı irdelendiğinde, GSYH ve taşıt km artışına paralel olarak hane halkı ulaştırma harcamaları da sürekli bir artış eğilimindedir. Çizelge 4.3 de; yılları arasında gerçekleşen kamu yatırımları toplamı ile KGM ve UDHB paylarını veya yatırım tutarlarını özetlemektedir. Çizelgede ayrıca, KGM ve UDHB nin toplam yatırım içindeki payı ile KGM nin tüm UDHB bünyesinde gerçekleştirilen yatırımlar içindeki payı da sunulmaktadır. KGM yatırımlarının özellikle son yıllarda toplam kamu yatırımlarından %25-33 aralığında bir paya sahip olduğu, bu payın Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı (UDHB) bünyesinde %70 oranlarına kadar ulaştığı dolayısıyla hava ulaşımı, deniz ulaşımı ve demiryolu yatırımlarını geride bıraktığı gibi, bu türlere ayrılan yatırımları katlayarak arttığı, bu yatırımların ertelenmesine, uzamasına ve/veya hiç yapılamamasına neden oluşturduğu da ortadadır.

44 28 Çizelge 4.1. Ulaşım ile ilgili sosyo-ekonomik veriler [9] Yıl Yıl ortası nüfus (Bin) Toplam motorlu kara taşıtları Taşıt Km (Milyon) Kişi başına düşen gayri safi yurtiçi hasıla (GSYH) cari fiyat ile (TL) Çizelge 4.2. Hane halkı tüketim harcamalarının yüzdesel dağılımı Tüketim türü Gıda ve alkolsüz içecekler Alkollü içecekler sigara ve tütün Giyim ve ayakkabı 26,7 27,5 26,4 24,9 24,8 23,6 22,6 23,0 21,9 20,7 19,6 4,1 4,1 4,3 4,1 4,1 4,3 3,8 4,1 4,5 4,1 4,2 6,3 6,2 6,5 6,2 5,9 5,9 5,4 5,1 5,1 5,2 5,4 Konut ve kira 27,3 28,3 27,0 25,9 27,2 28,9 29,1 28,2 27,1 25,8 25,8 Mobilya, ev aletleri 7,3 5,7 6,6 6,8 6,2 5,9 5,8 6,2 6,3 6,4 6,7 Sağlık 2,3 2,2 2,2 2,2 2,2 2,4 1,9 1,9 2,1 1,9 1,8 Ulaştırma 8,7 9,8 9,5 12,6 13,1 11,1 14,1 13,6 15,1 17,2 17,2 Haberleşme 4,5 4,3 4,5 4,3 4,2 4,5 4,4 4,2 4,1 4,0 3,9 Eğlence ve kültür 2,5 2,2 2,5 2,5 2,2 2,1 2,5 2,6 2,8 2,7 3,2 Eğitim hizmetleri 1,3 2,0 2,1 1,9 2,1 2,5 2,0 1,9 2,0 2,0 2,3 Lokanta ve oteller 4,4 4,1 4,5 4,4 4,2 4,5 4,4 5,2 5,4 5,7 5,8 Mal ve hizmetler 4,6 3,5 3,9 4,1 4,0 4,2 4,1 4,0 3,7 4,3 4,2

45 29 Çizelge 4.3. KGM, UDHB ve toplam kamu yatırımları [11] Yatırım Yüzdesel dağılım Yıl KGM UDHB Toplam KGM/ UDHB / KGM / Toplam Toplam UDHB (Milyon TL) (Milyon TL) (Milyon TL) % % % ,9 17,7 78, ,5 24,1 72, ,3 23,4 78, ,3 30,3 73, ,8 30,0 66, ,3 34,9 72, ,0 37,8 71, ,5 41,9 68, ,1 47,1 70, ,1 38,1 68,3 Para cinsinden ifadelerde, yıldan yıla değişimin yoğun olduğu piyasa koşulları ya da enflasyon etkisinin minimize edilmesinde, uluslararası araştırmalarda sıklıkla kullanılan Amerikan Doları (USD) esas alınmaktadır. Benzeri amaçla, bu çalışmada esas alınan USD nin yıllara göre değişimi Merkez Bankası (MB) verilerine göre Çizelge 4.4 ve Şekil 4.1 de sunulmaktadır. Çizelge 4.4. Merkez bankası USD yıllık alış-satış değerleri Yıl Efektif alış Efektif satış (TL) (TL) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,90543

46 Şekil arası USD efektif alış değerleri 4.2.Karayollarında Akaryakıt Harcamaları Yıllara göre akaryakıt fiyatlarında ciddi artışların meydana gelmesi taşıt işletme giderlerini de doğrudan etkilemektedir. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) bünyesinde kurulan Petrol Sanayi Derneği (PETDER) den temin edilen, yıllara göre ortalama akaryakıt fiyatları Çizelge 4.5 de, TL ve USD efektif alış rakamları ile birlikte verilmektedir. Yakıt fiyatları TL değerlerinde sürekli bir artış meydana gelmektedir. Yıllık ortalama satış fiyatları, Çizelge 4.4 de verilen dolar fiyatlarına dönüştürüldüğünde benzin litre fiyatı 2,00$ - 2,50$, motorin 1,50$ - 2,20$, LPG 0,95$ - 1,50$ arasında değişim göstermektedir. Çizelge 4.5. Türkiye yıllık ortalama akaryakıt satış fiyatları [12] Yıl Benzin Motorin LPG Benzin Motorin LPG (TL / l) (TL / l) (TL / l) ($ / l) ($ / l) ($ / l) ,69 1,98 1,26 2,00 1,48 0, ,91 2,27 1,43 2,03 1,59 1, ,92 2,42 1,50 2,25 1,86 1, ,27 2,91 1,79 2,53 2,25 1, ,17 2,58 1,70 2,05 1,67 1, ,74 3,10 2,02 2,49 2,07 1, ,26 3,64 2,31 2,55 2,18 1, ,48 3,92 2,66 2,50 2,19 1, ,79 4,25 2,67 2,52 2,23 1,41

47 Yağ ve Lastik Fiyatları Tüm taşıt sınıflarında kullanılmakta olan motor yağı ve lastik satış fiyatlarında geçerli bir resmi kaynak bulunmamaktadır. Çalışmalarda, üretici firmalar ve bayilerden derlenen gerçek piyasa satış fiyatları kullanılmıştır. Genel piyasada kabul gören ve kullanıcılar tarafından en çok kullanılan markaların piyasa satış rakamları ortalamaları ile işlem yapılmıştır. Markaların içlerinde, farklı özelliklerde ve fiyatlarda ürünler bulunduğundan, edinilen tüm alt ürünlerin ortalamaları, o markanın piyasa satış rakamı olarak işleme alınmıştır. 7 farklı markadan derlenen motor yağı litre fiyatları Çizelge 4.6 da verilmekte ve ortalama dizel taşıtlarda 13,61 TL (7,16 $), benzinli ve LPG li taşıtlarda 19,35 TL (10,18 $) olarak fiyatlanmaktadır. Çizelge 4.6. Çeşitli marka ve türlere göre yağ satış fiyatları Dizel (TL / t) Benzin ve LPG (TL / l) Marka 1 15,42 Marka 1 22,26 Marka 2 11,63 Marka 2 26,40 Marka 3 15,75 Marka 3 24,04 Marka 4 14,27 Marka 4 16,75 Marka 5 13,02 Marka 5 16,17 Marka 6 10,98 Marka 6 16,63 Marka 7 14,23 Marka 7 13,22 Ortalama (TL / lt) 13,61 Ortalama (TL / lt) 19,35 Ortalama ($/ lt) 7,16 Ortalama ($/ lt) 10,18 3 farklı markadan, tüm taşıt sınıflarının kendi boyutlarında kullanmakta olduğu lastik türüne göre derlenen tek satış fiyatları Çizelge 4.7 de özetlenmektedir. En yüksek lastik fiyatı otobüs sınıfında olup, kamyon ve TIR lastikleri yaklaşık % 8 daha düşük fiyata sahiptir. Çizelge içerisinde, minibüs ve kamyonet lastik fiyatları O.Y.T.T. başlığı altında verilmektedir.

48 32 Çizelge 4.7. Çeşitli marka ve türlere göre lastik satış fiyatları Taşıt Ortalama adet fiyatı Ortalama adet fiyatı Marka 1 Marka 2 Marka 3 sınıfı (TL) ($) Otomobil 538,35 172,83 220,83 310,67 163,40 O.Y.T.T. 688,33 342,58 594,58 541,83 284,98 Otobüs 1208, , , ,31 715,46 Kamyon 1217, , , ,12 658,56 TIR 1275, , , ,29 668, Türkiye de Yük ve Yolcu Taşımacılığı Türkiye yük ve yolcu taşımacılığının türlere ve yıllara göre dağılımı Çizelge 4.8 de sunulmaktadır. Karayolları ağında yıllara göre gerçekleşen; araç-km veya taşıt-km taşımaları Çizelge 4.9. da, gerçekleşen yolcu-km değerleri Çizelge 4.10 da, ton-km taşımaları ise, Çizelge 4.11 de verilmektedir. Unutulmamalıdır ki; karayolu ulaşımına ait taşıma verileri, KGM tarafından elde edilen ve anons edilen ortalama değerler ile genellikle dar kapsam ve kısa süreli ölçümlere dayalı iken diğer ulaşım türlerine ait taşıma verileri bire bir gerçekleşen tam veya net taşımalardır. Yük ve yolcu taşımacılığında yüksek bir orana sahip karayolu ulaşımı, özellikle taşıt işletim giderlerinin daha gerçekçi bir şekilde ortaya konması halinde, yatırım, iyileştirme ve geliştirme plan, program ve kararlarını tekraren gözden geçirme, düzeltme ve düzenleme gereği doğuracak nitelik ve özellikler arz etmektedir.

49 33 Çizelge 4.8. Ulusal yük ve yolcu taşımacılığında türel dağılım Karayolları Demiryolları Denizyolları Havayolları Yolcu- Ton-Km Yolcu- Ton-Km Yolcu- Ton-Km Km (Milyon) Km (Milyon) Km (Milyon) (Milyon) (Milyon) (Milyon) Ton-Km (Milyon) Yolcu- Km (Milyon) % 88,9 93,2 5,4 0,7 5,2 2,3 0,4 3, % 88,5 91,5 5,7 0,7 5,2 2,3 0,6 5, % 88,2 91,1 5,8 0,6 5,3 2,2 0,7 6, % 87,4 90,5 6,9 0,6 5 2,2 0,7 6, % 88,1 91 6,4 0,5 4,8 1,6 0,7 6,9

50 34 Çizelge 4.9. Yıllara göre karayolu taşıt-km değerleri Yıl 4 Toplam Otoyol Devlet Yolu İl Yolu Taşıt-km, ton-km, yolcu-km çizelgelerinde tüm değerler milyondur.

51 35 Çizelge Yıllara göre karayolu ton-km değerleri Yıl Toplam Otoyol Devlet Yolu İl Yolu

52 36 Çizelge Yıllara göre karayolu yolcu-km değerleri Yıl Toplam Otoyol Devlet Yolu İl Yolu

53 Karayollarında Hız ve Kaza İstatistikleri Otoyol ağının geliştirilmesi veya genişletilmesi, gerek bölünmüş devlet yolları yapımının gerekse bir kısım mevcut karayolunun bölünmüş yol haline dönüştürülmesinin etkisi, ortalama işletim hızında artış ve hıza paralel artan kaza sayısına karşın, trafik kazalarında oluşan ölüm sayısında azalma şeklinde değerlendirilebilmektedir. Çizelge 4.12 devlet yollarında araç türlerine göre hız dağılımını, Çizelge 4.13 ise, devlet yollarında meydana gelen kaza istatistiklerini göstermektedir. Çizelge Devlet yolları araç hız dağılımı [14] Otomobil O.Y.T.T. Otobüs Kamyon TIR Yıl 2008 (km/ sa) 2009 (km/ sa) 2010 (km/ sa) 2011 (km/ sa) 2012 (km/ sa) Yol türü İki yönlü yollar Bölünmüş yol İki yönlü yollar Bölünmüş yol İki yönlü yollar Bölünmüş yol İki yönlü yollar Bölünmüş yol İki yönlü yollar Bölünmüş yol Ort. hız % 85'lik hız Ort. Hız % 85'lik hız Ort. hız % 85'lik hız Ort. hız % 85'lik hız Ort. hız % 85'lik hız

54 38 Çizelge Yıllara göre devlet yollarında gerçekleşen kaza istatistikleri [15] Yıl Toplam kaza sayısı Maddi hasarlı kaza sayısı Ölümlü ve yaralanmalı kaza Sayısı Ölü sayısı Yaralı sayısı Türkiye Motorlu Kara Taşıt Verileri Türkiye de kayıtlı kara taşıtlarının değişimi Çizelge 4.14 de verilmektedir yılında olan kayıtlı kara taşıtı sayısı yıllar içerisinde hızla yükselerek, 1989 a kadar yaklaşık 12 kat artarak a, 2013 yılında ise e yükselmiştir. Çizelge 4.14 de verildiği üzere en yüksek artış yaklaşık %14,96 ile yılları arasında gerçekleşmiştir yılları arasında ortalama artış miktarları otomobil %8,16, minibüs %5,56, otobüs %5,86, kamyonet %10,96, kamyon %5,37 dir.

55 39 Çizelge Türkiye de kayıtlı kara taşıtları ( ) [16] Yıl Toplam 5 Otomobil Minibüs Otobüs Kamyonet Kamyon Motosiklet Özel amaçlı taşıtlar, yol ve iş makineleri ve traktör sayıları dahildir. 6 Kasım sonu itibariyle olan verilerdir.

