OMURGALI HAYVANLAR. Küme Deuterostomia. Dersin Amacı: Omurgalı hayvanlara ait Taksonları, bu Taksonlara ait özelliklerin ve örneklerin öğrenilmesi.

Transkript

1 OMURGALI HAYVANLAR Küme Deuterostomia Dersin Amacı: Omurgalı hayvanlara ait Taksonları, bu Taksonlara ait özelliklerin ve örneklerin öğrenilmesi.

2 DEUTEROSTOMIA Embriyonik gelişimleri sırasında oluşan blastopor bu OMURGALI HAYVANLAR Küme Deuterostomia FİLUM: HEMICHORDATA grupta anüsü oluşturur. Başka bir değişle anüs Ağızdan önce gelişir. Ağız ilerleyen embriyonik evrede daha sonra ya anüsün karşı hizasında yada ayrı bir yerde gelişir. Bu tip embriyonik gelişime sahip canlılar Deuterostomia Kümesi altında incelenecektir. ( Hemi =Yarı, Chorda = Korda, cordon, sicim. =Yarı sırtipliler, Yarı sırtlılar) Denizel canlılardır. Genelde deniz tabanlarında yaşarlar. Varlığına ait ilk kayıtlar alt ve orta Cambriyene (yaklaşık 530 milyon yıl önce) aittir ve graptolites olarak bilinirler. Vücutları üç bölgeden oluşur. 1.Hortum (Prosom, Protobasic) 2.Yaka (Mesosom) 3.Gövde (Metasom) Bu grubun en önemli özellikleri vücutlarında hakiki bir kuyruk bölgesinin bulunmayışıdır. Sölom bölmeleri ve larvaları bakımından derisi dikenlilere benzerler. Filogenetik çalışmalarda bu benzerliği doğrulamıştır. Bağırsaklarında bulunan solungaç yarıkları, nöral boru ve vücudun ön kısmında sırtipi taşımaları ile Kordalılara benzerler. İki klasise ayrılırlar. Klasis Enteropneusta ve Klasis Pterobranchia. FİLUM: HEMICHORDATA 1

3 1.KLASIS ENTEROPNEUSTA (Mideden, Bağırsaktan solunum yapanlar) Vücutları solucanı andırır. Boyları çok farklılık gösterir. Vücut hortum yaka ve gövdeden oluşmuştur. En önemli özelliği vücutlarında 5 sölom kesesi olmasıdır. Vücuda paralel olaraka duran sölomlardan bir sölom kesesi hortum içinde (hortum sölomu), iki sölom kesesi yaka bölgesinde ve diğer iki sölom kesesi ise gövde de yer almaktadır. Tek olan hortum sölomu dorsal por aracılığıyla dışarıya açılır. Bunun amacı suyla hortumun sertleşmesidir. Yaka sölomuda birinci solungaç kesesiyle ilişkilidir. Bunların derileri tek katlı basit epiteldir. Diğer omurgalılardaki gibi epitelde tek hücreli mukus bezleri bulunur. Yaka bölgesinde ağız boşluğunun dorsal yüzeyiyle hortumun arka kısmına uzanan ve sindirim borusundan kökenlenen bir çıkıntı oluşur. Bu çıkıntı Korda olarak kabul edilir. Bu çıkıntı endoderm kökenli olduğundan tam korda olarak kabul edilmez. Bu çıkıntının kaidesinde bazal membranın kalınlaşmasıyla oluşmuş birde iskelet bulunur. Bu canlılar ayrı eşeylidirler gonatlar gövdenin ön kısmında yer alırlar ve birer porla dışarı açılırlar. Yumurtalar vücut dışında döllenirler. Yumurtaları küçük olan formlarda gelişme metamorfozla olur, yumurtaları yeterli büyüklükte olan formlarda gelişme doğrudan olur. Metamorfozla gelişmede bunlarda TORNARIA larvası oluşur. Bu larva Echinoderm larvalarını andırır. Bunların hepsi denizde kum ve çamurda yaşar. 2

