ĠLKÖĞRETĠM SEKĠZĠNCĠ SINIF TÜRKÇE DERS KĠTAPLARININ SÖZ VARLIĞI BAKIMINDAN ĠNCELENMESĠ

Transkript

1 T.C. ĠNÖNÜ ÜNĠVERSĠTESĠ EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ TÜRKÇE EĞĠTĠMĠ ANA BĠLĠM DALI TÜRKÇE ÖĞRETMENLĠĞĠ BĠLĠM DALI ĠLKÖĞRETĠM SEKĠZĠNCĠ SINIF TÜRKÇE DERS KĠTAPLARININ SÖZ VARLIĞI BAKIMINDAN ĠNCELENMESĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ GÜLġAH ÖZ Tez DanıĢmanı : Yrd. Doç. Dr. Ramazan ÇĠFTLĠKÇĠ MALATYA

2 T.C. ĠNÖNÜ ÜNĠVERSĠTESĠ EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ TÜRKÇE EĞĠTĠMĠ ANA BĠLĠM DALI TÜRKÇE ÖĞRETMENLĠĞĠ BĠLĠM DALI ĠLKÖĞRETĠM SEKĠZĠNCĠ SINIF TÜRKÇE DERS KĠTAPLARININ SÖZ VARLIĞI BAKIMINDAN ĠNCELENMESĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ GÜLġAH ÖZ Tez DanıĢmanı : Yrd. Doç. Dr. Ramazan ÇĠFTLĠKÇĠ MALATYA 2012

3 T.C. Ġnönü Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitü Türkçe Eğitimi Ana Bilim Dalı Türkçe Öğretmenliği Bilim Dalı GÜLġAH ÖZ tarafından hazırlanan Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarının Söz Varlığı Bakımından incelenmesi baģlıklı bu çalıģma, tarihinde yapılan sınav sonucunda baģarılı bulunarak jürimiz tarafından Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiģtir. Yrd. Doç. Dr. Ramazan Çiftlilçi Ġmzalar DanıĢman: Doç. Dr. Nesrin Sis Üye: Yrd. Doç. Dr. M. Akif Çeçen Üye: O N A Y /../ 2012 Prof. Dr. Sebahattin ARIBAġ Enstitü Müdürü i

4 ONUR SÖZÜ Yrd. Doç. Dr. Ramazan ÇĠFTLĠKÇĠ nin danıģmanlığında yüksek lisans tezi olarak hazırladığım Ġlköğretim Sekizinci Sınıf Türkçe Ders Kitaplarının Söz Varlığı Bakımından Ġncelenmesi baģlıklı bu çalıģmanın bilimsel ahlâk ve geleneklere aykırı düģecek bir yardıma baģvurmaksızın tarafımdan yazıldığını ve yararlandığım bütün yapıtların hem metin içinde hem de kaynakçada yöntemine uygun biçimde gösterilenlerden oluģtuğunu belirtir, bunu onurumla doğrularım. GÜLġAH ÖZ ii

5 ÖNSÖZ Türkçe ders kitapları Türkçe öğretiminde kullanılan en önemli gereçlerin baģında gelmektedir. Bu nedenle Türkçe ders kitaplarının Türkçenin söz varlığını baģarılı bir Ģekilde yansıtması ve öğrencilerin kelime hazinelerini geliģtirmesi ve zenginleģtirmesi gerekmektedir. Yenilenen Türkçe Öğretim Programında öğrencilerin kelime hazinelerini geliģtirmeye ve zenginleģtirmeye yönelik amaçlar ve kazanımlar bulunmaktadır. Türkçe ders kitaplarının bu kazanımları gerçekleģtirecek nitelikte hazırlanması önem kazanmaktadır. Yapılan bu çalıģmada 8. sınıf Türkçe ders kitaplarının ne gibi özellikler gösterdiği incelenmiģtir. 8. sınıf Türkçe ders kitaplarının Türkçenin söz varlığını ne derece yansıttığı ve bu söz varlığı ögelerinin Türkçe Öğretim Programında belirtilen kazanımları gerçekleģtirebilme düzeyleri incelenmiģtir. Tezin hazırlanması sırasında sabır ve özveriyle bana yardımcı olan tez danıģmanım Yrd. Doç. Dr. Ramazan Çiftlikçi ye, ders aģamasında bilgilerinden yararlandığım Prof. Dr. Hasan Kavruk, Prof. Dr. Songül TaĢ, Doç. Dr. Nesrin Sis, Yrd. Doç. Dr. M. Akif Çeçen, Yrd. Doç. Dr. Ġlhan Erdem hocalarımıza teģekkürlerimi sunarım. GÜLġAH ÖZ iii