56 40 Çizelge 4.15 de arası yakıt türüne göre ve Çizelge 4.16 da ise arası motor hacmine göre kayıtlı otomobil adetleri sunulmaktadır. Son yıllarda, otomobil sahipliliği, artan yakıt fiyatları ve vergiler sebebiyle, yakıt tasarrufu yapan dizel ve LPG li araçlar ile daha küçük motor hacimli araçlara doğru yönelmektedir yılında %68 seviyelerinde olan benzinli otomobil kullanımı, 2013 de %31 lere gerilemiştir. Çizelge Kayıtlı otomobillerin yakıt cinsine göre dağılımı [17] Yıl Toplam Benzin % Dizel % LPG % Bilinmeyen 7 % , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,5 Çizelge Trafiğe kayıtlı otomobillerin silindir hacmine göre dağılımı [18] Silindir hacmi Otomobil sayısı Dağılım % Otomobil sayısı Dağılım % Otomobil sayısı Dağılım % , , , , , , , , , , , , , , , , , ,7 Bilinmiyor , , ,3 Toplam Yakıt türü bilinmeyenler, ruhsat işlemlerinde yakıt türü boş bırakılan veya sehven hatalı veri girişi yapılan otomobiller ile elektrikli otomobilleri kapsamaktadır.

57 41 Trafiğe kayıtlı taşıtların model yıllarına göre dağılımı Çizelge 4.17 de verilmektedir. Otomobil için ortalama yaş 12,4 yıl, minibüsler için 12,8 yıl, kamyonetler için 9,1 yıl, otobüsler için 10,6 yıl ve kamyonlar için ise 14,4 yıldır. Çizelge Trafiğe kayıtlı taşıtların model yıllarına göre dağılımı[19] Model Otomobil Adet % Minibüs Adet % Otobüs Adet % Kamyonet Adet % Kamyon Adet 1983 öncesi , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,23 Toplam %

58 42

59 43 5.TAŞIT İŞLETİM GİDERLERİ Kavramsal olarak açıklanan taşıt işletim gideri yaklaşımının, veri tabanına birebir uygulanması ile yapılan hesaplamalar ile elde edilen sonuçlar aşağıda yer almaktadır. 5.1.Akaryakıt Karayolu taşıt işletim giderlerinde akaryakıt tüketimi büyük paya sahiptir. Araç-km başına düşen litre bazında akaryakıt gideri; kullanılan taşıtın türü, teknolojisi veya markası ve modeli, geometrik özellikleri, bakım durumu, yakıt kalitesi, katkı maddesi kullanımı, sürücü kullanım karakteristikleri, yolcu ve yük miktarı, kullanıldığı yolun kaplama türü ve durumu, yolun geometrik özellikleri, işletim hızı, hava koşulları gibi değişkenlere bağımlıdır. Değişken sayısının artması modellemeyi güçleştirmekte, tüm araç tür ve teknolojisini kapsayan bir sonuca ulaşmayı zorlaştırmaktadır. Bu sebeple, araç türlerinin kilometre başına yakıt tüketimi hesaplamalarında çeşitli kaynaklardan ve araştırmalardan da yararlanılmıştır. Özel ya da ticari amaçlarla kullanılan otomobillerde, yakıt tüketimi teknolojiye paralel olarak her geçen yıl değişmektedir. Otomobillerin kullanıma başlandığı yıllardan itibaren üretici firmalarca geliştirilen yeni teknolojilerle, birim yakıt tüketimi miktarı azalmakta ve motor verimliliği artmakta olup, enerji kullanımı ve dolayısıyla kullanıcı maliyeti düşürülmeye çalışılmaktadır. Özellikle son yıllarda, araç teknolojisinde ciddi gelişmeler yaşanmaktadır. Gelişen taşıt teknolojisi yanında, akaryakıt tüketiminde benzinli araçlara kıyasla yakıt tüketimi göreceli daha az dizel ve LPG araç üretminde fark edilir bir artış oluşmaktadır (Çizelge 4.15). Türkiye de, özellikle son yıllarda otomobil yakıt tüketiminin belirlenmesine yönelik çalışmalar bulunmaktadır ancak bu çalışmalar ülke geneli durumu net bir şekilde yansıtmadığı gibi akaryakıt tüketim verilerinde taşıt türü ve kullanım amacına göre bir ayrım da içermemektedir.

60 44 Çalışmalarda, otomobil yakıt tüketimine ilişkin, Amerika ve İngiltere de yapılan araştırmalarda elde edilen araç tüketim verileri yardımıyla otomobil başına yıllık şehir içi ve şehirlerarası karayolunda gerçekleşen ortalama akaryakıt tüketim değerleri veya her bir yıla ait yakıt tüketim verileri, ilgili yıl içinde üretilen otomobillerin yakıt tüketim değeri olarak ele alınmış ve 2012 yılında trafiğe çıkan araçların model yılı yüzde dağılımları paralelinde ağırlıklandırılmıştır. Otomobil sınıfı akaryakıt tüketimi 1960 li yıllarda 100 kilometre başına 16,50 litre iken, bu değer 2012 yılında %39 oranında azalarak 10,10 litre seviyesine gerilemiştir. Yakıt tüketimindeki bu azalmayı, hem taşıt teknoloji gelişimine hem de yıllar itibarıyla karayolu yapı ve bileşenlerinde oluşan kalite ve konfor artışına dayandırmak mümkündür. İngiltere de yapılan bir araştırmada elde edilen otomobil model yılına göre akaryakıt tüketimi Çizelge 5.1 de verilmektedir. Ancak bu çalışma, laboratuvar koşullarında yapılan araştırmalara dayalı olup, gerçek kullanım koşullarını tam yansıtamamaktadır. Ancak bu araştırma, benzinli ve dizel otomobillerin ortalama yakıt tüketim farklarını ortaya koymakta olup, dizel otomobillerin benzinli otomobillere göre yaklaşık %10-15 daha az akaryakıt tükettiği anlaşılmaktadır. Özellikle otomobillerde, yakıt tüketimine etken önemli parametre durumundaki taşıt model yılı açısından; Türkiye de 2012 yılı itibarıyla, trafiğe kayıtlı otomobillerin sadece % 20 si 3 yaş ve altında olup, ortalama araç yaşı ise 12,4 yıl, ortalama otomobil modeli 2001 dir. Amerika da yapılan araştırmada ise ortalama araç yaşı 2011 yılında 11,1 olarak sunulmuştur. Karayollarında kullanılan taşıtların ortalama yaşı artıkça ülke genelinde birim akaryakıt tüketimi de artmaktadır. Otomobillerin enerji verimliliği ya da enerji kaybını etkileyen birçok parametre bulunmaktadır. Enerji kaybı %70 civarında motor içinde oluşmaktadır. Enerjinin tekerlere aktarımında yaklaşık %20 oranında, yol üstyapısı veya kaplama ile tekerler arasında oluşan sürtünme kaybına bağlı olarak yaklaşık %5 oranında enerji kaybı gözlenmektedir. Otomobil ve lastik üreticilerinin, yakıt tüketiminin azaltılması ve enerji verimliliğinin artırılması yönünde yaptığı araştırma, geliştirme çalışmaları paralelinde, son yıllarda üretilen otomobillerde kaplama türünün akaryakıt tüketimine etkisi daha önceki yıllara oranla göreceli azalmaktadır.

61 45 Çizelge 5.1. Benzinli ve dizel otomobil yakıt tüketim ortalamaları [20,21] Amerika İngiltere Yıl Otomobil (mpg) Otomobil (lt/100km) Benzinli otomobil (lt/100 km) Dizel otomobil (lt/100 km) ,0 8, ,4 8, ,9 8, ,4 8, ,3 8, ,6 8, ,5 8, ,7 8,2 8,3 7, ,8 8,2 8,2 6, ,3 8,3 8,1 6, ,5 8,3 8,0 6, ,8 8,2 7,9 6, ,0 8,1 7,8 6, ,5 8,0 7,6 6, ,5 8,0 7,6 6, ,3 7,8 7,5 6, ,1 7,8 7,3 6, ,2 7,5 7,2 6, ,5 7,5 6,9 5, ,9 7,1 6,5 5, ,7 7,0 6,3 5, ,4 7,0 6,1 5,2 Minibüs ve kamyonet gibi yolcu ve yük taşımacılığında kullanılan araçların taşıdığı yük ve yolcu miktarı yakıt tüketiminde önemli bir etken olmaktadır. Bu çalışmada, Amerika da yapılan çalışmalarla elde edilen sonuçlar esas alınarak, şehir içi ve şehirlerarası karayollarında kısa mesafeli yük ve yolcu taşımalarında kullanılan minibüs ve kamyonet için yıllık ortalama yakıt tüketimi hesaplanmıştır. Hesaplamalarda, her bir yılın yakıt tüketim verileri, o yıl içerisindeki türetilen minibüs ve kamyonetlerin yakıt tüketim değeri olarak kullanılmıştır. Sonuç itibariyle, orta yüklü ticari taşıt sınıfında akaryakıt tüketimi; 1970 li yıllarda 100 kilometre başına 23,55 litre iken, 1990 lı yıllarda 14,57 litre, 2012 yılında ise % 42 azalarak 13,76 litre seviyesine kadar azaldığı belirlenmiştir.

62 46 Uzun mesafeli ve şehirlerarası karayolunda, yolcu taşıma amaçlı kullanılan otobüslerde gerçekleşen akaryakıt tüketimi, 1970 li yıllarda 100 kilometrede 42,86 litre iken, 2012 yılında % 32 azalarak 32,76 litre seviyelerine gerilemiştir. Taşınan yolcu sayısının da etkili olduğu otobüs yakıt tüketiminde büyük gelişmeler olmaması sebebiyle, ticari otobüslerde teknoloji, daha çok kullanıcıların konforunu artırma yönünde gelişmektedir. Kamyon yakıt tüketim değerlerinde 1970 li yıllardan günümüze, fazla bir gelişim olmamıştır. Tüketim değerleri 1970 lerde 100 kilometrede 34,44 litre iken, 2012 yılında bu değer % 7 azalmış ve 32,22 litre düzeyine gerilemiştir. TIR yakıt tüketim değerlerinde 1970 li yıllardan günümüze kamyon sınıfına oranla daha önemli bir ilerleme gerçekleşmiştir. Tüketim değerleri 1970 lerde 100 kilometrede 49,24 litre iken, 2012 yılında bu değer %18 azalarak 40,55 litre seviyesine gerilemiştir. Çalışmalar sırasında kullanılan taşıt sınıflarının yıllara göre yakıt tüketimi verileri Çizelge 5.2 de sunulmaktadır. Ortalama yakıt tüketimi hesaplarında yıllara göre elde edilen yakıt tüketim miktarlarında, Çizelge 4.17 de verilen model yılları ve kara taşıtları kompozisyonuna paralel yüzde cinsinden ağırlıklar kullanılmıştır. Ayrıca, karma yakıt tüketimi cinsinden şehirlerarası yakıt tüketimi, otomobil ve orta yüklü ticari taşıtlar için %80, kamyon ve kamyon + römork, çekici + yarı römork (TIR) için %90 oranında bir eşdeğerliğe dayandırılmaktadır. Otomobil yakıt tüketimi hesaplarında Çizelge 4.15 de verilen benzinli (B), LPG li (L) ve dizel (D) araç yüzdelerine, 4. tür olarak belirtilen bilinmeyen sınıfı, yakıt türü bilinen üç ana tüketim sınıfına yüzdeleri ile doğru orantılı dağıtılmıştır. Yakıt türü bilinmeyen sınıfı dağıtılarak düzenlenen yüzdelere göre, otomobil benzin, LPG ve dizel yakıtı tüketecek şekilde, diğer tüm sınıflar dizel yakıtını kullanacak şekilde hesaplanmıştır. Hesaplamalar sonucu karayollarında tüketilen yakıt tüketimi verileri ile yakıt satış fiyatları Çizelge 5.3 ve Çizelge 5.4 de sunulmaktadır.