4 Örnekler: Balanoglossus minutus D.F Bitki kökleri arasında yaşar. Balanoglossus gigas D.F Boyları 2,5 m dir çamurlarda açtıkları tünellerde yaşarlar. Delichoglossus sp. D.F Yumurtaları büyüktür. Solucanı andırırlar kum ve çamurda yaşarlar. 2. Klasİs PterobranchIa (Kanat solungaçlılar) Protosom bölgesinin salgısıyla Kendilerine evcik oluşturabilirler. Boyları 0,3 ile 7 mm arasındadırlar. Protobasic bölgeden tentaküller uzamıştır. Bu uzantılar sayesinde suda bulunan besinleri süzerek beslenirler. Bunlarda sölom 3 kese oluşturmuştur. Bunların gövde bölgesi torba şeklindedir gövdenin ventral tarafında bir pedonkul sap bulunur ve kontraktildir, sap yardımıyla koloni oluştururlar yada serbest yaşarlar sindirim borusu U harfi seklinde kıvrılmıştır. Ayrı eşeylidirler bazı örnekler hermafroditdir. Gelişmeleri metamorfozla olur. Larvaları BUGULA larvasına benzer eşeysiz olarak tomurcuklanmayla çoğalabilirler bu eşeysiz çoğalmayla birey sayısını arttırarak koloni oluşturmasını sağlar. Hepsi sesildir. Bazıları hortum salgısıyla oluşmuş evciklerde yaşarlar. Bu tüp şeklindeki evcikler, protein özellikte kolojenden oluşur. Örnekler: Cephalodiscus sp Solungaç yarıkları bir çifttir Soliter yaşarlar ve evcikleri vardır. Atubaria sp Evciksiz,soliter, solungaç yarığı 1 çifttir. 3

5 Filum Hemichordata ile Filum Chordata (=kordata) karşılaştırılması Hemichordatlar önceleri Filum Chordata içinde yer alırken son yıllarda yapılan genetik çalışmaların sonuçlarına göre Echinodermat lara daha yakın olduğu görülmüştür. Chordatlara benzeyen yönleri olarak solungaç yarıklarının bağırsakta olması ve dorsal konumlu sinir borusunun bulunmasını sayabiliriz. Ancak sinirsel borunun ventralde de kısa bir parçasının olması ayrıca kısa korda benzeri yapının (stomochorda) nın notochordadan farklı olarak endoderm kökenli olması filum Hemichordatayı filum Chordata dan ayıran özelliklerden ilkidir. Diğeri ise kuyruk Hemichordatlarda hakiki kuyruk bölgesini bulunmuyor. Kuyruk bölgesi ise filum kordata için diagnostik bir karekterdir. FİLUM CHORDATA CHORDA DORSALİS (Corda= Korda = Notokorda= Sırtipi) Korda ilk destek organıdır. İnce uzun kıkırdak sertliğinde bir çubuktur. Genelde jelatinimsi madde kapsayan hücrelerden oluşmuştur. Erken embriyonal evrede ilk bağırsağın üzerinde oluşur. Vertebratada bunun yerini omurga alır. Chordata nın özellikleri. Aşağıda sıralanan kordalıların özelliklerinin tamamı en azından yaşam döngüsünün bir döneminde (ebriyonik yada ergin dönem) görülmektedir. 1. Bireyler hayatlarının belli bir evresinde veya tüm yaşam boyunca dorsal konumlu, vucudu destekleyen Chorda yada omurlardan oluşmuş omurgaya sahiptirler. 2. Bireyler Solungaç yarıkları ve endostil içerir. 3. Sinir sistemleri dorsal konumlu olup, bireyler hayatlarının belli bir evresinde veya tüm yaşam boyunca, Sinirsel boru taşırlar. 4. Bireyler hayatlarının belli bir evresinde veya tüm yaşam boyunca anüs sonrası bir kuyruk taşırlar. Bu temel dört madde tüm omurgalı gruplarında görülür ve cordalılar 3 subfiluma ayrılır. 4