6 ÖZET SEKĠZĠNCĠ SINIF TÜRKÇE DERS KĠTAPLARININ SÖZ VARLIĞI BAKIMINDAN ĠNCELENMESĠ ÖZ, GülĢah Yüksek Lisans, Ġnönü Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Türkçe Öğretmenliği Bilim Dalı Tez danıģmanı : Yrd. Doç. Dr. Ramazan ÇĠFTLĠKÇĠ Ocak- 2012, xi sayfa Bu araģtırmada seçilen dört adet 8. sınıf Türkçe ders kitabı söz varlığı bakımından incelenmiģtir. Söz konusu Türkçe ders kitaplarının söz varlığını tespit etmek amaçlanmıģtır. Bu çalıģmada incelenen ders kitapları Talim ve Terbiye Kurulu nun Eğitim - Öğretim yılında Türkçe derslerinde 8. sınıfta okutulmasını tavsiye ettiği kitaplardan dört tanesini içermektedir. Bu kitaplar Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Pasifik Yayınları, Tav Yayınları ve Koza Yayınlarıdır. Bu dört kitapta yer alan toplam 121 metnin sıklık dizinleri oluģturulmuģ ve bu metinler söz varlığı açısından incelenmiģtir. AraĢtırmada betimsel tarama modeli ve doküman incelemesi teknikleri kullanılmıģtır. AraĢtırmanın birinci bölümünde problem durumu, araģtırmanın önemi, amacı, sınırlılıkları, varsayımlar ve tanımlar verilmiģtir. AraĢtırmanın ikinci bölümünde kelime, kelime hazinesi, söz varlığı, kavramları verilmiģ ; Türkçe Öğretim Programı nda kelime öğretimi ile ilgili kavramsal çerçeve çizilmiģ, ilgili araģtırmalara ve yayınlara yer verilmiģtir. Üçüncü bölümde araģtırmanın yöntemi ve uygulama süreci yer almaktadır. Dördüncü bölümde elde edilen bulgular ve bulguların yorumlanması yer almaktadır. BeĢinci bölümde araģtırma sonuçları ortaya konmuģ ve öneriler sunulmuģtur. iv

7 AraĢtırmanın sonucunda farklı yayınevlerine ait 8. sınıf Türkçe ders kitaplarının Türkçenin söz varlığını temsil etme açısından değiģiklikler gösterdiği tespit edilmiģtir. Ders kitaplarının Türkçenin söz varlığını yansıtma ve programda hedeflenen kazanımlara uygunluk açısından daha özenli hazırlanması gerektiği vurgulanmıģtır. Anahtar Kelimeler : Kelime, Kelime hazinesi, Söz varlığı, Türkçe ders kitabı v

8 ABSTRACT THE ANALYZĠNG OF VOCABULARY OF EĠGHTEENTH GRADE TURKĠSH COURSE BOOKS ÖZ, GülĢah Master Thesis, Ġnönü University, Institude of Educational Sciences Turkish Language Teaching Department Advisor : Yrd. Doç. Dr. Ramazan Çiftlikçi January- 2012, xi +260 pages Four 8th grade Turkish course books selected in this study were examined for the presence of word. It was aimed to detect the word presence of the mentioned Turkish course books. The course books examined in this study contain four books recommended by the Board od Education to be taught in the 8th grade Turkish lessons in academic year. These books are the Ministry of Education Publications, Pasifik Publications, Tav Publications and Koza Publications. Frequency index of 121 text were created and these texts were examined in the presence of word. In this study descriptive scanning model and document examination tecnics were used. In the first part of the study the problem, the importance of the study, the aim, limitations, assumptions and definitions were given. In the second part of the study, concepts such as vocabulary and word were given. In the Turkish education programme the conceptual framework was prepared related to teaching vocabulary, related researches and publications were mentioned. In the third part, research metod and application time were mentioned. In the fourth part, the findings and interpretations of findings were given. In the fifth part, research results were demonstrated and recommendations were presented. In the conclusion of research it shows that 8th grade Turkish course books by different publishers change in the presence of word. It is stressed that course books which are the reflections of word presence of Turkish must be prepared more carefully for the conformity to the target acquisitions in the schedule. Key Words : Word, vocabulary, basic vocabulary, Turkish course book vi

9 İÇİNDEKİLER KABUL VE ONAY SAYFASI.. i ONUR SÖZÜ... ii ÖNSÖZ... iii ÖZET... iv ABSTRACT... vi ĠÇĠNDEKĠLER... vii TABLOLAR ve ġekġller LĠSTESĠ... x KISALTMALAR... xi 1. GĠRĠġ Problem Durumu AraĢtırmanın Amaçları AraĢtırmanın Önemi AraĢtırmanın Sınırlılıkları Varsayımlar Tanımlar KURAMSAL BĠLGĠLER VE ĠLGĠLĠ ARAġTIRMALAR Kelime Kelimenin Tanımı, Kapsamı Kelime ve Kavram Çocukta Dil GeliĢim Süreci DavranıĢçı YaklaĢım BiliĢsel YaklaĢım (EtkileĢimci YaklaĢım) Psikolinguistik YaklaĢım (Üretme Kuramı) Pragmatik YaklaĢım (Sosyal Öğrenmeci) : EtkileĢimci YaklaĢım: Çocukta Dil GeliĢim Basamakları Yenidoğan Dönemi Cıvıldama Dönemi Heceleme Dönemi Tek Sözcük Dönemi Ġki Sözcük Dönemi Cümleler Dönemi YaĢ Dönemi vii