63 47 Çizelge 5.2. Yıllara göre ana taşıt sınıfı akaryakıt tüketimleri [20-22] Yıl Otomobil O.Y.T.T. Otobüs Kamyon TIR (lt/100 km) (lt/100 km) (lt/100 km) (lt/100 km) (lt/100 km) ,18-43, ,40 23,55 42,86 34,44 49, ,87 22,33 40,60 36,85 46, ,80 19,23 39,25 40,91 44, ,49 16,46 43,59 38,33 42, ,62 14,57 36,93 37,87 40, ,14 13,85 35,04 36,34 40, ,22 13,62 35,61 35,95 40, ,47 13,51 35,82 35,15 40, ,35 13,56 35,43 34,66 40, ,13 13,58 35,58 34,57 40, ,08 13,64 35,48 34,54 39, ,94 13,65 35,29 33,67 38, ,88 13,67 34,92 33,68 46, ,99 13,80 35,25 31,36 43, ,74 13,49 34,46 31,91 44, ,63 13,35 34,10 31,39 43, ,70 13,45 34,35 32,00 44, ,61 14,52 33,60 26,86 39, ,43 14,52 47,04 26,86 39, ,66 13,30 37,74 28,47 45, ,44 13,19 39,82 28,84 46, ,01 14,8 32,76 31,98 39, ,94 13,57 32,64 31,79 39, ,00 13,60 32,49 31,80 39, ,08 13,69 32,82 32,07 40, ,19 13,77 32,99 32,23 40, ,10 13,76 32,67 32,22 40,55 Çizelge 5.3. Ana taşıt sınıfı birim akaryakıt tüketimleri Taşıt sınıfı Yakıt türü Karayollarında karma yakıt tüketimi (l/100km) Şehirlerarası karayollarında ortalama yakıt tüketimi (l/100km) Otomobil B,L,D 11,09 8,87 Minibüs D 14,22 11,38 Kamyonet D 14,22 11,38 Otobüs D 35,87 32,28 Kamyon D 33,26 29,94 TIR D 42,43 38,19

64 48 Çizelge 5.4. Şehirlerarası karayollarında akaryakıt tüketim maliyetleri Taşıt sınıfı Yakıt türü Karma yakıt tüketimi ( l/km ) Karma yakıt tüketimi (l/100km) Şehirlerarası karayollarında ortalama yakıt tüketimi (l/km) Yakıt satış fiyatı 2013 (TL / l) Yakıt satış fiyatı 2013 ($ / l) Otomobil B,L,D Minibüs D Kamyonet D Otobüs D Kamyon D TIR D Minibüs ve kamyonet türleri, KGM tarafından orta yüklü ticari taşıt (O.Y.T.T.) sınıfı olarak ele alınması sebebiyle, minibüs-km ve kamyonet-km değerleri ayrı ayrı elde edilmiştir. KGM, başlangıç-bitiş etütlerine dayalı olarak otomobil içinde ortalama 2,5 kişi, minibüslerde ortalama 13,5 kişi, otobüslerde ise ortalama yaklaşık 31 kişi taşındığı kabulü ile yolcu-km taşımalarını hesaplamakta ve yayımlamaktadır. Araçlarda taşınan bu ortalama yolcu sayıları ve ilgili taşıt-km değerlerinin çarpımı ile elde edilen yolcu-km değeri, Eş. 5.1 ve 5.2 de verildiği şekilde, toplam yolcu km taşımalarından çıkarılarak, minibüs ve kamyonet taşıt-km değerleri hesaplanabilmektedir. Minibüs-km = Toplam yolcu km - otobüs km*31 - otomobil km*2,5 13,5 (5.1) Kamyonet-km = OYTT km - Minibüs km (5.2) Hesaplanan minibüs-km ve kamyonet-km değerleri Çizelge 5.5 ve Çizelge 5.6 da verilmektedir.

65 49 Çizelge 5.5. Otomobil ve minibüs taşıt-km değerleri Yıl Otomobil Km (Milyon) Minibüs - Km (Milyon) Otoyol Devlet Yolu İl yolu Otoyol Devlet Yolu İl yolu Çizelge 5.6. Kamyonet ve otobüs taşıt-km değerleri Yıl Kamyonet - Km (Milyon) Otobüs -Km (Milyon) Otoyol Devlet Yolu İl yolu Otoyol Devlet Yolu İl yolu Çizelge 5.7. Kamyon ve TIR taşıt-km değerleri Yıl Kamyon - Km (Milyon) TIR - Km (Milyon) Otoyol Devlet Yolu İl yolu Otoyol Devlet Yolu İl yolu Her bir taşıt türü için, ilgili yıl içerisinde otoyol, devlet yolu ve il yollarında gerçekleşen taşıt-km değerleriyle Çizelge 5.4 de sunulan yakıt tüketimi ve yakıt

66 50 satış fiyatlarının çarpılması sonucu elde edilen toplam akaryakıt giderleri Çizelge 5.8 de verilmektedir. Çizelge 5.8. Yıllara göre ana taşıt sınıfı akaryakıt giderleri Yıl Otomobil ($) Minibüs ($) Kamyonet ($) Otobüs ($) Kamyon ($) TIR ($) Ülke içerisinde gerçekleşen akaryakıt tüketimi %50-55 seviyelerinde şehirlerarası karayolu taşımacılığında kullanılmaktadır. Geriye kalan miktar ise, büyük oranda şehir içi ulaşım ile motosiklet, traktör ve iş makineleri gibi araçlar tarafından tüketilmektedir. Toplam piyasada ve şehirlerarası karayollarında tüketilen akaryakıt miktarları ile tüketilen akaryakıtın yıllara göre satış maliyetleri ve yüzdeleri Çizelge 5.9 da verilmektedir. Çizelge 5.9. Tür ve kullanıma göre akaryakıt tüketimi Yıl % Şehirlerarası karayollarında tüketim değeri ($) Toplam tüketilen akaryakıt piyasa değeri ($) Tüketilen toplam benzin (m³) Tüketilen toplam motorin (m³) Tüketilen toplam LPG (m³) , , , , , , , ,

67 Motor Yağı Karayolu motorlu taşıtlarının birçok parçasında sürtünme ve aşınmayı önleme amacıyla, yüksek miktarda karbon ve hidrojen içeren mineral yağlar kullanılmaktadır. Kullanıma bağlı özelliğini kaybeden mineral yağların amaca uygun hizmet edebilmesi için belirli aralıklar ile değiştirilmesi veya yenilenmesi gerekmektedir. Taşıtların motor yağı değişim periyodu genel bir kabul olarak kullanım mesafesi ya da son değişimden sonra geçen süreye bağlı olarak değerlendirilmektedir. Bu sebeple çalışmalar, uluslararası kaynaklar ve taşıt üretici firmalarının yağ tüketim ve değişim verileri esas alınarak yapılmıştır. Tüm taşıt sınıflarına göre ortalama yağ değişim mesafeleri ve motor yağ kapasiteleri Çizelge 5.10 da verilmektedir. Çizelge Ana taşıt sınıfı birim yağ tüketimleri [23] Taşıt sınıfı Yağ değişim mesafesi Motor yağ kapasitesi Yağ tüketimi (km) (lt) (lt/km) Otomobil ,0 0,00040 Minibüs ,0 0,00100 Kamyonet ,0 0,00100 Otobüs ,0 0,00133 Kamyon ,0 0,00155 TIR ,0 0,00155 Otomobil sınıfı yağ satış fiyatları benzinli, dizel ve LPG li araç yağ fiyatları ortalaması olarak değerlendirilmiş olup, diğer tüm sınıflar için dizel motor yağı satış fiyatı kullanılmıştır. Çizelge 4.6 da verilen yağ satış fiyatları ile hesaplanan, tüm taşıt sınıfları ortalama yağ tüketim miktarları ve fiyatları Çizelge de sunulmaktadır.

68 52 Çizelge Şehirlerarası karayollarında yağ tüketim maliyetleri Taşıt sınıfı Yağ değişim mesafesi (km) Motor yağ kapasitesi (l) Yağ tüketimi (l/km) Yağ satış fiyatı ( TL / l ) Yağ satış fiyatı ( $ / l ) Otomobil 10,000 4,0 0, ,95 9,44 Minibüs 10,000 10,0 0, ,62 7,16 Kamyonet 10,000 10,0 0, ,62 7,16 Otobüs 15,000 20,0 0, ,62 7,16 Kamyon 20,000 31,0 0, ,62 7,16 TIR 20,000 31,0 0, ,62 7,16 Karayollarında gerçekleşen taşıt-km değerlerinin, Çizelge 5.11 de verilen yağ tüketimi ve ortalama yağ satış fiyatları ile çarpılması sonucu hesaplanan, toplam yağ giderleri Çizelge 5.12 de sunulmaktadır. Sonuç itibariyle, karayollarında yağ tüketimi en çok otomobil ve kamyon sınıflarında görülmektedir. TIR yağ tüketimi yıllar içerisinde 3,5 kat artmış ve 26,5 milyon $ dan 91 milyon $ a yükselmiştir. Çizelge Yıllara göre ana taşıt sınıfı motoryağı giderleri Yıl Otomobil ($) Minibüs ($) Kamyonet ($) Otobüs ($) Kamyon ($) TIR ($) Lastik Araç yükünü taşımak, motordan iletilen gücü sürtünme kuvvetiyle kaplamaya aktararak hareketi sağlamak, kalkış ve fren anında transfer edilen yükleri taşımak, yol durumu ve iklim şartları altında aracı emniyetli bir şekilde yönlendirmek ve yolcu konforunu sağlamak gibi görevleri üstlenen lastik, belirli bir zaman ve kullanıma bağlı ömrünü tamamlayarak işlevini yerine getiremez hale gelmektedir. Karayolu taşıtlarının lastik tüketiminde; lastik türü, taşıt ağırlığı, lastik boyutu,

69 53 malzeme yapısı, yol kaplama ve geometrik özellikleri, işletim hızı, taşınan yük veya yolcu sayısı gibi değişkenler etkili olmaktadır. Hesaplamalarda, otomobil, minibüs ve kamyonet sınıfı lastik sayısı 4 adet alınmıştır. Otobüs, kamyon ve TIR için Çizelge de verilen KGM yük ve dingil etütleri kullanılmıştır. Otobüs, kamyon ve TIR için yapılan hesaplar sonucu taşıt sınıfına göre kullanılan ortalama lastik sayıları ve tüketim değerleri Çizelge 5.13 de özetlenmektedir. Çizelge Ana taşıt sınıfı birim lastik tüketimleri Taşıt sınıfı Lastik değişim mesafesi (km) Ortalama lastik (adet) Birim tüketim miktarı (Lastik/Km) Otomobil , Minibüs , Kamyonet , Otobüs ,4 0, Kamyon ,9 0, TIR ,2 0,000163

70 54 Çizelge Otobüs, kamyon ve TIR sınıfı kullanılan lastik sayısı [8] Yıl 2012 Ortalama Lastik Sayısı 2011 Ortalama Lastik Sayısı 2010 Ortalama Lastik Sayısı 2009 Ortalama Lastik Sayısı 2008 Ortalama Lastik Sayısı Otobüs Kamyon TIR Dingil Tipi Lastik Sayısı Yüzde (%) Dingil Tipi Lastik Sayısı Yüzde (%) Dingil Tipi Lastik Sayısı Yüzde (%) , , ,4 9,8 12, ,4 9,6 12, ,5 9,9 12, ,5 9,9 12,3

71 55 Her bir taşıt sınıfı için, yıl içerisinde otoyol, devlet yolu ve il yollarında meydana gelen taşıt-km değerlerinin, Çizelge 4.7 de verilen lastik satış fiyatları ve Çizelge 5.13 de verilen lastik tüketimi değerleri ile çarpımı sonucu hesaplanan, tüm taşıt sınıfları için ortalama lastik tüketimi sonuçları Çizelge 5.15 de sunulmaktadır. Çizelge Yıllara göre ana taşıt sınıfı lastik giderleri Otomobil Minibüs Kamyonet Otobüs Kamyon TIR Yıl ($) ($) ($) ($) ($) ($) Bakım ve Onarım Karayolu taşıtlarının işletim ömürleri boyunca yapılan ve çoğunlukla periyodik olarak tekrarlanan, her türlü parça tüketimi ve değişimi ile belirli kullanım ömrüne sahip parçaların uygun zamanda değişimini içeren bakım ve onarım giderleri, taşıt türü ve kullanım şekline göre ciddi maliyetlere ulaşabilmektedir. Bakım ve onarım maliyetleri; aracın yaşı, türü, markası, kullanım şekli ve amacı, kullanıldığı yolun kaplama ve geometrik durumuna göre farklılık göstermektedir. Ayrıca yolun trafik akımı, bekleme süreleri, hızlanma ve yavaşlama özellikleri, kullanıcı karakteristikleri gibi özelliklerde bakım onarım giderlerinde önemli diğer değişkenlerdir. Karayollarında araç kilometre başına bakım onarım maliyetleri hesabında; Ek- 1. de verilen, Türkiye de en çok kullanılan taşıt markalarının standart bakım ve onarım aralıkları kullanılmış olup, bu veriler servis ve sanayi liste fiyatları ile düzenlenmiştir. Taşıt türlerine göre bakım, onarım aralık ve maliyetleri markaya göre farklılık gösterse de, tüm sınıflarda neredeyse aynı periyotlar uygulamaktadır ve genelde

72 56 otomobillerde km, minibüs, kamyonet ve kamyonlarda km, otobüslerde km, TIR larda ise kilometredir. Çeşitli markalardan derlenen, karayolu taşıtlarında bakım maliyetleri Çizelge da verilmektedir. Çizelge Ana taşıt sınıfı ve markaların bakım aralıkları ve maliyetleri Otomobil (TL) Araç Yüzdesi Marka 1 7, Marka 2 1, Marka 3 6, Marka 4 5, Marka 5 23, Kamyon (TL) Araç Yüzdesi Marka 1 17, Marka 2 2, Marka 3 2, Marka 4 17, Marka 5 5, TIR (TL) Araç Yüzdesi Marka 1 17, Marka 2 2, Marka 3 17, Marka 4 2, Marka 5 5, Otobüs (TL) Araç Yüzdesi Marka 1 19, Marka 2 2, Minibüs (TL) Araç Yüzdesi Marka 1 5, Marka 2 13, Marka 3 42, Marka 4 0, Kamyonet (TL) Araç Yüzdesi Marka 1 24, Marka 2 7,

73 57 Çizelge 5.16 da verilen bakım maliyetlerinin, toplam taşıt türü içerisinde ağırlıklı ortalaması ile hesaplanmış birim bakım maliyetleri Çizelge 5.17 de sunulmaktadır. Çizelge Ana taşıt sınıfı birim bakım maliyetleri Otomobil bakım periyodu ve maliyeti (TL / ($ / Araç- Araç Km) Km) 311,1 451,5 315,7 571,4 311,1 513,0 0,027 0,014 Minibüs bakım periyodu ve maliyeti (TL / ($ / Araç- Araç Km) Km) 573,5 562,6 514,5 606,3 514,5 573,5 562,6 786,6 0,029 0,015 Kamyonet bakım periyodu ve maliyeti (TL / ($ / Araç- Araç Km) Km) 570,0 570,0 570,0 570,0 570,0 570,0 570,0 570,0 0,029 0,015 Otobüs bakım periyodu ve maliyeti (TL / ($ / Araç- Araç Km) Km) 1020,9 1531,4 1020,9 1531,4 1020,9 1531,4 1020,9 1531,4 0,051 0,027 Kamyon bakım periyodu ve maliyeti (TL / ($ / Araç- Araç Km) Km) 2124,8 2636,9 2124,8 2636,9 2124,8 2124,8 2636,9 2124,8 0,116 0,061 TIR bakım periyodu ve maliyeti (TL / ($ / Araç- Araç Km) Km) 1293,7 1293,7 1293,7 1293,7 1293,7 1293,7 1293,7 1293,7 0,043 0,023 Taşıt-km değerlerinin Çizelge 5.17 de verilen bakım maliyetleri ile çarpılması sonucu hesaplanan, toplam bakım giderleri Çizelge 5.18 de özetlenmektedir. Çizelge Yıllara göre ana taşıt sınıfı toplam bakım giderleri Otomobil Minibüs Kamyonet Otobüs Kamyon TIR Yıl ($) ($) ($) ($) ($) ($)