6 Subfilum Urochordata Filum CHORDATA Subfilum Cephalochordata Subfilum Vertebrata 1. SUBFİLUM UROCHORDATA (TUNICATA=Tunikata) (Kuyruğu Kordalılar, Mantolular, Tulumlular) Korda dorsalis ve sinirsel boru yalnız larval evrede ve kuyruk kısmında bulunur. Ergin bireylerde vücut selüloz benzeri bir madde olan Tunisin ile sarılı olduğundan bunlara Tunikata adı da verilmiştir. Vücutları segmentsizdir, Farinks bölgesinde sayıları değişik olan solungaç yarıkları bulunur. Bu solungaç yarıklarının hepsi silli yapıda olan ve mukus üretebilen Endostil hücreleri ile kaplıdır. Farinkslerden su geçişi sırasında sudaki makra yada mikro düzeydeki organik partiküller bu mukusa yapışır böylece solunum yaparken aynı zamanda besin de toplar. Mukusa takılan besin, paketler halinde toplanarak siller yardımıyla yutağa iletilir. Suyun girişi için bir sifon vardır Atrium yada Bukkal sifon denilen açıklıktan giren su Atrial sifon dan dışarı çıkar. Hermafrodit canlılardır ancak eşey hücreleri farkı zamanda olgunlaştığı için kendini dölleyemez. Bu canlıların hepsi denizlerde yaşar. Üç klasise ayrılırlar. FİLUM CHORDATA 5

7 Subfilum UROCHORDATA Klasis Ascidiacea Klasis Thaliacea Klasis Larvacea 1.KLASİS ASCIDIACEA Soliter yaşarlar yada Koloni yaparlar. Genellikle sesildirler. Solungaç yarıkları çok sayıdadır. Vücut torba şeklinde yada silindirdir. Gelişmeleri metamorfozla olur. Larval evreden sonra kuyruk, korda dorsalis ve sinir şeridi kaybolur böylece solungaç yarıkları hariç tüm kordalı özelliklerini yitirmiş olur. FİLUM CHORDATA 6

8 1.ORDO MONOASCIDA: Soliter yada koloni halinde yaşarlar her birinin ayrı tulumu vardır bireylerine zooid adı verilir. Örnekler: Ascidia sp. soliter., Ciona sp. soliter. Clavellina sp. koloni yaparlar. 2.ORDO SYNASCIDIA Birleşik tulumlular Bunlarda koloni yaparlar. Zooidlerin ayrı ayrı tulumları yoktur tüm zooidler jelatin bir kitle içine gömülüdürler. Örnek: Botryllus sp. (birleşik tulumlular) Sert cisimleri kaplarlar. 2. KLASiS THALIACEA (Ateş fıçıları) Vücutları fıçı yada limon şeklindedir. Basit vucut yapıları vardır. Soliter yada koloni oluşturabilirler. Her bir bireye zooid denir. Bu zooidlerin eşeysel bireylerine BLASTOZOOID, eşeysiz üreyenlerine OOZOOID adı verilir. İki ordo inceleyeceğiz. 1. ORDO DOLIOLIDA (Cyclomyaria) (yuvarlak kaslılar). Vücutları fıçı şeklindedir. Ağız ve atriopor vücudun iki ucunda bulunur ve kas lifleri halkalar seklinde demetler oluşturur. Bunlarda çoğalma metagenezledir. Eşeyli kuşak soliter yaşar. Oluşan yumurtalardan çıkan kuyruklu larvalar metamorfoz sonucu Oozooidleri meydana getirir. Fıçı şeklindeki bu ana kuşak tıpkı Salpa'daki gibi tomurcuklar meydana getirir ve bunlar zincirin yan tarafına geçerek, besleme ve solunumdan sorumlu Trofozooidleri oluştururlar. İkinci göçmen tomurcuklar zincirin ortasına geçerek, yetiştirici görevdeki Forozooidleri oluştururlar. Zincire en son göç eden tomurcuklarsa, üremeden sorumlu Gonozooidleri oluşturur. Bu üç birey tipini bir arada taşıyan kuşağa "polimorf eşeyli kuşak" denir. Bu eşeyli kuşağın yumurta bırakması sonucu döngü yeniden başlar. Doliolum'da metagenez şeklinde döl değişimine ek olarak, bir de metamorfoz görülür. Örnek: Doliolum sp. FİLUM CHORDATA 7