10 YaĢ Dönemi YaĢ Dönemi YaĢ Dönemi YaĢ Dönemi Dil GeliĢimini Etkileyen Etkenler Cinsiyet Zeka GeliĢim ve Öğrenme Ġle Ġlgili Farklılıklar Sosyo - Ekonomik Durum Aile ĠliĢkileri Temel Dil Becerileri ve Kelime Hazinesi Kelime Hazinesinin GeliĢtirilmesi ve Önemi Kelime Öğretiminde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Kelime Hazinesini GeliĢtirme Yolları Okuma Etkinlikleri Dinleme / Ġzleme Etkinlikleri KonuĢma Etkinlikleri Yazma Etkinlikleri Doğrudan Kelime Öğretimi Soyut Kelimelerin Öğretimi Görseller Yoluyla Kelime Öğretimi Gözlem Yoluyla Kelime Öğretimi Dilbilgisi Etkinlikleri Sözlük Kullanma ÇağrıĢım Haritası Yoluyla Kelime Öğretimi Yapısal Analiz Yoluyla Kelime Öğretimi BoĢluk Doldurma Yoluyla Kelime Öğretimi Söz Varlığı Söz Varlığının Tanımı, Kapsamı Türkçenin Söz Varlığı Üzerine Söz Varlığı ve Sıklık ĠliĢkisi Söz Varlığının Ġçerdiği Öğeler Temel Söz Varlığı Atasözleri Deyimler viii

11 Ġkilemeler Kalıp (ĠliĢki) Sözleri Terimler Çeviri Sözcükler Yabancı Sözcükler KalıplaĢmıĢ Sözler Türkçe Öğretimi Programında Söz Varlığı Türkçe Ders Kitaplarında Metinler Ders Kitabının Tanımı ve Özellikleri Metin Tanımı ve Türleri Türkçe Ders Kitaplarında Metinler ve Sahip Olmaları Gereken Özellikler Söz Varlığında Metinlerin Önemi Ġlgili Yayın ve AraĢtırmalar YÖNTEM AraĢtırmanın Modeli Evren ve Örneklem Verilerin Toplanması ve Analizi Koza Yayınlarının Yayımladığı 8. Sınıf Türkçe Ders Kitabı Millî Eğitim Bakanlığının Yayımladığı 8. Sınıf Türkçe Ders Kitabı Tav Yayınlarının Yayımladığı 8. Sınıf Türkçe Ders Kitabı Pasifik Yayınlarının Yayımladığı 8. Sınıf Türkçe Ders Kitabı BULGULAR ve YORUM Sınıf Koza Yayınları Türkçe Ders Kitabı Sıklık Dizini Sınıf MEB Yayınları Türkçe Ders Kitabı Sıklık Dizini Sınıf Tav Yayınları Türkçe Ders Kitabı Sıklık Dizini Sınıf Pasifik Yayınları Türkçe Ders Kitabı Sıklık Dizini Sınıf Türkçe Ders Kitapları Metinlerinin Söz Varlıklarının Ġçerdiği Ögeler SONUÇ ve ÖNERĠLER Sonuçlar Öneriler KAYNAKÇA ix

12 TABLOLAR ve ŞEKİLLER LİSTESİ Tablo 1 : Pierce nin Türkiye Türkçesindeki Sıklık Dizgesi Tablo 2 : Ġlyas Göz e ait Yazılı Türkçenin Kelime Sıklığı Sözlüğü Tablo 3 : Koza Yayınları Ders Kitabı Metinleri Tablo 4 : MEB Yayınları Ders Kitabı Metinleri Tablo 5 : Tav Yayınları Ders Kitabı Metinleri Tablo 6 : Pasifik Yayınları Ders Kitabı Metinleri Tablo 7 : Metinlerde Geçen Atasözleri Tablo 8 : Metinlerde Geçen Deyimler Tablo 9 : Metinlerde Geçen Ġkilemeler Tablo 10 : Metinlerde Geçen Kısaltmalar Tablo 11 : Metinlerde Geçen Yabancı Kelimeler Tablo 12 : Metinlerde Geçen Özel Ġsimler Tablo 13 : Metinlerde Geçen ÖzdeyiĢler Tablo 14 : Metinlerde Geçen ĠliĢki Sözleri (Kalıp Sözler) Tablo 15 : Koza Yayınları Türkçe Ders Kitabı Temalara Göre Söz varlığı Unsurları Tablo 16 : MEB Yayınları Türkçe Ders Kitabı Temalara Göre Söz varlığı Unsurları Tablo 17 : Tav Yayınları Türkçe Ders Kitabı Temalara Göre Söz varlığı Unsurları Tablo 18 : Pasifik Yayınları Türkçe Ders Kitabı Temalara Göre Söz varlığı Unsurları Tablo 19 : Genel Veriler Tablo 20 : Genel Verilerin Oranlanması ġekil 1. Dile hâkimiyet, kelime hazinesi ve kelime bilgisi ile okuma kapsamı iliģkisi x

13 KISALTMALAR Akt. : Aktaran Ar. : Arapça C.: Cilt Çev. : Çeviren Ġng. : Ġngilizce Far. : Farsça Hol. : Hollandaca MEB : Millî Eğitim Bakanlığı S. : Sayı s.: Sayfa S.O. : Serbest Okuma TDK : Türk Dil Kurumu Vb. : Ve benzerleri Vd. : Ve diğerleri Yy. : Yüzyıl xi