74 Amortisman Taşıt işletim giderleri içerisinde, kullanım miktarına göre değişim gösteren ve büyük paya sahip olan taşıt amortisman maliyeti, taşıtın kullanım ömrü sırasında, aşınma, eskime ve gelişen teknolojiler karşısında oluşan değer kayıplarının parasal değeridir. Amortisman süresi, aracın satın alınarak işletime çıktığı yıldan başlar ve geçen yıllar içerisinde giderek azalacak şekilde işleme alınır. Amortisman hesaplarında Türkiye Sigortalar Birliği nin 2013 yılından geçmiş yıllara doğru yayınladığı yıllık kasko değerleri kullanılmıştır. Her markanın herhangi bir yılda ki ortalama değeri hesaplanırken çoğunlukla özel amaçlı kullanılan otomobiller için, en pahalı % 25 lik dilim bir üst marka ya da modelin tercih edileceği kabulü ile hesaba katılmamış olup, ticari amacın daha fazla olduğu, otomobil harici diğer taşıtlarda tüm modeller ve sınıfların ortalama değerleri işleme alınmıştır. Taşıt türlerine göre ortalama yıllık değerlerin hesaplanmasında, Ek- 1. de verilen marka araç sayılarının yüzdesel dağılımı kullanılmıştır. Amortisman maliyeti, taşıtın işletilmesi ve/veya kullanımıyla geçen yıllar içerisinde meydana gelmektedir. Dolayısıyla taşıtın türü ve yaşı amortisman maliyetinde başlıca unsurlardır. Ancak bu maliyeti, taşıt-km cinsinden gösterebilmek için yıllık toplam kullanım ile ilişkilendirmek gerekmektedir. Her taşıt türünün kullanım şekli ve amacına göre yıllık ortalama kilometresi değişkenlik göstermektedir. Kara taşıtlarının türlerine göre yıllık ortalama kullanım miktarlarının belirlenmesinde KGM tarafından yayımlanan trafik verileri kullanılmıştır. Yıllık yayımlanan bu veriler, tüm şehirlerarası karayollarında gerçekleşen trafik ölçümleri ile ölçüm yapılamayan kesimlere ilişkin tahminleri içermektedir. Karayollarında gerçekleşen toplam taşıt-km trafiğine dayalı olarak her bir araç türü başına katedilen mesafe cinsinden ortalama kullanımın belirlenmesinde, karayolunu kullanan araçların tam sayısının bilinmesine ihtiyaç bulunmaktadır. Bir başka deyişle, trafik ölçümlerinde plakaya dayalı bir ölçüm yapılmadığından her kesimde seyreden araçların farklı araçlar gibi veya toplam taşıt-km değerlerinin farklı araçlar tarafından katedilen mesafeler toplamı gibi göründüğü, dolayısıyla tescilli tüm araçların karayolunu kullandığı gibi bir durum oluşmaktadır. Bu durum ise beraberinde, TÜİK tarafından belirlenen ve yayımlanan Türkiye de kayıtlı tüm kara

75 59 taşıt adetlerinin kullanımını getirmektedir. TÜİK tarafından yayımlanan veriler; tüm ülkede kayıtlı taşıt sayıları ise de, bu taşıtların tamamı karayollarını sürekli kullanmamaktadır. Özellikle, ticari taşıtların bir kısmı, sadece şehir içi ticari taşımacılıkta kullanılmakta, bu taşıtların ekonomik ömrü boyunca veya trafiğe kayıtlı bulunduğu süre içerisinde, şehirlerarası karayollarını kullanıp kullanmadığı dahi bilinememektedir. Ayrıca, taşıt sınıflandırmasında KGM ile TÜİK arasında farklılıklar bulunmaktadır: KGM sınıflandırmasına göre: Otomobil: Otomobil, pikap, karavan, jip gibi toplam yüklü ağırlığı 3,5 tonu geçmeyen taşıtlar ve yolcu taşıma kapasitesi yaklaşık 8-14 kişi olan taşıtlardır. Orta Yüklü Ticari Taşıt: Yolcu taşıma kapasitesi yaklaşık kişi olan taşıtlar ve toplam yüklü ağırlığı yaklaşık 3,5 ton ile 10 ton arasında olan kamyonlardır, Otobüs: Yolcu taşıma kapasitesi yaklaşık 25 kişiden fazla olan taşıtlardır. TÜİK sınıflandırmasına göre: Otomobil: Yapısı itibariyle sürücüsünden başka en çok yedi oturma yeri olan ve insan taşımak için imal edilmiş motorlu taşıttır. Minibüs: Sürücüsünden başka 8-14 oturma yeri olan taşıttır. Otobüs: Sürücüsünden başka en az 15 oturma yeri olan taşıttır. Kamyonet: İzin verilebilen azami yüklü ağırlığı 3,5 tonu geçmeyen ve yük taşımak için imal edilmiş taşıttır. Kamyon: İzin verilebilen azami yüklü ağırlığı 3,5 tondan fazla olan ve yük taşımak için imal edilmiş motorlu taşıttır. Sınıflandırma farklılıklarının sonucu olarak KGM nin otomobil adı altında yapmış olduğu sınıflandırma, TÜİK in minibüs ve kamyonet sınıflarını da içermektedir. TÜİK in otobüs ve kamyon sınıfları da, KGM nin orta yüklü ticari taşıt, kamyon ve

76 60 otobüs sınıfları arasında belirsiz kalmaktadır. Ayrıca TÜİK verilerinde kamyon ve TIR birlikte kamyon olarak belirtilmektedir. Çizelge KGM ve TÜİK taşıt sınıfları Taşıt sınıfı KGM TÜİK Otomobil < 3.5 ton ve 8-14 yolcu <8 yolcu Minibüs yolcu 8-14 yolcu Kamyonet ton <3.5 ton Otobüs >25 yolcu >15 yolcu Kamyon >10 ton >3.5 ton Çizelge de karayolu türüne göre verilen taşıt-km verilerinin, Çizelge 4.14 de verilen taşıt sayılarına bölümü sonucu yıllık ortalama kilometre değerleri Çizelge 5.20 ve Çizelge 5.21 de sunulmaktadır. Çizelge Otomobil, minibüs ve kamyonet yıllık ortalama kilometreleri Yıl Otomobil ortalama Km/Yıl Minibüs-km Minibüs ortalama Km/Yıl Otomobilkm (Milyon) Kamyonetkm (Milyon) Kamyonet ortalama Km/Yıl (Milyon) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,4 Çizelge Otobüs, Kamyon ve TIR yıllık ortalama kilometreleri Yıl Otobüs-km Otobüs (Kamyon+TIR)-km Kamyon ve TIR (Milyon) ortalama Km/Yıl (Milyon) ortalama Km/Yıl , , , , , , , , , , , , , , , ,2

77 61 Bu sonuçlara göre, Türkiye şehirlerarası karayollarında bir yıl içerisinde ortalama, otomobil: km, minibüs: km, kamyonet: km, otobüs: km, kamyon ve TIR: km yol katetmektedir. TÜİK verilerinde minibüs ve kamyonet olarak gösterilen taşıtların trafik değerleri, KGM verilerine göre otomobil sınıfında yer aldığından, otomobil yıllık ortalama kilometre hesaplarında, taşıt sayıları; otomobil, minibüs ve kamyonet toplamını sağlayacak şekilde tekrar hesaplanmıştır. Çizelge 5.22 de sunulan bu hesaba dayalı sonuçlarda, yıllık bazda otomobil ile katedilen mesafe km aralığında kalmaktadır. Çizelge TÜİK verileri ile otomobil yıllık mesafe Yıl Otomobil-km (Milyon) Otomobil Ortalama Km/Yıl , , , , , , , ,8 Şehirlerarası karayolunda kullanılan taşıt sayıları tam olarak belirlenmediğinden veya bunun belirlenmesine yeterli veri bulunmadığından, orta yüklü ticari taşıt sınıfı, minibüs ve kamyonet ile otobüs, kamyon ve TIR ların yıllık bazda ortalama kilometre hesaplarında, tüm karayolu kontrol kesimleri için KGM tarafından belirlenen yıllık ortalama günlük trafik (YOGT) verileri kullanılmıştır. Söz konusu bu veriler, 2012 yılına ait olmakla beraber, tüm Türkiye de otoyollar, devlet yolları ve il yolları kontrol kesimlerinde, 2 yön toplamı günlük ortalama taşıt sayılarıdır. Ancak otoyollara ait veriler, hafif taşıt ve ağır taşıt olmak üzere iki taşıt türünü içermektedir. Ana taşıt sınıflarına göre bir dağılım belirlenmediğinden, otoyola ilişkin hesaplarda, devlet karayolu üzerinde gerçekleşen trafik ve kompozisyonu esas alınarak elde edilen sonuçlar Çizelge 5.23 de verilmektedir.

78 62 Çizelge Yol ve taşıt türüne göre YOGT Otomobil (YOGT) O.Y.T.T. (YOGT) Otobüs (YOGT) Kamyon (YOGT) İl yolu Devlet Yolu Otoyol (2 sınıf) Otoyol (ana sınıflar) TIR (YOGT) Eş. 5.3 de belirtilen şekilde, 2012 yılına ait YOGT değerleri 365 ile çarpılarak yıllık toplam trafik elde edilmiş, her bir taşıt sınıfı ve otoyol, devlet yolu ve il yolu gibi karayolu türleri için ayrı ayrı yıllık bazda ortalama kilometreler hesaplanmıştır. Yıllık ort. kilometre = Yol sınıfı taşıt-km değeri Yol sınıfı YOGT * 365 (5.3) Çizelge O.Y.T.T. ve otobüs için ortalama yıllık mesafe O.Y.T.T. Ortalama Km/Yıl Otobüs Ortalama Km/Yıl Otoyol Devlet Yolu İl Yolu Otoyol Devlet Yolu İl Yolu Taşıt km (milyon) YOGT Ortalama km Toplam ort. Km Çizelge Kamyon ve TIR için ortalama yıllık mesafe Kamyon Ortalama Km/Yıl TIR Ortalama Km/Yıl Otoyol Devlet Yolu İl Yolu Otoyol Devlet Yolu İl Yolu Taşıt km (milyon) YOGT Ortalama Km Toplam Bu hesaplama KGM sorumluluğunda bulunan şehirlerarası karayolu ağı için geçerli bulunmaktadır ve amortisman hesaplarının sadece şehirlerarası kullanıma dayandırılması doğru değildir. Gerçekçi bir amortisman hesabı için tam ve

79 63 eksiksiz, tüm taşıtların kullanıldığı yıllık bazda katedilen ortalama mesafe değerlerine ihtiyaç duyulmaktadır. Toplam kullanım oranları ile ilgili resmi bir kaynak bulunmadığından, otomobille yıl içerisinde katedilen kilometrenin %40 ı şehir içinde, %40 ı şehirlerarası yollarda ve kalan %20 si ise şehir içi sıkışık saatlerde yapılma olduğu [1], kalan taşıtlar içinde minibüs ve kamyonetle katedilen yıllık kilometrenin %70 i, otobüs kamyon ve TIR ların ise %90 ı şehirlerarası karayollarında gerçekleştiği kabul edilmiştir. Çizelge 5.22, Çizelge 5.24 ve Çizelge 5.25 sonuçlarından derlenen ve amortisman maliyetlerinde kullanılmak üzere düzenlenen tüm taşıt türleri için yıllık ortalama ve şehirlerarası karayollarında gerçekleşen ortalama kilometreler Çizelge 5.26 da özetlenmektedir. Çizelge Şehirlerarası karayollarında yıllık ortalama mesafe Taşıt sınıfı Taşıt sınıfı yıllık ortalama km (Taşıt - Km / Yıl) Şehirlerarası karayollarında taşıt sınıfı yıllık ortalama km (Taşıt - Km / Yıl) Otomobil Minibüs Kamyonet Otobüs Kamyon TIR Otomobil sınıfı amortisman hesaplarında her markanın tüm modelleri ucuzdan pahalıya sıralanarak %25., %50. ve %75. çeyrek dilimler ortalaması piyasa satış bedeli olarak belirlenmiştir. Her markanın en pahalı sınıfı yerine bir üst markanın tercih edileceği kabulü yapılmıştır. Minibüs, kamyonet, otobüs, kamyon ve TIR sınıflarında, tüm marka ve modellerin, yıllara göre ortalama fiyatı işleme alınmıştır. Hesaplanan değerler Ek-1. de verilen trafiğe kayıtlı taşıt markalarının yüzdesel dağılımı ile oranlanmış olup, Çizelge 5.27 ve Çizelge 5.28 de sunulmaktadır.