9 Eşeysiz, Tomurcuklanma ile birey sayısı artar Polimorf eşeysel döl Blastozooid Anadöl Oozooid Trofozooid, Forozooid Soliter Gonozooid Metamorfoz Doliolumda Üreme döngüsü. 2. ORDO SALPIDA = HEMIMYARIA (yarı kaslılar). Vücutları limon seklindedir. Ağız ve Atriopor karşılıklı konumda kas liflerinin oluşturduğu halkalar tam değildir. Döl değişimi vardır. Bunlarda eşeyli formlar genellikle soliter (bireysel) yaşar, eşeyli formlar ise koloni oluştururlar. Salpalar jelatinimsi, çoğunlukla şeffaf ve silindirik bir yapıya sahip olmaları nedeniyle denizanalarına benzerler. Yaşam döngülerinde, üreme yeteneğinde oldukları süre boyunca koloniler oluştururlar. Koloniler bazı türlerde uzun ve zincir şeklinde, bazılarında ise halka şeklinde olabilir. Ortalama bir türün bireysel gelişimi saatte vücut uzunluğunun %10'nu kadardır. Tüm hayat döngülerini 48 saatte tamamlayabilirler. Salpalar eşeyli ve eşeysiz formlar arasında döl değişimi gösterirler. Eşeysiz halde iken soliter (doliolumdan farklı) bir yaşam sürerken, eşeyli formlarında, koloni oluştururlar. Dişi serbest hale geçmeden önce bir veya iki yumurta bırakır ve boyutça daha büyük olan erkek bireylerle çiftleşme gerçekleşir. Olgunlaşan embriyolar serbest kalırlar ve eşeysiz olarak yeni tomurcuklar üretmek üzere, bağımsız ana kuşaklar olarak gelişirler. Doliolumdan farklı olarak larva metamorfoz geçirmez. FİLUM CHORDATA 8

10 Ana kuşak (oozooid) bir eşeye ve eşey organlarına sahip değildir. Vücudunun arka alt kısmından tomurcuklanma yoluyla oluşan zincirden, hermafrodit olan Blastozooidler kopar. Ovaryum ve testisleri gelişen bu eşeyli kuşağın oluşturduğu yumurtalardan embriyolar meydana gelir. Embriyolar gelişerek ana kuşağı oluştururlar ve döngü böylece devam eder. Salpanın döl değişiminde metamorfoz yoktur. Ancak eşeyli ve eşeysiz çoğalmanın birbirini takip ettiği metagenez görülür. Tomurcuklanma ile çoğalma Zincir Dölü Blastozooid (Eşeyli) Anadöl Soliter oozooid (Eşeysiz birey) Eşeyli çoğalma Salpada Döl değişimi Örnek: Salpa democratica; Eşeysel formların arka uçları sivri. Boyları 2,5 cm kadardır. Düşünelim Salpa ile Doliolum un üremelerindeki farklar nelerdir? 3.ORDO PYROSOMATIDA=LUCIDA Bu gruba ait bilinen 8 kadar tür vardır. Koloni oluştururlar pelajik yaşarlar koloni bireylerinin ortak tulumları vardır. Bunlar eşeyli yada eşeysiz çoğalırlar. Örnek: Pyrosoma sp. Atrioporları ortak bir kloak a açılır.bunların koloni uzunluğu 3,5 ile 35 cm arasında değişir. FİLUM CHORDATA 9

11 3.KLASİS LARVACEA (Appendicularia) Boyları yaklaşık 5 mm kadardır, kuyrukları ile birlikte 30 mm ye kadar çıkabilir. Koloni oluşturmazlar. Korda taşıyan kuyruklarını korumuşlardır. Tulumları jelatinli bir evcik şeklindedir. Bu evcik hayvanın epidermisi tarafından salgılanan jelatin ile oluşturulur ve süzme organı olarak görev yapar. Evcik süzgeç vazifesi göremeyecek hale geldiğinde atılıp yeniden oluşturulabilir. Kordadorsalis ve sinirsel boruları kuyruk bölgesinde de tüm yaşam boyunca bulunur. Pelajik yaşarlar, açık denizlerde 200 m nadiren 1000 m ye kadar planktonik olarak bulunurlar. Örnekler: Appendikularia sp. evciksiz formlar Oikopleura sp. evcikli formlar 2. SUBFİLUM CEPHALOCHORDATA (Acrania = Leptocardia= Kafatassızlar) Omurgalı hayvanlara yapı bakımından en yakın hayvan gurubu olmaları bakımından çok önemlidirler. Şekilleri balığı andırır. Vücutları yanlardan basık ve şeffaftır. Ergin bireylerde belirgin bir baş bölgesi bulunmaz, sırt taraflarında ve bütün vücut boyunca uzanan bir yüzgeç vardır. FİLUM CHORDATA 10