14 1 1. GİRİŞ AraĢtırmanın bu bölümünde problem durumu, araģtırmanın amaçları, araģtırmanın önemi, sınırlılıklar, varsayımlar ve tanımlar yer almaktadır Problem Durumu Dil, insanı diğer canlılardan ayıran en önemli unsurlardan biridir. Aksan (2001: 15) dili, düģünce, duygu ve isteklerin bir toplumda ses ve anlam yönünden ortak olan ögeler ve kurallardan yararlanılarak baģkalarına aktarılmasını sağlayan, çok yönlü çok geliģmiģ bir dizge olarak tanımlar. Dilin en önemli iģlevlerinden biri de bir toplumun, ulusun bireyleri arasında iletiģimi, anlaģmayı sağlamasıdır. Dil sadece iletiģimin, anlaģmanın değil, düģünmenin de aracıdır. ĠletiĢimin ve düģünmenin aracı olan dil, insanları birbirine bağlayan, bir toplumu geliģigüzel insan yığını olmaktan çıkaran, ulus hâline getiren en önemli ögelerden biridir. Aynı dili konuģan ve dil birliği sağlanan toplumlarda bireyler arasında köklü bir yakınlık, sevgi ve saygı bağları oluģur. Bu bağlar toplum yaģamı için çok önemli olan güven duygusunun kaynağıdır. Çok iyi bilinmektedir ki, birbirine güven duyan insanların meydana getirdiği toplumlarda birlik ve bütünlük kolayca sağlanır (Kavcar,1999: 141). Ġnsandan ve toplumdan ayrı düģünülemeyen dil, insanı ilgilendiren bütün kurumlarla ilgilidir. Ġnsan, toplum içinde de sahip olduğu dil yeteneğini aktif bir Ģekilde uygular. Bireyin doğuģtan sahip olduğu dili kullanma yeteneği, aile, çevre ve okul yaģantıları vasıtasıyla geliģerek devam eder. Çevresi ile doğumundan itibaren etkileģim içerisinde olan bireyin yeni kelime ve kavramlarla karģılaģması sonucu kelime hazinesi geliģir. Kelime hazinesi ve kavram geliģimi bireyin dil geliģimine paralel olarak gerçekleģir. Bireyin dünya ile ilgili bilgisi kelime hazinesi ve aktif anlama yeteneği ile ölçülebilir. Bireyin kelime hazinesinin sürekli ve planlı olarak geliģimi okul ortamında gerçekleģtirilen ana dili eğitimi ile mümkün olmaktadır. Okul öncesi dönemde aile ve çevrenin etkisiyle geliģmeye baģlayan kelime hazinesi, zihinsel geliģime paralel olarak okul döneminde hızlanır. Ġlköğretimde öğrencilerin kelime hazinesinin geliģimine en çok katkısı olan ders Türkçe dersidir. Hazırlanan ilköğretim programlarında kelime hazinesinin geliģimine Türkçe dersinin genel ve özel amaçları arasında yer verilmiģtir.

15 2 Türkçe dersi Öğretim Programında (Millî Eğitim Bakanlığı,2006:4) Türkçe dersinin genel amaçları arasında Okuduğu, dinlediği ve izlediğinden hareketle söz varlığını zenginleģtirerek dil zevki ve bilincine ulaģmaları; duygu, düģünce ve hayal dünyalarını geliģtirmeleri ifadesinin yer alması dil eğitiminde kelime hazinesin geliģimine verilen önemi ortaya koymaktadır. Türkçe öğretiminde Türkçe ders kitaplarının önemi göz önüne alındığında, kelime hazinesinin geliģimi ve kelime öğretimi ile ilgili kazanımların gerçekleģtirilmesinde Türkçe ders kitaplarının içerdiği söz varlığının önemi anlaģılmaktadır. MEB tarafından 2006 yılında yayımlanan Türkçe Öğretim Programında ders kitaplarında bulunan okuma metinlerinde bulunması gereken özelliklerin neler olması gerektiği belirtilmiģtir. Metinlerin seçimine ; Türk eğitim politikasına uygun olması, millî ahlâki ve kültürel değerlere uygun olması, öğrencilere dil zevkini ve bilincini kazandırması, duygu düģünce ve hayal dünyasını zenginleģtirici nitelikte olması, Türkçenin dil hassasiyetlerine yerli ve yabancı kaynaklı metinlerde özen gösterilmesi gibi unsurlara yer verilmiģtir (MEB, 2006: 56-57). Türkçe ders kitapları geçmiģte olduğu gibi günümüzde de Türkçe derslerinde kullanılan en önemli eğitim materyallerindendir. Türkçe derslerinin metin ağırlıklı iģlenen bir ders olduğu göz önüne alındığında bu metinlerin taģıması gereken özellikler önem kazanmaktadır. Metinlerin; öğrencinin duygu ve düģünce dünyasının geliģiminde, Türkçenin zenginliklerinin ve kullanım inceliklerinin fark edilmesinde, okuma bilincinin artmasında, kelime hazinesinin zenginleģmesinde büyük rolü bulunmaktadır. Dolayısıyla Türkçe ders kitaplarında yer alan metinlerin Türkçenin söz varlığını baģarılı bir Ģekilde yansıtması ve öğrencilerin kelime hazinelerini zenginleģtirmeleri beklenir. Bu beklentiden hareketle Türkçe ders kitaplarında yer alan metinlerin söz varlıklarının incelenmesi ; mevcut kitapların bu husustaki durumlarının ortaya konması bakımından önem kazanmaktadır AraĢtırmanın Amaçları Bu araģtırmanın temel amacı örnekleme alınan 8. sınıf Türkçe ders kitaplarında yer alan metinlerin söz varlığını belirlemektir. Bu temel amaç çerçevesinde Ģu sorulara cevap aranmaya çalıģılmıģtır:

16 3 a) DeğiĢik yayınevlerine ait 8. sınıf Türkçe ders kitaplarının söz varlığı ne kadardır? b) DeğiĢik yayınevlerine ait 8. sınıf Türkçe ders kitaplarında kelime sıklığını ne gibi farklılıklar göstermektedir? c) 8.sınıf Türkçe ders kitaplarına ait metinlerin Türkçenin söz varlığı açısından niteliği nasıldır? d) 8.sınıf Türkçe ders kitaplarındaki temalar söz varlığı açısından ne gibi farklılıklar göstermektedir? 1.3. AraĢtırmanın Önemi Ġnsanın bireysel ve toplumsal sorumluluklarını yerine getirebilmesi için gerekli dil donanımlarına sahip olması gerekmektedir. Dili etkili bir iletiģim aracı olarak kullanma, onunla ilgili birtakım becerilerin zamanında ve uygun bir Ģekilde kazanılması ile mümkündür. Dil geliģiminin anne karnında baģladığı göz önüne alındığında çocuk, okul öncesi dönemde çevrenin, okul döneminde ise hem çevrenin hem de eğitimsel koģulların etkisiyle yeni kelimeler öğrenir ve kelime hazinesi zenginleģir. Bu nedenle dil becerilerinin geliģiminin, doğumdan itibaren sürekli ve planlı olarak ele alınması gerekmektedir. Ġlköğretimde Türkçe öğretimi de dil eğitiminin temelini oluģturması bakımından önemlidir. Türkçe ders kitapları, öğretim programının sınıf içinde planlı bir Ģekilde uygulanmasını ve kazanımların gerçekleģtirilmesini sağlayan temel kaynaktır. Türkçe dersinde ders kitapları, çeģitli metinler ekseninde ana dili kullanımını geliģtirmeyi hedefler. Bu nedenle Türkçe ders kitaplarındaki metinler, Türkçe öğretiminde önemli bir yer tutmaktadır. Türkçe ders kitaplarının, öğrencilerin kelime hazinesinin geliģiminde ve sözcük ediniminde önemi göz önünde bulundurulduğunda bu ders kitaplarının Türkçenin söz varlığını ne derece yansıtabildiğinin saptanması ve daha sonra basılacak Türkçe ders kitaplarının hazırlanmasında elde edilen sonuçların göz önünde bulundurulması önem taģımaktadır.

17 4 Son yıllarda Türkçe Eğitimi alanında değiģik sınıflara göre, ders kitaplarının söz varlığı araģtırmaları, yoğunluk kazanmıģtır. Ancak hem Türkçe Öğretim Programında hem ders kitaplarında ve kullanılan metinlerde yapılan değiģiklikler, yeni eklenilen serbest okuma metinleri ders kitaplarının söz varlığında farklılıkların oluģmasına neden olmuģtur. OluĢan bu farklılıkların tespit edilmesi ve kelime öğretimi çalıģmalarında kullanılması Türkçe öğretimi açısından gereklidir. Bu önem gereği Türkçe ders kitaplarının söz varlığı açısından incelenmesi gerekmektedir. Bu çalıģmada kelime, kelime hazinesi, söz varlığı, kavramları; Türkçe Öğretim Programlarında kelime öğretimi ile ilgili kavramsal çerçeve çizildikten sonra 8. sınıf Türkçe ders kitaplarında yer alan metinler söz varlığı açısından incelenmiģtir. AraĢtırmanın Türkçe öğretimine katkı sağlaması beklenmektedir 1.4. AraĢtırmanın Sınırlılıkları Bu araģtırma : 1. Millî Eğitim Bakanlığının Eğitim - Öğretim yılında 8. sınıflarda okutulması kabul edilen dört adet Türkçe ders kitabı ile, 2. Bu kitaplarda kullanılan konu metinleriyle, 3. Söz varlığı ögeleri olarak atasözleri, deyimler ikilemeler, iliģki sözleri, özdeyiģler, kısaltmalar, yabancı kelimeler, özel isimler ile sınırlıdır Varsayımlar Bu araģtırmada Eğitim - Öğretim yılında tavsiye edilen 8. sınıf Türkçe ders kitapları metinlerinin söz varlığı ile ilgili yapılan incelemeler sonucu elde edilen veriler, diğer Türkçe ders kitapları için de geçerli sayılmıģtır Tanımlar Kelime : Kelime, bir veya birden çok heceli ses öbeklerinden oluģan, aynı dili konuģan kiģiler arasında zihinde tek baģına kullanıldığında belli bir kavrama karģılık olan somut veya belli bir duygu veya düģünceyi yansıtan soyut, yahut da somut ve soyut kavramlar arasında iliģki kuran dil birimidir (Korkmaz, 2003 :144).