80 64 Çizelge Ana taşıt sınıfı satış fiyatları [24] Taşıt sınıfı Sıfır Araç Bedeli (TL) Yıl Satış Fiyatı 2.Yıl Satış Fiyatı 3.Yıl Satış Fiyatı 4.Yıl Satış Fiyatı 5.Yıl Satış Fiyatı 6.Yıl Satış Fiyatı Otomobil Minibüs Kamyonet Otobüs Kamyon TIR Çizelge Ana taşıt sınıfı satış fiyatları [24] Taşıt sınıfı Yıl Satış Fiyatı 8.Yıl Satış Fiyatı 9.Yıl Satış Fiyatı 10.Yıl Satış Fiyatı İlk 10 yıl ortalama amortisman maliyeti (TL) İlk 10 yıl ortalama amortisman maliyeti ($) Otomobil Minibüs Kamyonet Otobüs Kamyon TIR Tüm taşıt sınıfları için şehirlerarası karayollarında meydana gelen taşıt-km değerlerinin Çizelge 5.28 de verilen ortalama amortisman maliyetleriyle çarpımlarının, Çizelge 5.26 da verilen yıllık ortalama kilometrelere bölümü ile hesaplanan, amortisman giderleri Çizelge 5.29 da özetlenmektedir. Çizelge Yıllara göre ana taşıt sınıfı amortisman giderleri Yıl Otomobil ($) Minibüs ($) Kamyonet ($) Otobüs ($) Kamyon ($) TIR ($)

81 Personel Maliyeti Kullanıcı zaman gideri, taşıt içerisinde bulunan, araç operatörünün ve varsa yardımcılarının, aracın her türlü kullanımı sırasında geçirdiği zamanın maliyetini göstermektedir. İşletim zamanı hesapları, resmi ya da ticari amaçla kullanılan taşıtlar için yıllık ortalama kilometre ve ortalama işletim hızına bağlı olarak yapılmaktadır. Kullanımdan bağımsız bir diğer maliyet olan personel ya da operatör maliyeti, taşıt kullanıcısının araç içerisinde geçirdiği zaman, dolayısıyla taşıt işletim hızı ile doğrudan ilgilidir. Devlet yollarında tüm taşıt sınıflarının son 5 yılda ki ortalama işletme hızları Çizelge 4.12 de verilmektedir. Bu değerler, Çizelge 2.14 de sunulan, yıllara göre bölünmüş ve iki yönlü yollar oranında dağıtılarak düzenlenmiş ve sonuçlar Çizelge 5.30 da özetlenmektedir. İl yollarında, devlet yolu hız ölçümleri kullanılmış olup, otoyollarda yasal hız sınırlarının işletme hız değerlerine eşit olduğu kabul edilmiştir. Çizelge Devlet ve il yolunda ortalama işletim hızları Taşıt sınıfı Ortalama (Km/saat) Otomobil 79,8 81,8 80,9 80,4 81,9 81,0 O.Y.T.T. 75,4 77,5 77,3 76,2 77,6 76,8 Otobüs 76,4 77,3 77,6 76,5 76,6 76,9 Kamyon 70,7 72,8 71,7 71,2 72,3 71,7 TIR 67,9 69,3 65,7 65,2 66,6 66,9 Çizelge Otoyolda izin verilen hız sınırları Taşıt sınıfı Otoyollarda ortalama işletim hızı (Km/Saat) Otomobil 120 Minibüs 100 Kamyonet 95 Otobüs 100 Kamyon 90 TIR 90

82 66 Ticari taşıt şoförlerinin içinde bulunduğu tesis ve makine operatörleri ve montajcıların 2010 yılı yıllık kazancı TL dir [25] yılı ilk 3 çeyreği için hizmet sektöründe kullanılması gereken endeks değeri ilk 3 çeyreğin ortalaması 135,8 dir[26]. Dolayısıyla bir şoförün 2013 yılı ortalama maaşı yıllık TL, aylık TL dir. Bu maaşın karşılığı aylık çalışma süresi ise 203,9 saattir [25]. Dolayısıyla 2013 verilerine göre bir şoförün saatlik ücreti 8,07 TL dir. Otobüslerde görev alan muavin için 2013 yılında 1021,50 TL olan asgari ücret değeri işleme alınmıştır. 203,9 saat aylık çalışma üzerinden saatlik maliyeti 5,01 TL dir. Çizelge 5.30, Çizelge 5.31 ve Çizelge 4.12 de sunulan hız verilerinin, Çizelge 4.9 da verilen otoyol, devlet ve il yolu taşıt-km değerleri ile oranlanması ve bire bölünerek ters çevrilmesi sonucu, saat/araç-km birimiyle elde edilen, şehirlerarası karayolları ortalama saat / araç-km değerleri Çizelge 5.32 de verilmektedir. Çizelge Şehirlerarası karayollarında ortalama işletim hızı Taşıt sınıfı Devlet ve il yolu ort. işletim hızı (Km/Saat) Devlet ve il yollarında (Saat / Araç Km) Otoyollarda ortalama işletim hızı (Km/Saat) Otoyollarda (Saat / Araç Km) Ortalama (Saat / Araç-Km) Otomobil 81,0 0, ,0 0, Minibüs 76,8 0, ,0 0, Kamyonet 76,8 0, ,0 0, Otobüs 76,9 0, ,0 0, Kamyon 71,7 0, ,0 0, TIR 66,9 0, ,0 0, Hesaplamalar sırasında, otomobil sınıfı kullanıclarının özel ya da şahsi amaçlar ile trafikte bulundukları, otobüs sınıfında, taşıt kullanıcısı ya da şoförün yanında tek muavin bulunduğu varsayımı yapılmıştır. Çizelge 5.32 de verilen saat/araç-km değerlerinin, personel sayısı ve saatlik maliyetleri ile çarpımı sonucu hesaplanan personel zaman maliyetleri Çizelge 5.33 de sunulmaktadır.

83 67 Çizelge Taşıt sınıfı personel maliyeti Taşıt sınıfı Personel sayısı Personel maliyeti (TL/Saat) Personel maliyeti ($/Saat) Personel zaman maliyeti (TL/Araç-Km) Otomobil Minibüs 1 8,07 4, Kamyonet 1 8,07 4, Otobüs 2 13,08 6, Kamyon 1 8,07 4, TIR 1 8,07 4, Tüm taşıt sınıflarında, yıl içerisinde otoyol, devlet yolu ve il yollarında gerçekleşen taşıt-km değerlerinin Çizelge 5.33 de verilen personel maliyetleri ile çarpılması sonucu hesaplanan, toplam personel giderleri Çizelge 5.34 de sunulmaktadır. Çizelge Yıllara göre ana taşıt sınıfı personel giderleri Otomobil ($) Minibüs ($) Kamyonet ($) Otobüs ($) Kamyon ($) TIR ($) Sabit Giderler Taşıt işletme giderleri altında sabit kullanıcı maliyetleri, çoğunlukla yıllık ödenen, her türlü sigorta, kasko ve vergi gibi maliyetleri kapsamaktadır. Sabit gider harcamaları kullanım miktarından bağımsız olduğundan, taşıt yıllık kullanımının göstergesi, yıllık ortalama kilometre değerleri ile hesaplamalar yapılmaktadır. Karayollarında sabit giderler, kasko, sigorta ve motorlu taşıtlar vergisini (MTV) kapsamaktadır. Kullanımdan bağımsız olarak, yıllık ya da 6 aylık primler halinde yatırılan zorunlu trafik sigortası ve kasko maliyetlerinde, aracın değeri, türü, yaşı, kullanım amacı, motor gücü gibi faktörler maliyet üzerinde etkilidir.

84 68 Otomobiller için aracın yaşı ve silindir hacmi, minibüslerde araç yaşı, otobüslerde yaş ve oturacak yer sayısı, kamyonet, kamyon ve TIR larda azami toplam ağırlık ve araç yaşı ödenen MTV tutarını değiştirmektedir. Sigorta ve kasko maliyet hesaplamalarında kullanılan ve KGM taşıt sınıflarına göre gruplandırılan ana taşıt sınıfları; Otomobil sınıfı; otomobil, taksi, minibüs (sürücü dahil 9-15 koltuk), dolmuş (sürücü dahil 5-8 koltuk) ve minibüs dolmuş (sürücü dahil 9-15 koltuk), Minibüs sınıfı; otobüs (sürücü dahil koltuk) ve otobüs dolmuş (sürücü dahil koltuk), Kamyonet sınıfı; sadece kamyonet, Otobüs sınıfı; otobüs (sürücü dahil 31 ve üstü koltuk) ve otobüs dolmuş (sürücü dahil 31 ve üstü koltuk), Kamyon sınıfı; sadece kamyon, TIR sınıfı; römork ve çekici şeklindedir Türkiye de 2013 yılında yapılan sigorta poliçe adetleri ile toplam ve ortalama prim tutarları Çizelge 5.35 de özetlenmektedir. En fazla poliçe sayısı otomobil sınıfında, en yüksek ortalama prim tutarı otobüs sınıfında olmaktadır.

85 69 Çizelge yılı sigorta verileri [27] Taşıt sınıfı Poliçe adet Toplam prim Ort. prim Otomobil Taksi Minibüs (Sürücü dahil 9-15 koltuk) Otobüs (Sürücü dahil koltuk) Otobüs (Sürücü dahil 31 ve üstü koltuk) Kamyonet Kamyon İş makinesi Traktör Römork Motosiklet ve yük motosikleti Tanker Çekici Özel amaçlı taşıt Dolmuş (Sürücü dahil 5-8 koltuk) Minibüs dolmuş (Sürücü dahil 9-15 koltuk) Otobüs dolmuş (Sürücü dahil koltuk) Otobüs dolmuş (Sürücü dahil 31 ve üstü koltuk) Diğer araçlar Yapılan gruplandırma sonucu elde edilen, taşıt sınıfları ortalama sigorta prim tutarları Çizelge 5.36 da özetlenmektedir. Çizelge Taşıt sınıfları ortalama sigorta prim tutarı Taşıt sınıfı Ortalama sigorta fiyatı (TL) Ortalama sigorta fiyatı ($) Otomobil ,29 Minibüs ,73 Kamyonet ,39 Otobüs ,02 Kamyon ,66 TIR ,35

86 70 Türkiye de 2013 yılında yapılan kasko poliçe adetleri ile toplam ve ortalama prim tutarları Çizelge 5.37 de özetlenmektedir. En fazla poliçe sayısı otomobil sınıfında, en yüksek ortalama prim tutarı otobüs sınıfında olmaktadır. Çizelge yılı kasko verileri Taşıt sınıfı Poliçe Toplam Ort. adet prim prim Otomobil Taksi Minibüs (Sürücü dahil 9-15 koltuk) Otobüs (Sürücü dahil koltuk) Otobüs (Sürücü dahil 31 ve üstü koltuk) Kamyonet Kamyon İş Makinesi Traktör Römork Motosiklet ve yük motosikleti Tanker Çekici Özel amaçlı taşıt Dolmuş (Sürücü dahil 5-8 koltuk) Minibüs dolmuş (Sürücü dahil 9-15 koltuk) Otobüs dolmuş (Sürücü dahil koltuk) Otobüs dolmuş (Sürücü dahil 31 ve üstü koltuk) Diğer Araçlar Kasko prim tutarı hesaplamalarında kullanılan sınıflar ve ortalama kasko fiyatları, sigorta sınıfları esasında Çizelge 5.38 de özetlenmektedir. Çizelge Taşıt sınıfları ortalama kasko prim tutarı Taşıt sınıfı Ortalama kasko fiyatı (TL) Ortalama kasko fiyatı ($) Otomobil ,46 Minibüs ,34 Kamyonet ,39 Otobüs ,26 Kamyon ,30 TIR ,15

87 71 Taşıt sınıflarının MTV hesaplarında, Çizelge 4.17 de verilen taşıt yaşları, otomobil için ayrıca, Çizelge 4.16 da verilen motor silindir hacimlerine göre dağılım verileri dikkate alınmıştır. İşlemler sırasında, otomobiller için verilen motor hacimlerinin her yaş otomobilde aynı oranda olduğu varsayımı yapılmıştır ve hesaplanan otomobil MTV maliyeti Çizelge 5.39 da verilmektedir. Otomobil vergilendirme sisteminde, taşıt yaşı arttıkça vergi matrahı azalmakta, motor silindir hacmi yükseldikçe vergi matrahı artmaktadır. Çizelge Otomobil MTV maliyeti Otomobil yaşı (1-3) Silindir hacmi TL 859 TL 2385 TL 3578 TL Otomobil yaşı (4-6) Silindir hacmi TL 644 TL 1839 TL 2598 TL Otomobil yaşı (7-11) Silindir hacmi TL 375 TL 1080 TL 1623 TL Otomobil yaşı (12-15) Silindir hacmi TL 265 TL 644 TL 970 TL Otomobil yaşı (16-99) Silindir hacmi TL 102 TL 255 TL 385 TL Otomobil harici tüm taşıt sınıflarının vergilendirme sistemi ; Minibüs; araç yaşı, Kamyonet; araç yaşı ve azami toplam ağırlık Otobüs; araç yaşı ve oturma yeri sayısı, Kamyon; araç yaşı ve azami toplam ağırlık, TIR; araç yaşı ve azami toplam ağırlık dikkate alacak şekildedir. Tüm taşıt sınıflarında araç yaşı yükseldikçe ödenen vergi miktarı azalmaktadır. Çizelge 5.40 minibüs, kamyonet, otobüs, kamyon ve TIR MTV maliyetlerini özetlemektedir.