12 KORDADORSALİS ve bunun üstünde NEURAL BORU (sinir borusu), baştan kuyruk sonuna kadar olmak üzere bütün vücut boyunca devam eder. Kordalılara ait her üç özelliğin tüm yaşamları boyunca görüldüğü önemli bir gruptur. Kordadorsalis eksen iskeleti olarak görev yapar ve omurgalılardaki omurga nın öncüsüdür. Bunlarda ağzın ön tarafında TROKAL DiSK görülür. Yutak diğer kordalılardaki gibi hem besin almaya hem de solumaya yarar.yutakta çok sayıda solungaç yarığı ve kesesi bulunur. Bunların bağırsaklarının ön tarafına doğru mideden sonra bir çıkıntı oluşur. Bu çıkıntıya HEPATİK ÇEKUM denir ve karaciğer ödevi görür. Barsak ventral tarafta ve kuyruğun başlangıç kısmında anüsle sona erer. Boşaltım: Boşaltım organları nefridyumlardır. Sayıları 90 civarındadır. Nefridyumun konumu yutağın dorsal tarafındadır. Boşaltım maddeleri solungaç yarıklarından alınır ve atık maddeler atriumdan dışarıya atılır. FİLUM CHORDATA 11

13 3.SUBFİLUM VERTEBRATA (Vertebrata =Omurgalılar, Craniota = Kafataslılar, Fıkralılar) Omurgalı Hayvanlar olarak bilinen Subfilum Vertebrata balıklar, amfibiler, sürüngenler, kuşlar ve memeli hayvanları içine alır. Omurgalı hayvanlarda vücut bilateral simetrilidir. Vücut baş, gövde ve kuyruk olmak üzere 3 bölgeye ayrılır. Başta ağız, yutak, değim ve duyum organları bulunur. Ağız başın ön ucunda ya da öne yakın yerdedir. Ağza yakın dorsalde veya ventralde burun deliği veya delikleri bulunur. Başın yanlarında bir çift göz onun arka tarafında bir çift denge organı bulunur. Gövde, sölomu ve içinde bulunan organları içerir. Bu organlar genel olarak kalp, sindirim, boşaltım ve üreme organlarıdır. Kuyruk gövdeden anüs ile ayrılır ve dışta özellikle suda yaşayanlarda iyi gelişmiştir, gövdenin devamı olarak görülür. Karada yaşayanlarda gövdenin bir eklentisi gibidir. Kuyruk bölgesi iç organları içermez. Anüs gövde ile kuyruğun birleştiği yerde ve alta yer alır. Üreme ve boşaltım açıklıkları ayrı ayrı ya da tek açıklık olarak anüsün önünden ya da arkasından dışarı açılır. Bazen de üreme ve boşaltım açıklıkları ayrı ayrı kloak adı verilen bir boşluğa açılırlar kloakta tek bir açıklık ile dışarıya açılır. FİLUM CHORDATA 12