18 5 Kelime hazinesi : Kelime hazinesi, bir dilin bütün kelimeleri, bir kiģinin veya topluluğun söz dağarcığında yer alan kelimeler toplamıdır (Korkmaz, 2003 :144). Söz varlığı : Bir dilin sözcükleri, terimleri, yabancı dillerden gelme ögeleri, atasözleri, deyimleri, insanlar arasındaki iliģkilerde kullanılması gelenek olmuģ kalıp sözleri ve kalıplaģmıģ birtakım özdeyiģlerdir (Aksan, 1996 : 7). Sıklık : Sıklık, dilde bir sözcüğün kullanılma oranı, frekans (TDK,2005); bir dilin sözcüklerinin öteki sözcüklere oranla daha çok ya da daha seyrek kullanılmasıdır (Aksan, 2007/ III.C. :20). Ders kitabı : Ders kitabı belirli bir dersin (matematik, Türkçe vb) öğretimi için ve belirli düzeye (ilköğretim, lise gibi) yönelik olarak yazılan ; içeriği öğretim programına uygun olan, incelemesi yapılmıģ ve onaylanmıģ olan temel kaynaktır (Kılıç, 2005 :40). Metin : Metin belirli bir bildiriģim bağlamında bir ya da birden çok kiģi tarafından sözlü ya da yazılı olarak üretilen dil dizgesi bütünüdür (Günay, 2001 :33).

19 6 2. KURAMSAL BİLGİLER VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 2.1. Kelime Kelimenin Tanımı, Kapsamı Bireyin yaģamında ve sosyalleģmesinde en önemli aģamalardan biri de dil öğrenmesidir. Ġnsan hayatında etkin role sahip dilin vazgeçilmezliğinin temelinde, insana ve kendisine ait dıģ dünyayı ifade etmesine yardımcı olan kelimeler yatmaktadır. Ġnsanoğlunun evrendeki kavramları, varlıkları, nesneleri, eylemleri adlandırması kelimeler vasıtası ile mümkündür. Bu özelliklerden hareketle kelimeyi, bir veya birden çok ses öbeklerinden oluģan ve belli bir kavramı, duyguyu, düģünceyi, eylemi yansıtan söz öbekleri olarak tanımlayabiliriz. Zeynep Korkmaz, (2003: 144) kelimeyi Bir veya birden çok heceli ses öbeklerinden oluģan, aynı dili konuģan kiģiler arasında zihinde tek baģına kullanıldığında belli bir kavrama karģılık olan somut veya belli bir duygu veya düģünceyi yansıtan soyut, yahut da somut ve soyut kavramlar arasında iliģki kuran dil birimi. olarak tanımlamıģtır. Korkmaz ın tanımı kelimenin anlam ve Ģekil boyutunu vurgulamaktadır. Kelime kavramı üzerinde çok sayıda tanımlama ve sınıflama bulunmaktadır. Dili oluģturan unsurların kelime olup olmadığını belirleyen etkenlerin neler olduğu konusunda kesin bir tarif yoktur. Kimi tanımlar bağımsız yazılan her birimi kelime olarak kabul ederken bu durum Türkçedeki birleģik kelimelerin durumunu açıklayamamaktadır. Çünkü bitiģik yazılan birleģik kelimeler ile ayrı yazılan birleģik kelimelerin yapıları arasında yazılıģları dıģında bir fark yoktur. Örneğin aslan ve ağız kelimeleri tek baģlarına farklı anlamlara sahip iken aslanağzı kelimesinin anlamı her ikisinden de farklıdır. Aynı Ģekilde eģ sesli kelimeler de kelimelerin Ģekle ait tanımlamalarında yeterince açıklanamamaktadır. Ayrıca henüz yazı dilinde olmayan diller de düģünüldüğünde yazıyı esas alan kelime tanımları yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle konuģma dilini de kapsayacak kelime tanımlarının gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bu durumda konuģmaya yönelik olan ses bilimsel yaklaģımlarda vurgu ve ses uyumları baģta gelmektedir. Vurgu sisteminin düzenli olduğu Fince ve Çekçe gibi dillerde kelime belirlemede vurgu yeterli iken Türkçede son hecede bulunan vurgu,