88 72 Çizelge Minibüs, kamyonet, otobüs, kamyon ve TIR MTV maliyeti Minibüs Kamyonet Otobüs Kamyon TIR Araç yaşı (1-6) Araç yaşı (7-15) Araç yaşı (16-99) 644 TL 426 TL 210 TL Araç yaşı (1-6) Araç yaşı (7-15) Araç yaşı (16-99) Azami toplam ağırlık Azami toplam ağırlık Azami toplam ağırlık TL 678 TL 385 TL Araç yaşı (1-6) Araç yaşı (7-15) Araç yaşı (16-99) Oturma yeri Oturma yeri Oturma yeri TL 1839 TL 859 TL Araç yaşı (1-6) Araç yaşı (7-15) Araç yaşı (16-99) Azami toplam ağırlık Azami toplam ağırlık Azami toplam ağırlık TL 1654 TL 777 TL Araç yaşı (1-6) Araç yaşı (7-15) Araç yaşı (16-99) Azami toplam ağırlık Azami toplam ağırlık Azami toplam ağırlık TL 1947 TL 1168 TL Araç yaşları bilinen tüm taşıt sınıflarında, azami toplam ağırlık ve oturma yeri sayısının tüm modeller içerisinde eşit oranlarda dağılmakta kabulu ile hesaplanan ortalama MTV maliyetleri Çizelge 4.41 de verilmektedir. Çizelge Taşıt sınıfları ortalama MTV maliyeti Ortalama MTV maliyeti (TL) Ortalama MTV maliyeti ($) Otomobil ,05 Minibüs ,05 Kamyonet ,43 Otobüs ,82 Kamyon ,56 Kamyon + Römork ,79 Çizelge 5.36, Çizelge 5.38 ve Çizelge 5.41 de verilen sigorta, kasko ve MTV maliyetlerinin toplamı olan sabit giderler, Çizelge 5.44 de özetlenmektedir.

89 73 Çizelge Ana taşıt sınıfı toplam sabit maliyetler Sabit maliyetler ($/ Taşıt - Km) Otomobil 0,06806 Minibüs 0,02069 Kamyonet 0,01591 Otobüs 0,14021 Kamyon 0,03912 TIR 0,07925 Tüm taşıt sınıflarında, ilgili yıl içerisinde otoyol, devlet yolu ve il yollarında meydana gelen taşıt-km değerlerinin Çizelge 5.42 de verilen sabit maliyetler ile çarpılması sonucu hesaplanan, toplam sabit maliyet giderleri Çizelge 5.43 de özetlenmektedir. Çizelge Yıllara göre ana taşıt sınıfı toplam sabit giderler Otomobil Minibüs Kamyonet Otobüs Kamyon TIR ($) ($) ($) ($) ($) ($) Yolcu Zaman Maliyeti Yol kullanıcı maliyetleri kapsamında işlem gören yolcu zaman maliyeti; yolculuk sırasında taşınan her bir yolcunun, seyahat başlangıç ve bitişi arasında harcadığı zamanın para cinsinden ifadesidir. Gayri safi yurtiçi hasıla değerlerinin, ortalama çalışma süresine bölünmesiyle saat bazında zaman değeri hesaplanmaktadır. Yolculuk zaman maliyeti hesaplarında, 2013 yılı cari fiyatlarıyla kişi başına düşen milli gelir TL veya $ dır. Türkiye de aylık ortalama çalışma süresi

90 74 200,1 saattir. Sonuç olarak saatlik zaman maliyeti 8,55 TL veya 4,49 $ olarak elde edilmektedir. Taşınan ortalama yolcu sayıları ile otoyol, devlet yolu ve il yolları ortalama seyahat hızlarında KGM verileri kullanılmıştır. KGM verileri, otomobillerde 2,5 yolcu, minibüslerde 13,5 yolcu, otobüslerde ise yıllara göre farklılık göstermekte ise de ortalama 31 yolcu taşındığı esasına dayanmaktadır. Yıllara göre ortalama otobüs yolcu sayısı hesaplamaları Eş. 5.4 de ki yöntem ile hesaplanmıştır. Toplam yolcu-km Ortalama otobüs yolcu sayısı= otomobil-km*2,5+minibüs-km*13,5 (5.4) Çizelge Yıllara göre ortalama otobüs yolcusu sayısı Yıl Otobüs ile taşınan ortalama yolcu sayısı , , , , , , , ,01 Çizelge 5.33 de verilen ve taşıt sınıfı personel maliyeti hesaplarında kullanılan, hız verileri, yolcu zaman maliyetinde de kullanılarak Çizelge 5.45 de sunulmaktadır. Çizelge Ana taşıt sınıfı birim yolculuk süreleri ve maliyetleri Yolcu zaman maliyeti ($/Kişi/ Saat) Yolcu zaman maliyeti (TL/Kişi/ Saat) Yolcu sayı (Kişi) Devlet ve il yolu (Saat / Taşıt Km) Otoyol (Saat / Taşıt Km) Ort. (Saat / Taşıt-km) Otomobil 4,49 8,55 2,5 0, Minibüs 4,49 8,55 13,5 0, Kamyonet 4,49 8,55 0 0, Otobüs 4,49 8, , Kamyon 0, , TIR 0, ,

91 75 Çizelge Taşıt sınıfı birim yolcu zaman maliyetleri Yolcu zaman ($ / yolcu-km) Otomobil 0,13865 Minibüs 0,78931 Kamyonet 0,00000 Otobüs 1,94011 Kamyon 0,00000 TIR 0,00000 Her bir taşıt türü için, ilgili yıl içerisinde otoyol, devlet yolu ve il yollarında meydana gelen taşıt-km değerlerinin, Çizelge 5.46 da verilen yolcu zaman maliyetler ile çarpılması sonucu hesaplanan, toplam yolcu zaman maliyet giderleri Çizelge 5.47 de sunulmaktadır. Çizelge Yıllara göre ana taşıt sınıfı yolcu zaman giderleri Otomobil Minibüs Kamyonet Otobüs Kamyon TIR Yatırım ve Harcamalar Ulaştırma sistem maliyetlerinde, en büyük pay sahiplerinden biri, mevcut sistemi korumak, geliştirmek ve uygun standartlara kavuşturarak kullanılabilir tutmak amaçlı olan yapım, işletim, bakım ve onarım gibi maliyetleri de kapsayan, karayolu yatırım harcamalarıdır. Türkiye de şehirlerarası karayolu yatırımları KGM tarafından yönetilmekte olup, kaynaklar kamu yatırım harcamalarından aktarılmaktadır. Yıllar içerisinde yapılan harcamalar, yönetim ve yatırım maliyetleri ana başlıkları altında değerlendirilebilir.

92 76 Yönetim giderleri, KGM bünyesinde sürekli ya da geçici olarak görevlendirilmiş her türlü memur, işçi ya da sözleşmeli çalışanların maaş ödemeleri ve sosyal güvenlik kurumlarına ödenen prim harcamalarıdır. Yatırım giderleri ise KGM bütçesinden ayrılan her türlü karayolu yatırım, harcama ve yatırım nitelikli cari harcamaların tamamı olarak değerlendirilmektedir. Mali program gereği, kamu kurum ve kuruluşları, yıl boyunca yürütülecek görev ve hizmetlerini, bir önceki yıl belirlenmiş bütçeleri paralelinde yerine getirmeye çalışmaktadır. Yatırım, bakım, onarım ve yenileme harcamalarında, yıl içinde beklenmeyen fiyat değişimleri oluştuğunda, bir yıl önce öngörülen bütçeden sapmalar meydana gelebilmektedir. Bu durumda, programlanan iş ve işlemlerin sürdürülebilmesi için bütçe kalemleri arasında aktarmalar yapılarak ihtiyaç oluşan işlerde kullanılabilmektedir. Bu sebeple, bu çalışmada daha gerçekçi bir yaklaşım olarak hesap, analiz ve değerlendirmelerde yıl sonu net ve kesin gerçekleşen yatırım ve harcama bütçeleri dikkate alınmıştır. Çizelge 5.48 de KGM bütçe giderleri ekonomik sınıfları ana başlıkları ile özetlemekte olup, Çizelge yılları arasında KGM tarafından yapılan harcamaların alt başlıklarını içermektedir.

93 77 Çizelge KGM bütçe giderlerinin ekonomik sınıflandırması Personel Giderleri Memurlar Sözleşmeli personel İşçiler Geçici Personel Sosyal Güvenlik Kurumlarına Devlet Primi Giderleri Memurlar Sözleşmeli personel İşçiler Geçici Personel Mal ve Hizmet Alım Giderleri Üretime yönelik mal ve malzeme alımları Tüketime yönelik mal ve malzeme alımları Yolluklar Görev giderleri Hizmet alımları Temsil ve tanıtma giderleri Menkul mal, gayri maddi hak alım, bakım ve onarım giderleri Gayrimenkul mal bakım ve onarım giderleri Tedavi ve cenaze giderleri Faiz Giderleri Cari Transferler Görev zararları Hazine yardımları Kar amacı gütmeyen kuruluşlara yapılan transferler Hane halkına yapılan transferler Devlet sosyal güvenlik kurumlarından hane halkına yapılan fayda ödemeleri Yurtdışına yapılan transferler Gelirlerden ayrılan paylar Sermaye Giderleri Mamul mal alımları Menkul sermaye üretim giderleri Gayri maddi hak alımları Gayrimenkul alımları ve kamulaştırılması Gayrimenkul sermaye üretim giderleri Menkul malların büyük onarım giderleri Gayrimenkul büyük onarım giderleri Diğer sermaye giderleri

94 78 Çizelge Yıllara göre toplam harcama bütçeleri Yıl Personel giderleri Sosyal güvenlik kurumları devlet primi giderleri Mal ve hizmet alım giderleri Cari transfer Toplam yatırım Toplam harcama bütçesi Çizgelde 5.51 de özetlenen harcama kalemlerinin, yıl içerisinde ki USD değeri üzerinden karşılıkları Çizelge 5.50 de sunulmaktadır. Çizelge Yıllara göre KGM harcama bütçeleri TL ve $ değerleri Yıl Toplam harcama bütçesi (TL) Toplam harcama bütçesi ($)

95 79 Karayolları bünyesinde yapılan tüm yatırım ve harcamalar karşılığında yıl içerisinde gerçekleşen yük, yolcu taşımacılıkları ve taşıt hareketliliği birim maliyetleri Çizelge 5.51 de verilmektedir. Buna göre; tüm yatırım ve harcamalar karşılığında bir yolcunun bir kilometre taşınması için 0,018$ - 0,031$, bir ton yükün bir kilometre taşınması için 0,020$ - 0,050$, bir taşıtın bir kilometre yol kat etmesi içinse 0,053$ - 0,117$ harcanmaktadır. Çizelge Kamu yatırım ve harcamaları sonucu birim taşıma maliyetleri Yıl $ / Yolcu-Km $ / Ton-Km $ / Taşıt-Km , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,08420 Ortalama 0, , ,08215 Karayolları seyir ve taşımacılığında, özel kullanıcı, işletici ve devlet tarafından yapılan harcamaların tamamını incelendiğinde, yolcu taşımacılığında kullanılan taşıt sınıfları ve birim yolcu-km karşılığı harcanan maliyetlerde farklar bulunmaktadır. Devlet tarafından karşılanan yatırım ve harcamalar sonucu, Çizelge 5.51 de belirtildiği üzere bir yolcu-km nin yılları arasında ki ortalama maliyeti 0,0285 $ dır. Bu değere, yolcu taşımacılığında kullanılan, otomobil, minibüs ve otobüs sınıfları taşıt işletim giderleri eklenerek, taşınan yolcu sayısına bölümü ile elde edilen ve Çizelge 5.52 de verilen birim yolcu maliyetleri, otomobil ile taşınan yolcu-km için 0,2121$, minibüs ile taşınan yolcu-km için 0,0591$ ve otobüs ile taşınan yolcu-km için 0,0738$ dır. Otomobil ile taşınan bir yolcunun bir km yol katetmesinin maliyeti, minibüse göre 3,5 kat, otobüse göre ise 2,9 kat fazladır.

96 80 Çizelge Kamu yatırım ve harcamaları ile taşıt işletim gideri toplamı yolcu km maliyetleri Taşıt sınıfı Ortalama yolcu sayısı (Adet) Kamu yatırım ve harcama sonucu yolcu maliyeti ($/yolcu-km) İşletim, yatırım ve harcama maliyeti ($/araç-km) Taşıt işletim gideri ($/araçkm) Yolcukm maliyeti ($ / yolcukm) Yolcukm maliyeti (TL / yolcukm) Otomobil 0, ,5 0, ,5303 0,1116 0,2121 Minibüs 0, ,5 0, ,7975 0,0311 0,0591 Otobüs 1, , ,2870 0,0388 0,0738 Yatırım, harcama ve taşıt işletim giderleri toplamı ile hesaplanan yolcu-km maliyetlerine, Çizelge 5.46 da verilen yolcu zaman maliyetleri eklenmesi ile hesaplanan yolcu-km maliyetleri Çizelge 5.53 de sunulmaktadır. Zaman maliyetlerinin dikkate alınması durumunda, taşıt sınıfları arasındaki farklar azalmakta ve otomobil ile yolcu taşımanın, minibüs ile taşımaya oranı %35 azalarak 2,3 kat, otobüs ile taşımaya oranı %31 azalarak 2 kat olmaktadır. Çizelge Kamu yatırım ve harcamaları, taşıt işletim ve yolcu zaman gideri toplamı yolcu km maliyetleri Taşıt sınıfı İşletim, yatırım ve harcama maliyeti ($/araçkm) Yolcu zaman maliyeti ($/yolcukm) İşletim, yatırım, harcama ve yolcu zaman maliyeti toplamı ($) Yolcu-km maliyeti ($ / yolcukm) Yolcu-km maliyeti (TL / yolcu-km) Otomobil 0,5303 0,1387 0,6690 0,2676 0,5088 Minibüs 0,7975 0,7893 1,5868 0,1175 0,2235 Otobüs 2,2870 1,9401 4,2271 0,1364 0,2593 Yapılmakta olan yatırım ve harcamalar sonucu bir ton yükün bir km taşınması için harcanan kamu kaynağı veya kamuya maliyet, Çizelge 5.51 de verildiği üzere yaklaşık 0,0331$ dır. Yük taşımacılığında kullanılan kamyonet, kamyon ve TIR sınıflarında yapılan tüm işletim giderlerine, devlet tarafından yapılan harcamaların eklenmesiyle bulunan, sınıflara göre birim yük maliyetlerinde farklar bulunmaktadır.