14 Solunum; Solungaç yarıkları başın arka tarafının her iki yanında bulunur. Sayıları günümüzde yaşayan çenesizlerde 5 çiftte kadar olabildiği gibi diğer omurgalılarda en fazla 7 çifttir. Hava solunumu yapanlarda yetişkin bireylerde solungaçlar kaybolur ve solunum akciğerlerle olur. Deri; Omurgalılarda vücudu örten deri dışta ektoderm kökenli epidermis ve onun altında mezoderm kökenli olan derma tabakalarından oluşur. Cephalokordatlarda deri tek tabakalıdır. Omurgalılarda çok tabakalıdır. İskelet; Omurgalı hayvanlarda iskelet köken bakımından, dermal iskelet (dış iskelet) ve iç iskelet diye ikiye ayrılır. Dış iskelet adı da verilen dermal iskelet derinin derma tabakasından oluşur ve vücudun dışını örten koruyucu bir tabaka oluşturan pulları, plakları, yüzgeç ışınlarını, dermal kökenli örtü kemiklerini içermektedir. İç iskelet vücuda desteklik yapar beyin ve omuriliği korur. İç iskelet notakorda, omurga, baş iskeleti ve appendikular iskeletten oluşur. Notakorda omurga ve baş iskeletleri EKSEN İSKELETİ adını alırlar. Appendikular iskelet ise ekstremiteleri eksen iskeletine bağlayan kemerleri oluşturur. Yetişkin bireylerin çoğunda notakordanın yerini omurların sentrum gövde kısımları alır ancak Cyclostomata da olduğu gibi ergin hallerde notakorda aynen muhafaza edilir. Diğerlerinde notakorda indirgenmiş yerini omurga almıştır. Omurga omurlardan yapılmıştır. İç iskelet, baş bölgesi notakordanın ön ucuyla ilgili olarak gelişmiştir. Baş iskeleti omurgalıların en önemli ayırt edici özelliğidir. Kökeni mezodermdir. Baş iskeleti SINKRANYUM olarak anılır. Nörokranyum ve Visserokranyum bölgelerinden oluşmuştur. Baş iskeletinin beyni koruyan kısmına NÖROKRANYUM, dil çene ve solungaçları destekleyen yaydan oluşan kısmına VISSEROKRANYUM adı verilir. Appendikular iskelet ön ve arka ekstremiteleri destekleyen ve onların dolaylı yada doğrudan eksen iskeletine bağlanmasını sağlayan iskelettir. Kas; Histolojik olarak kaslar düz kaslar çizgili kaslar ve kalp kası olmak üzere 3 tiptir. Düz kaslar solunum boşaltım üreme ve sindirim sistemlerinin kan damarlarının ve deriyle diğer organların bağ dokularının yapısında bulunurlar. Kalp kası kalpte bulunur. Çizgili kaslar ise eksen ya da iskelet kasları adını da alırlar ve iskelet elementleriyle bağlıdırlar. FİLUM CHORDATA 13

15 Sindirim; Sindirim sistemi omurganın ventralinde yer alır.ağız açıklığıyla başlar bunu ağız boşluğu, yutak, mide, bağırsak izler ve anüsle sona erer. Dolaşım Sistemi; Omurgalı hayvanlarda kalp odacıklıdır ve ventraldedir. Kalp kası adı verilen özel bir kastan yapılmıştır. Kan dolaşım sistemi atardamar, toplardamar ve kılcal damarlardan oluşan kapalı bir sistemdir. Kan hücreleriyle plazmadan yapılmış olan kan bu sistemin içerisinde kalbin kotraksiyonuyla dolaşır Boşaltım; Boşaltım organları bir çift böbrektir. Pronefroz, Mezonefroz, Opistonefros, Metanefroz tipte olmak üzere 3 tip böbrek vardır. Pronefroz yalnızca embriyo evresinde görülür. Boşaltım maddeleri böbreklerden boşaltım kanallarıyla atılmaktadır. Üreme Sistemi; Gonatlar sölomun dorsal çeperinde mezenterlerle bağlıdırlar. Gonatlar bir çifttir. Erkeklerde testis, dişilerde ovaryum adını alır. Omurgalı hayvanlar genellikle ayrı eşeylidir ancak hermafrodit olanları da vardır. Sinir Sistemi; kökeni dorsal sinirsel borudur. Bu genişleyip farklılaşarak beyni geri kalan kısmı da omuriliği oluşturur. Beyin birbirinden yapı ve işlev bakımından farklı 5 bölgeye ayrılır. Telensefalon (ön beyin) Diensefalon (ara beyin) Mesensefalon (orta beyin) Metensefalon (arka beyin-beyincik) FİLUM CHORDATA 14

16 Miyelensefalon (Medulla oblangata -son beyin, omurilik soğanı). Beyinden aşağı omurgalılarda 10 çift, yüksek omurgalılarda 12 çift sinir çıkar. Bunlara KRANIYAL sinirler adı verilir. Subfilum Vertebrata iki süperklasis e ayrılır. 1.SÜPERKLASİS AGNATHA 2.SÜPERKLASİS GNATHOSTOMATA DÜŞÜNELİM- ÖĞRENELİM Corda dorsalis ilk olarak hangi hayvanda tüm yaşam boyu görüldü? Solungaç yarıklarının olmadığı örnek var mı? Kuyruk olmayan canlı varmı? Kaynakça -Spezielle Zoologie (2004) Teil 2: Wirbel oder Schädeltiere. Spektrum Akademischer Verlag Heidelberg Berlin. ISBN Demirsoy A Yaşamın Temel Kuralları. Omurgalılar / Anamniyota. Cilt-III / Kısım-I -TÜBİTAK, bilim sözlüğü FİLUM CHORDATA 15