20 7 kelime ek alığında yeniden belirlenir. Ses uyumlarına göre yapılan kelime ayırma iģlemi de Türkçe de yetersiz kalmaktadır. Çünkü Türkçede ses uyumuna uymayan ekler bulunmaktadır. Ayrıca birleģik kelimeler de ses uyumuna uymamaktadır (Kurudayıoğlu, 2005: 1-3). Kelime tanımlamalarında Ģeklin göz ardı edilerek kelimenin sadece anlam boyutunun dikkate alınması da eksik bir yaklaģımdır. Türkçede çok anlamlı ve eģ sesli kelimelerin varlığı kelime tanımlamalarını güçleģtirmektedir. Eğer bir unsur birden çok anlama sahip ise bu durumda bunun bir çok anlamlılık örneği mi yoksa eģ seslilik örneği mi olduğunu söylemek her zaman öyle kolay ve net olmamaktadır (Palmer den akt: Kurudayıoğlu, 2005:3). Bayrav (1998: 77-78) kelimenin her dilde baģka ölçülere göre tayin edilen bir birim olduğunu belirtmiģtir. Bu ölçüler Ģunlardır: 1. Vurgu (Kelimenin baģını ve sonunu açıklar, sınırlar.) 2. Öğelerin arasına yabancı bir öğenin yerleģtirilememesi. 3. Ses uyumu 4. Kelime sayılamayacak bir ögenin ona bağlanması (Ġngilizcedeki door s) 5. Morfoloji bağlamaları, bitiģtirme. 6. Tek baģına cümle olarak kullanılabilmesi. 7. Bölümlerin bütünden çok kullanılması. 8. Bölümlerin anlamı bütünün anlam parçaları olmaması. Bu ölçütler ile bir dildeki kelime sınırları belirlenmeye çalıģılmıģtır. Bütün diller için doğru sayılabilecek kelime tanımlarının belirlenebilmesi oldukça zordur. Bu nedenle kelime tanımları yapılırken kelime sınırlarının ne olduğu sorusu önem kazanmaktadır. Kelime üzerine yapılan araģtırmalar, bu sınırların belirlenebilmesinde ve elde edilen bulguların dil eğitiminde kullanılabilmesinde önem taģımaktadır.

21 Kelime ve Kavram Sözcükler, bir dilde anlamlı olan en küçük birimleridir. Sözcükler,yanındaki sözcüklerle belirli bir anlam değeri kazanır. Sözcükler birer gösterge özelliğine sahiptir. Gösterge, kendisinden baģka bir Ģeyin yerine geçerek onu belirten veya gösteren bir birimdir. Kavramlar insan beyninde oluģtuklarından, bunların Ģu veya bu biçimde dıģarı vurulmaları ve aktarılmaları gerekir. Bunun için insan türünün geliģmesi sürecinde en uygun yol, sözlü göstergeler olan sözcükler olmuģtur (BaĢkan, 1988:108). Sözcükler, anlam dünyasını biçimlendiren önemli dil yapılarıdır. Kavram ise, ortak özellikler taģıyan bir dizi olgu, varlık ya da nesneyle ilgili genel nitelikli bir anlam içeren, değiģik deneyimlere uygun düģen, dil kökenli her türlü tasarım, düģünce, imge; bir nesne, varlık ya da oluģun imgesi; gösterilendir (Vardar, 2002: 132). Dil biliminde sözcük; gösterge, kavram gösterilen olarak ayrıģmıģtır. Kavramlar yaģantıların ürünüdür. Ġnsan sürekli olarak çevresi ile etkileģir. Böyle bir etkileģim içinde, çevresindeki çeģitli varlık, olay veya durumlarla ilgili yaģantılar geçirir ve onları kendi içerisinde anlamlandırmaya çalıģır. YaĢantıları arasında benzerlikler bulur ve bunları bir kategoride toplar. Sonra her bir kategoriyi adlandırır. Ġnsanın böyle bir soyutlama ile ulaģtığı biliģsel yapı kavram dır. SosyalleĢme sürecinde insan, kavramlarını topluma göre oluģturur, düzenler ya da değiģtirir (Özçelik, 1988: 6). Ġnsanda dil geliģimine paralel olarak sözcük ve kavram geliģimi de gerçekleģir. Sözcükler öncelikle insanın anlam dünyasını biçimlendirir. Bu nedenle kavramın öncelikle düģünmenin bir parçası olduğu söylenebilir. Özellikle soyut kavramları dilden soyutlayarak düģünüp açıklamanın olanağı yoktur. Aksan (2007/ III.C.:150) bu durumu Ģu örnekle açıklamıģtır : Kıskançlık, cömert, sevimli, adalet, acımasızlık gibi soyut kavramlar hemen her dilde bulunmakta, baģka baģka sesler ve değiģik biçimlerle anlatılarak o dilleri konuģanlarda belli bir düģüncenin uyanmasına yol açmaktadır. At, balık, ya da süt, geleneksel mantığın tanımlamasına göre zihinde belli bir tasarım uyandırır (at ta dört ayaklı, hızlı koģan hayvan imgesi, balık ta belli biçimiyle suda yaģayan yaratık, süt te ise tadı bilinen, beyaz, yoğunca sıvı). Ancak aynı Ģeyi kıskançlık, cömert, adalet, acımasızlık ve benzeri kavramlar için söyleyemeyiz. Bazı farklılıklar bulunmasına rağmen bir toplumda yer alan tüm bireylerin zihinlerinde aynı kavramların bulunduğu söylenebilir. BaĢka bir ifadeyle kavramlar