97 81 Karayolları tarafından yapılan yük ölçüm sonuçlarını içeren güncel ve resmi bir kaynak bulunmadığından, kamyonet ortalama 2,5 ton, kamyon 9 ton, TIR 15 ton yük taşımakta olduğu varsayımı ile hesaplamalar yapılmıştır. Çizelge 5.54 de verildiği üzere, kamyonet ile bir ton yükü bir km taşımanın maliyeti 0,3711$, kamyon ile 0,2765$ ve TIR ile 0,2255$ dır. Buna göre, kamyonet ile yük taşıma maliyeti, kamyona oranla 1,35 kat, TIR a oranla 1,65 kat fazladır. Çizelge Kamu yatırım ve harcamaları ve taşıt işletim gideri toplamı ton-km maliyetleri Taşıt sınıfı Taşıt işletim gideri ($/taşıtkm) Ort. taşınan yük miktarı (ton) Yatırım ve harcama: yük maliyeti($/araçkm) İşletim, yatırım ve harcama maliyeti ($/araç-km) Ton-km maliyeti ($/ton-km) Ton-km maliyeti (TL/ ton-km) Kamyonet 0, ,5 0, , ,1952 0,3711 Kamyon 1, , , ,1454 0,2765 TIR 1, , , ,1186 0, Toplam İşletim ve Taşıma Maliyetleri Taşıt işletim maliyetleri kapsamında hesaplanan, yakıt, yağ, lastik, bakım, personel zaman, amortisman ve sabit (sigorta, kasko ve MTV) maliyetlerin sonuçları Çizelge 5.55 de özetlenmektedir. Yol kullanıcı maliyetlerinin bir alt başlığı olan yolcu zaman maliyetleri ise Çizelge 5.56 da verilmektedir. Çizelge Karayollarında taşıt işletim maliyetleri Yakıt Yağ Lastik Bakım Personel Sabit Amortisman Taşıt tüketim tüketim tüketim onarım zaman maliyetler ($/Taşıtsınıfı ($/Taşıt- ($/Taşıt- ($/Taşıt- ($/Taşıt- ($/Taşıt- ($/Taşıt- Km) Km) Km) Km) Km) Km) Km) Otomobil 0, , , , , , ,06806 Minibüs 0, , , , , , ,02069 Kamyonet 0, , , , , , ,01591 Otobüs 0, , , , , , ,14021 Kamyon 0, , , , , , ,03912 TIR 0, , , , , , ,07925

98 82 Çizelge Karayollarında birim yolcu zaman maliyetleri Taşıt Sınıfı Yolcu zaman maliyeti ($ / Yolcu-Km) Otomobil 0,13865 Minibüs 0,78931 Kamyonet 0,00000 Otobüs 1,94011 Kamyon 0,00000 TIR 0,00000 Taşıt işletim giderleri $ ve TL değerleri ile Çizelge 5.59 da özetlenmektedir. Çizelge Toplam taşıt işletim giderleri Toplam taşıt işletim gideri Toplam taşıt işletim gideri Taşıt Sınıfı ( $ / Taşıt-Km ) ( TL / Taşıt-Km ) Otomobil 0, ,87295 Minibüs 0, ,78554 Kamyonet 0, ,77045 Otobüs 1, ,67016 Kamyon 1, ,92088 TIR 1, ,43689 Taşıt sınıflarında yapılan işletim giderleri ve toplam içerisinde yüzdesel dağılımları, otomobil sınıfı Şekil 5.1, minibüs sınıfı Şekil 5.2, kamyonet sınıfı Şekil 5.3, otobüs sınıfı Şekil 5.4, kamyon sınıfı Şekil 5.5 ve TIR sınıfı Şekil 5.6 da özetlenmektedir.

99 % % Yakıt Tüketimi Yağ Tüketimi Lastik Tüketimi Bakım Onarım Maliyeti Personel Zaman Maliyeti % % Amortisman Maliyeti Sabit Maliyetler % % Şekil 5.1. Otomobil işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı % % Yakıt Tüketimi % Yağ Tüketimi Lastik Tüketimi Bakım Onarım Maliyeti % Personel Zaman Maliyeti Amortisman Maliyeti % % % Sabit Maliyetler Şekil 5.2. Minibüs işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı

100 % % % Yakıt Tüketimi Yağ Tüketimi Lastik Tüketimi % Bakım Onarım Maliyeti Personel Zaman Maliyeti % % % Amortisman Maliyeti Sabit Maliyetler Şekil 5.3. Kamyonet işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı % Yakıt Tüketimi Yağ Tüketimi % Lastik Tüketimi Bakım Onarım Maliyeti Personel Zaman Maliyeti Amortisman Maliyeti % % % % % Sabit Maliyetler Şekil 5.4. Otobüs işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı

101 % % % % % % % Yakıt Tüketimi Yağ Tüketimi Lastik Tüketimi Bakım Onarım Maliyeti Personel Zaman Maliyeti Amortisman Maliyeti Sabit Maliyetler Şekil 5.5. Kamyon işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı % % % % % % % Yakıt Tüketimi Yağ Tüketimi Lastik Tüketimi Bakım Onarım Maliyeti Personel Zaman Maliyeti Amortisman Maliyeti Sabit Maliyetler Şekil 5.6. TIR işletim giderlerinin yüzdesel dağılımı Yıllar içerisinde yapılan tüm taşıt işletim, yolcu zaman, yönetim ve yatırım giderleri toplamı ile tüm şehirlerarası karayollarında gerçekleşen taşıt trafiği, yük ve yolcu taşıması miktarları bir arada işleme alındığında, Türkiye genelinde tablo Çizelge 5.58 de verilmektedir. Karayollarında gerçekleşen tüm yatırım ve harcamalar

102 86 karşılığında alınan, yük ve yolcu taşımacılığının maliyeti; 1 yolcunun 1 kilometre yol kat etmesi için 0,25$ - 0,31$, 1 ton yükün 1 kilometre yol kat etmesi için 0,28$ - 0,38$, 1 taşıtın 1 kilometre yol kat etmesi için ise 0,77$ - 0,90$ dır. Çizelge Türkiye yolcu ve yük taşımaları birim maliyetleri Yıl $ / Yolcu-Km $ / Ton - Km $ / Taşıt - Km Toplam $ , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Ort. 0, , ,

103 87 6.DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER Bu tez çalışmasında, Türkiye taşıt işletim ve yolcu zaman giderleri hesaplanmıştır. Yapılan hesaplamalarda, bir taşıtın bir kilometre mesafe kat etmesi için karşılanması gereken maliyetler belirlenerek araç kullanımları doğrultusunda bir yolcu ve bir ton yükün bir kilometre taşınması için katlanılan maliyetler tespit edilmiştir. Bu sonuçlara ilişkin değerlendirmeler aşağıda maddeler halinde sunulmaktadır. 6.1.Taşıt Sınıflarına Göre Değerlendirmeler 1. Ana araç türlerine göre sabit maliyetler değerlendirildiğinde; a. Otomobil sabit giderleri; minibüs sınıfının 3,29 katı, otobüs sınıfının ise %48,54 oranındadır. Ortalama 2,5 yolcu taşındığı öngörülmekle birlikte, gün geçtikçe otomobil ile taşınan yolcu sayısının azalma eğilimi sebebiyle karayolunda sağlanan hizmetlerin kullanımında ulaştırmanın temel amacı olarak yolcu taşımalarının otomobil dışında minibüs ve otobüs ile yapılması, karayolunu kullanan araç sayısının ve dolayısıyla araç trafiğinin azaltılması anlamındadır. Araçların kapladığı alan veya üstyapıya verilen hasar cinsinden değerlendirildiğinde ise otomobilin diğer araçlara göre oldukça avantajlı bir konumda bulunduğu da açıktır. Ancak, dolaylı bir teşvik ile şehirlerarası karayolu yolcu taşımalarında, otobüs kullanımının artırılması önem arz etmektedir. Bu amaçla, arzu edilenin tersinde görülen, yolcu taşımalarında kullanılan araç sabit giderlerinin gözden geçirilmesi ve yeniden düzenlenmesine ihtiyaç bulunmaktadır. b. Yük taşımalarında kullanılan araçlarda da benzer durum söz konusu olup, yük kapasitesi en yüksek TIR ana taşıt grubu sabit giderleri; kamyonet grubunun 4,98 katı, kamyon grubunun ise 2,03 katı konumundadır. Halbuki, kapladığı yer de dahil taşınan yük miktarı ve üstyapıya verilen hasar cinsinden TIR; kamyonet ve kamyon grubuna göre daha avantajlı ve tercih edilir haldedir. Özellikle trafik güvenliği hususunda, kamyon ve kamyonet trafiği son derece önem arz etmesi yanında aks sayısı ve aks yükü dolayısıyla bu araçlar, kamu yatırım ve harcamalarını sadece yol üstyapı bakım-onarım ve yenileme

104 88 nedeniyle artırabilmektedir. Dolayısıyla, yük taşımalarında TIR kullanımının teşvik edilerek kamyon ve kamyonet trafiğinin azaltılması yönünde, sabit giderlerin düzenlenmesine ihtiyaç bulunduğu görülmektedir. 2. Özel ya da ticari amaçlı yolcu ve yük taşımacılığında kullanılan otomobil sınıfı taşıt işletme maliyeti 0,459 $/km dir. Bu maliyet içerisinde, %40 oranla (0,183 $/km) amortisman, %38 oranla (0,177 $/km) akaryakıt gideri ve %15 oranla (0,068 $/km) sabit maliyetler en yüksek paya sahiptir. 3. Özel ya da ticari amaçlar ile kısa mesafe yolcu taşımacılığında kullanılan minibüs sınıfı taşıt işletme gideri 0,413 $/km dir. Ortalama 13,5 yolcu taşıyan minibüs sınıfının birim kilometre başına işletim maliyeti içinde, %62 oranında (0,254 $/km) akaryakıt gideri, %13 oranında (0,055 $/km) personel ve %9 oranında ise (0,038 $/km) amortisman maliyetleri yer almaktadır. 4. Özel ya da ticari amaçlar ile kısa mesafeli yük taşımacılığında kullanılan kamyonet sınıfı taşıt işletme maliyeti 0,405 $/km dir. 3,5 10 ton yük taşıyan kamyonet sınıfının birim kilometre başına işletme maliyeti içinde, %63 nispetinde (0,254 $/km) akaryakıt gideri, %13 nispetinde (0,055 $/km) personel maliyeti ve %8 nispetinde (0,035 $/km) amortisman maliyeti yer almaktadır. 5. Ticari uzun mesafeli yolcu taşımacılığında kullanılan otobüs sınıfı taşıt işletme maliyeti 1,404 $/km dir. Ortalama 31 yolcu taşımakta olan otobüs sınıfının kilometre başına taşıt işletme maliyeti içerisinde, %51 oranında (0,722 $/km) akaryakıt gideri, %24 oranında (0,334 $/km) amortisman ve %10 oranında (0,140 $/km) ise sabit maliyetler yer tutmaktadır. 6. Ticari amaçlı, uzun mesafeli yük taşımacılığında kullanılan kamyon sınıfı taşıt işletme maliyeti 1,010 $/km dir. 10 ton üzeri yük taşıyabilen kamyon sınıfının bir kilometre kat etmesi için katlanılan işletme gideri içinde, %66 oranında (0,669 $/km) akaryakıt gideri, %9 oranında (0,087 $/km) amortisman ve %8 oranında (0,086 $/km) ise lastik maliyeti yer almaktadır. 7. Ticari amaçlı şehirler ve uluslar arası yük taşımacılığında kullanılan TIR sınıfı araçların taşıt işletme maliyeti 1,282 $/km dir. TIR sınıfı birim kilometre başına taşıt işletme maliyeti içinde en büyük paya sahip giderler; %67 oranıyla (0,853 $/km) akaryakıt gideri, %11 oranıyla (0,146 $/km) amortisman ve % 8 oranıyla (0,109 $/km) lastik maliyetidir. 8. Yolcu taşımacılığında kullanılan araçlara göre yolcu zaman maliyetleri: ortalama 2,5 yolcu taşınan otomobil sınıfında; 0,139 $/km, ortalama 13,5 yolcu

105 89 taşınan minibüs sınıfında; 0,789 $/km ve ortalama 31 yolcu taşınan otobüs sınıfında ise; 1,940 $/km olmaktadır. 9. Kullanıcılar tarafından karşılanan taşıt işletim maliyetleri ile KGM tarafından gerçekleştirilen kamu yatırım ve harcamaları ile birlikte bir yolcunun bir kilometre taşınma maliyeti: 0,25 $ 0,31 $, bir ton yükün bir kilometre taşınma maliyeti: 0,28 $ - 0,38 $ olmaktadır. 10. Tez çalışması ile elde edilen sonuçlar; taşıt işletim giderlerinin hem kamu hem de fert ekonomisi içinde ciddi bir önem ve paya sahip olduğunu ortaya çıkarmaktadır. Yıllık bazda ortalama km yol kateden bir otomobil kullanıcısı yaklaşık $, ortalama km yol kateden bir minibüs $, kamyonet $, km yol kateden bir otobüs $, km yol kateden bir kamyon $ ve km. yol kateden bir TIR $ taşıt işletim giderine katlanmaktadır. 11. Ticari araçlar dışında veya özel araç kullanıcıları için, kişi başına düşen TL milli gelir içindeki, yıllık taşıt işletim giderinin $ ( TL) civarında olduğu düşünüldüğünde bu giderlerin anlamı ve önemi daha net anlaşılmaktadır. Kaldı ki, ülke içerisinde meydana gelen tüm ticari faaliyetlerin maliyet ve zaman bakımından önemli bir basamağı olan ulaşım harcamalarının artması ülke içi ve uluslararası pazarda tüm kullanıcıları olumsuz yönde etkilemektedir. 12. Tez kapsamında değerlendirmeye alınamayan ve özellikle çevresel etkiler, arazi kullanımı, kaynak tüketimi gibi dış maliyetler de düşünüldüğünde, hesaplanan bu giderlerin yükselerek, ülke ekonomisine yaratacağı olumsuz etkiler de gözardı edilmemelidir. Sonuçların, Amerika da yapılmış çalışmalarda elde edilen taşıt işletim giderlerine göre yüksek olması, uygulanmakta olan vergilendirme sistemi ve ulaşım sırasında tüketilen kaynakların büyük oranda ithal edilmesi göz önüne alındığında beklenen bir durumdur. Veri eksikliği nedeniyle, çalışma kapsamında değerlendirmeye alınamayan giderler, ilerleyen aşamalarda muhakkak araştırılmalı, göz önüne alınmalı ve değerlendirilmelidir.

106 Kamu Yatırım ve Harcamaları Bazında Değerlendirmeler Karayolu trafiğine kesintisiz, sürekli ve güvenli bir şekilde hizmet sunulmak üzere düzenli olarak gerçekleştirilen kamu yatırım ve harcamaları; aynı zamanda, taşıt işletimi ile yolcu ve yükün taşınması için kamu tarafından karşılanan giderleri ve sağlanan katkıları ifade etmektedir arası yıllarda; gerçekleşen karayolu trafiği, yolcu ve yük taşımaları için kamu tarafından yapılan yatırım ve harcamalar: 1. Karayolu bileşenlerinden biri olarak ve sadece yolcu ve yük taşımaları için zorunlu kullanılma gereği sebebiyle dikkate alınan araçların bir kilometre seyri veya her bir taşıt-km için kamu tarafından ortalama $0,0822 harcanmaktadır. Gözden veya dikkatten kaçan bu kamu harcamaları; her yıl, bir önceki yıla göre yıllık bazda ortalama %9 oranında artış göstermektedir. Düzenli veya bileşik artış oranı ise; %5,91 olmaktadır. 2. Ulaştırma sistemlerinin ana amacı konumundaki bir yolcunun bir kilometre taşınması veya bir yolcu-km için harcanan kamu kaynağı; ortalama $0,0285 değerindedir. Bu kamu giderleri; yılları arasında, bir önceki yıla göre ortalama %10,31 oranında artmaktadır. Bileşik ve düzenli artış oranı ise; %6,96 oranındadır. 3. Benzeri şekilde; bir ton yükün bir kilometre taşınması veya bir ton-km için harcanan kamu kaynağı; $0,0331 olup, her yıl bir önceki yıla göre ortalama %11,44 oranında, yılları arasında düzenli ve bileşik olarak %8,21 oranında artmaktadır. 6.3.Taşıt İşletme Giderleri Bazında Değerlendirmeler 1. Taşıt işletme maliyetleri değerlendirildiğinde; otomobil taşıt işletme gideri; minibüs grubunun 1,11 katı iken otobüs grubunun üçte biri kadardır. Minibüs ile 13,5 yolcu otobüs ile yaklaşık 31 yolcu taşındığı gözönünde bulundurulduğunda, yolcu taşımalarında birim kilometre başına otomobil, minibüs ve otobüs olmak üzere azalan oranda taşıma maliyeti oluşmaktadır. Taşıt işletme maliyeti içinde gözetilen maliyetler bazında ise yapılan harcamaların ulusal ekonomiye geri kazanımı mümkün görünmemektedir.

107 91 2. Benzer şekilde, yük taşımalarına ilişkin olarak kamyonet grubunda, kamyon grubunun %40 ı, TIR grubunun ise %32 oranında taşıt işletme gideri oluşmaktadır. Burada da taşınan birim yük başına taşıt işletme gideri, kamyonet, kamyon ve TIR sıralamasına göre azalmaktadır. 6.4.Toplam Giderler Bazında Değerlendirmeler Kamu yatırım ve harcamaları ile taşıt işletim giderleri toplamı bazında; 1. Yolcu taşımalarına ilişkin olarak; otomobil ile bir yolcunun bir kilometre taşınması için harcanan kaynaklar; minibüs ile taşımaya göre 3,6 kat, otobüse göre ise 2,9 kat fazladır. Ancak, otobüs ile bir yolcu-km taşıması minibüse göre %25 oranında daha fazladır. Yolculuk zaman değerleri ile birlikte değerlendirildiğinde; otomobil; minibüsün 2,28 katı, otobüsün 1,96 katı, otobüs ise minibüsün 1,16 katı bir kaynak tüketimini oluşturmaktadır. Bu durumlar ise; minibüs ve otobüs sabit giderlerini oluşturan maliyetlerin yeniden gözden geçirilme ve düzenleme ihtiyacını ortaya koymaktadır. 2. Yük taşımalarında; taşınan yük miktarı ile paralel olmak üzere, kamyonet grubu araçlar, TIR grubunun 1,65 katı, kamyon grubu araçlar ise, TIR grubunun 1,23 katı maliyetle taşıma yapmaktadır. Bu maliyetler, hizmet satın alanın yansıması yanında, hizmeti satan veya işleticilerce kazanılan bir harcama konumunda da bulunmamaktadır. 6.5.Genel Değerlendirmeler 1. Yolcu taşımalarında; büyük maliyetten küçüğe doğru taşımalar; otomobil, minibüs ve otomobil olarak, yük taşımalarında ise aynı sırayla, kamyonet, kamyon ve TIR taşıt gruplarında gerçekleşmektedir. 2. Özellikle kamu yatırım ve harcamaları ile kaynak tüketimi arttıkça; geliştirilmeye ve iyileştirilmeye çalışılan erişim, hizmet seviyesi ve trafik kazası nitelikleri dışına çıkılarak karayolunda otomobil, minibüs, kamyonet ve kamyon araç sayısının artırılması teşvik edilir konumdadır. Bu durum ise; gelişme ve iyileşmeyi daha başlangıçta engellemekte, görünen problem, darboğaz, yetersizlik ve eksiklikleri katlayarak büyütmektedir.

108 92 3. Ulaştırma sistemlerinin bütünsel olarak ele alınması, her yatırım ve harcamanın bu bütünlük içerisinde ve ulaştırma sistemlerinin ana amacına yani sadece yolcu ve yük taşımalarına dayanan bir yaklaşımla değerlendirilmesi, her bir ulaştırma türünün sunduğu avantajları en üst düzeyde tutacak ve verimli bir şekilde kullanım olanağı sağlayacaktır. 4. Yolcu ve yük taşımalarında, yatırım ve harcamalara dayalı ulaştırma türleri arasında oluşan dengesizlikler giderilerek, her bir ulaştırma sisteminin arzu edilen seviyede hizmet vermesi sağlanmalı, esas amaca hizmet için türlerin paylaşımını destekleyen ve artıran ortak politikalar geliştirilmeli ve zorlanarak uygulanmalıdır. 6.6.Öneriler 1. Karayolu ulaşımına ait taşıma verileri, KGM tarafından derlenen ve anons edilen ortalama değerler ile genellikle dar kapsam ve kısa süreli ölçümlere dayanmaktadır. Ülke içinde güncel durumun belirlenmesi ve geleceğe yönelik tahminlerin yapılması, kamu yatırımlarının planlamasında ve karar aşamasında taşıdığı önem sebebiyle geliştirilmelidir. 2. Mevcut yol ağı ve bağlantılarına ilişkin detaylı bir envanter, yatay ve düşey geometri, kaplama özelliği, yapım, bakım ve onarım gibi bilgiler de dahil olmak üzere tek bir veritabanına kaydedilmeli, derlenen veriler düzenli güncellenerek genel kullanıma ve araştırmacılara sunulmalıdır. 3. Karayollarında kullanılan tüm kara taşıtları ve sayımlar aynı taşıt sınıfları altında yapılmalı, kullanıcılara yapılacak anketler ile ülke içerisinde davranışlar, eğilimler ve harcamalar incelenmelidir. 4. Yatırım planlamalarının karar aşamalarında taşıt işletim giderleri göz ardı edilmemeli, detayları ve tüm alt başlıkları ile hesaba katılmalıdır. 5. Mevcut veriler ile paraya çevrilmesi mümkün görünmeyen ve tüm kamu tarafından karşılanan giderlerin belirlenmesi konusunda araştırmalar desteklenmelidir.

109 93 KAYNAKLAR 1. Victoria Transport Policy Institute. (2011). Transportation cost and benefit analysis. Kanada: Victoria Transport Policy Institute, ES , 5.0-2, , Minnesota Department of Transportation. (2003). The per-mile costs of operating automobiles and trucks. Minnesota: Minnesota Department of Transportation, Compte,J. (2010). Using GIS Technology to Evaluate Transportation of Ornamental Crops in Georgia, Yüksek Lisans Tezi, University of Georgia Graduate Faculty, Georgia, State of Florida Department of Transportation. (2008). Exploration of a shift in household transportation spending from vehicles to public transportation. Florida: State of Florida Department of Transportation, Transportation Research Board. (2012). Estimating the effects of pavement condition on vehicle operating costs. Washington: Transportation Research Board, Etudes economiques de Liaison Annaba Tebessa autoroutiere. (2014) 7. Karayolları Genel Müdürlüğü. (2013). Karayolları El Kitabı. Ankara: KGM, Karayolları Genel Müdürlüğü. ( ). Otoyollar ve devlet yollarının trafik dilimlerine göre yıllık ortalama günlük trafik değerleri ve ulaşım bilgileri. Ankara: KGM, Karayolları Genel Müdürlüğü. (2012). Karayolu ulaşım istatistikleri. Ankara: KGM, 1-2,7, Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). Hanehalkı tüketim harcamasının dağılımı (2012). Ankara: TÜİK, Karayolları Genel Müdürlüğü. Faaliyet raporu (2012). Ankara: KGM, 59, Petrol Sanayi Derneği. Sektör raporu ( ). Ankara: PETDER, Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). Karayolu uzunlukları (2012). Ankara: TÜİK, Karayolları Genel Müdürlüğü. (2012). Karayollarında hız (2014). Ankara: KGM, Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). Yıllara göre kaza, ölü ve yaralı sayısı (2012). Ankara: TÜİK, 1.

110 Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). Motorlu kara taşıt sayısı (2013). Ankara: TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). Trafiğe kayıtlı otomobillerin yakıt cinsine göre dağılımı (2013) Ankara: TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). Trafiğe kaydı yapılan otomobillerin motor silindir hacimlerine göre dağılımı (2013) Ankara: TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). Motorlu kara taşıtları istatistikleri (2013). Ankara: TÜİK, U.S. Department of Energy. (2013). Transportation Energy Data Book (Edition 32). 3-14, 4-2, 4-3, 5-2, Department of Transport. (2012). Average new car fuel consumption U.K. ( ) 22. U.S. Department of Transportation. (2011) National Transport Statistics The Highway Development and Management Series 4 (Version 2). Analytical framework and model descriptions : Part E, E Türkiye Sigorta Birliği. (2013). Kasko araç değer listesi (2013). Ankara: Türkiye Sigorta Birliği, Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). İstatistiklerle Türkiye. Ankara: TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu. (2012). Saatlik kazanç endeksi ve değişim oranları (2013). Ankara: TÜİK, Türkiye Sigorta Birliği. Trafik prim adet (2013). Ankara: Türkiye Sigorta Birliği, Gelir İdaresi Başkanlığı. (2014) İnternet vergi dairesi (2013). Ankara: Gelir İdaresi Başkanlığı, 1-2.

111 EKLER 95

112 96 EK-1. Trafiğe kayıtlı taşıtların marka ve sayıları Otomobil adet Minibüs adet Kamyonet adet Otobüs adet Kamyon adet Alfa Romeo Anadol Audi Austin Bedford B.M.C BMW Chery Chevrolet Chrysler Citroen Dacia Daf Daihatsu Desoto Dodge Fargo Fiat Ford Gely Hino Honda Hyundai Inter Isuzu Iveco (Otoyol) Jeep Kia Lada Land Rover Magirus MAN Mazda Mercedes - Benz Mini Mitsubishi (TEMSA) Murat (TOFAS) Nissan Opel Peugeot (KARSAN) Renault

113 97 EK-1. (devam) Trafiğe kayıtlı taşıtların marka ve sayıları Otomobil adet Minibüs adet Kamyonet adet Otobüs adet Kamyon adet Rover SAAB Scania Seat Skoda Suzuki Toyota Volkswagen Volvo Diğer TOPLAM

114 98 ÖZGEÇMİŞ Kişisel Bilgiler Soyadı, adı : BAŞÇUHADAR, Mehmet Kaan Uyruğu : T.C. Doğum tarihi ve yeri : , Ankara Medeni hali : Bekar Telefon : 0 (507) E-Posta : kaanbascuhadar@hotmail.com Eğitim Derece Yüksek Lisans Okul/Program Gazi Üniversitesi / İnşaat Mühendisliği Mezuniyet tarihi 2014 Lisans Gazi Üniversitesi / İnşaat Mühendisliği 2011 Lise Mehmet Emin Resulzade Anadolu Lisesi 2005 Lisesi İş Deneyimi Yıl halen Çalıştığı Yer Yüksel Proje Uluslararası A.Ş. Görev Karayolu Tasarım Müh. MüMühendisi Yabancı Dil İngilizce, Fransızca Yayınlar - Hobiler Sinema, Dart, Futbol, Tarih, Seyahat

115 GAZİ GELECEKTİR...