22 9 bakımından asıl ayrım diller arasında baģlamaktadır. Her dilde ekmek kavramı anlatım bulmuģken bu dilleri konuģan kiģilerin zihninde ekmek, birbirinden çok ayrımlı kavramlar olarak belirir. Üstelik Türkçedeki ekmeğin önemi ve insan yaģamındaki değeri öteki dillerde ya bu ölçüde değildir; ya da yoktur (Türkçedeki ekmek parası, ekmeğini kazanmak, ekmeğiyle oynamak deyimleri bu açıdan ilginçtir ; Anadolu nun birçok yöresinde yemek yemek yerine ekmek yemek kullanılır.) (Aksan, 2007/ III.C.:152). Çocuk okul öncesi dönemde ilk olarak dinleyerek okul döneminde ise hem dinleyerek hem okuyarak birçok kelime öğrenir. Öncelikli olarak kavramlar bir etkileģim ortamında öğrenilir. Bu nedenle dil, kavram öğrenmede önemlidir. Kelime hazinesinin geniģlemesinde öğrenilen kavram sayısı önem taģımaktadır. Kavram öğrenme yolları Ģu Ģekilde sıralanabilir : (Yıldız vd, 2006 : ) 1) ġartlanma : Bir neģenin adı o nesneyle ya da o nesnenin resmiyle öğrenilebilir. Nesne (uyarıcı) olmadığında o nesnenin adı olan ses, (tepki) o nesneyi hatırlatır. Kelimeleri Ģartlı tepki hâline getirebilmek için eģyayı (Ģartlı uyarıcı), anlamı (Ģartsız tepki) her defasında bir araya getirilmelidir. Bu tekrarlar neticesinde eģya, yani Ģartsız uyarıcı ortadan kalktığında eģyayı temsil eden kelime Ģartlı uyaran hâline dönüģür. (Alperen, 2003:23). 2) Aktarma : Kavram öğrenme temelde aktarmaya dayanır. Kavram öğrenmede aktarmadan yararlanmak için, kavramların hem benzerliklerine hem de aynılığına dikkat edilmelidir. 3) Bağlam : Daha önceden görülen ya da duyulan fakat anlamı bilinmeyen bir kelimenin, metin içinde cümlenin genel anlamı da düģünülerek bağlamdan hareketle anlamının anlaģılabilmesidir. 4) Genelleme : Kavramların karģıladığı nesnelerin benzer, farklı özelliklerinin verilmediği durumlarda genellemeyle kavram öğrenilir. Örneğin gaga kavramı. Bütün kuģların gagası vardır. Öğrenci, gagası olan canlıların kuģ olduğunu öğrenir. 5) BelirginleĢtirme :Kavramlarda ortak öğeleri gruplandırıp, diğerlerinden ayrılmasını sağlayarak kavramı dikkat çekici hâle getirmedir. 6) Ayırt Etme : Kavramın belli bir özelliğinin ayırt edilerek, ayırt edilmiģ özelliğe sahip diğer nesne veya varlıklara genelleme yapılmasıdır. Örneğin gözün ayırt edici

23 10 özelliği görmeye yarayan organ olmasıdır Ġnsan dıģı diğer canlılara genellendiğinde balığın gözü, kuģun gözü gibi çoğaltılabilir. Bunların gözünün yapısı farklı olsa da - gözün ayırt edici özelliğinden dolayı - görmeye yaradıkları anlaģılır. 7) Tanımlama : Bir kavramı baģka sözcüklerle karģılayıp betimleyerek öğretmedir. Bir kavram, eksiksiz ve bütün nitelikleriyle tarif edilerek açıklanır. Bu bakımdan öğrenme bir bütün olarak gerçekleģir. 8) Anlamlı Hâle Getirme : Kavramın diğer kavramlarla olan iliģkisinin bütün hâlinde ele alınmasıdır. Kavramları anlamlı hâle getirmede kullanılan en etkili yöntemlerden biri de kavram haritalarıdır. Bu yolla bir kavramın diğer kavramlarla olan iliģkisi bütün hâlinde ele alınır. 9) Sınıflandırma : Genel bir kavramı farklı özelliklerine göre gruplandırmaktır. Örneğin ağaç genel kavramı, iğne yapraklı ağaçlar, geniģ yapraklı ağaçlar alt kavramları gösterir. Bu sınıflandırma iģi, bir kavramın herhangi bir özelliğinden hareket edilerek yapılabilir. Kavram öğrenmenin ardıģık bir sırası vardır : önce kavram özellikleri algılanır yani kavramın orijinali, prototipi oluģturulur ; ardından bu özellikler uyarıcılara kodlanır; objeler, kavramların çeģitlerine göre kodlanır; tecrübeler arttıkça, dünyadaki bilgiler sınıflara bölünür ve onları öğrenmek için çeģitli mantıksal kurallar sistematik olarak kullanılır. Böylece kavram öğrenme tamamlanmıģ olur (Hulse den akt: Ülgen, 2004:130). Birey, yeni yaģantılar geçirdikçe kavram geliģimi ve buna bağlı olarak kelime hazinesi artacaktır. Birey, zamanla kelimeleri sözlük anlamlarının dıģında çok yönlü olarak öğrenmeye baģlar. Kavramların, fonksiyonel özelliklerinden çok, anlam yönünden ayırt edici özellikleri ön plana çıkar. Rentel e (akt: Akyol, 2008 :213) göre kavram geliģtirme yöntemi beģ aģamadan oluģur : a. Kavram belirlendikten sonra uygun kelimelerle tanımlanır, hangi anlama gelebileceği üzerinde durulur. b. Kavram benzer veya farklı kavramlarla karģılaģtırılır, özellikleri üzerinde durulur. c. Kavramın nerede ve nasıl kullanılabileceği üzerinde durulur.