GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ AİLE EKONOMİSİ VE BESLENME EĞİTİMİ ANABİLİM DALI

Transkript

1 GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ AİLE EKONOMİSİ VE BESLENME EĞİTİMİ ANABİLİM DALI UZAKTAN GÖRSEL AĞIRLIKLI BİLGİSAYAR DESTEKLİ BESLENME VE OSTEOPOROZ EĞİTİMİNİN ETKİLİLİĞİNİN TESPİTİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Murat Tansu ÖZYOL ANKARA 2009

2 GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ AİLE EKONOMİSİ VE BESLENME EĞİTİMİ ANABİLİM DALI UZAKTAN GÖRSEL AĞIRLIKLI BİLGİSAYAR DESTEKLİ BESLENME VE OSTEOPOROZ EĞİTİMİNİN ETKİLİLİĞİNİN TESPİTİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Murat Tansu ÖZYOL Danışman Prof. Dr. Nevin ŞANLIER ANKARA 2009

3 i JÜRİ VE ENSTİTÜ ONAY SAYFASI Murat Tansu ÖZYOL un İlköğretim Uzaktan Görsel Ağırlıklı Bilgisayar Destekli Beslenme ve Osteoporoz Eğitiminin Etkililiği Tespiti başlıklı tezi / /2009 tarihinde, jürimiz tarafında Aile Ekonomisi ve Beslenme Eğitimi Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı Soyadı İmza Üye (Tez Danışmanı) : Üye :.... Üye :.... Üye :.... Üye :....

4 ii ÖNSÖZ Beslenme, insanın temel ihtiyaçlarından birini oluşturduğu gibi sağlığını da etkileyen en önemli etmenlerin başında gelmektedir. Yeterli ve dengeli beslenme için insanların büyümesi ve gelişmesi, varlıklarını sürdürebilmesi, faaliyetlerini en iyi şekilde yapabilmeleri için gerekli besinlerin gereksinim duyulan miktar ve çeşitte, besin değerlerini yitirmeden, sağlık bozucu hale gelmeden ekonomik şekilde alma ve vücutta kullanmadır. Osteoporoz, kemik kitlesinde azalama ve kemik dokusunun mikro yapısının bozulmasına bağlı kemik kırılganlığının artmasıyla karakterize, çok nedenli ve en sık rastlanan bir iskelet sistemi hastalığıdır. Yeterli ve dengeli beslenme konusundaki bilgi eksikliği nedeni ile günümüzde insanlar sağlıklarını yitirmekte, hastalıklara yakalanmaktadır. Verilecek beslenme eğitimi sayesinde oluşabilecek hastalıkların önlenmesi oldukça önemlidir. Yetersiz ve hatalı beslenme alışkanlıkları sonucu olarak ortaya çıkabilen hastalıklardan bir tanesi de halk arasında kemik erimesi ismiyle adlandırılan osteoporozdur. Tüm dünyada ortalama yaşam süresinin uzamasıyla birlikte insanların ileri yaşlarda sahip oldukları kronik hastalıklar önem kazanmıştır. Bu anlamda kronik hastalık varlığı, kişinin fiziksel sağlığı kadar ruhsal durumunu da olumsu etkiler. Doğal olarak yaşlı insanlarında herkes gibi fiziksel, psikolojik ve sosyal alanlarda kaliteli yaşam sürdürme beklentileri vardır. Dünyada pek çok insanın sorunu olan osteoporoz da ileri yaşlarda ortaya çıkan bir hastalıktır ve dünya genelinde mortalite, morbite ve tıbbi harcamaların önemli nedenlerinden birisidir. Osteoporoz insanların yaşam kalitesini etkiler ve bir halk sağlığı problemidir.

5 iii Günümüzde teknolojinin artması ile yaygınlaşan bilgisayar ve internet kullanımı eğitim teknolojilerini olumlu yönde etkilemektedir. Birçok üniversitenin de başlatmış olduğu uzaktan eğitim programları sayesinde, kişilere görsel nitelikli web tabanlı internet üzerinden eğitim programları uygulanabilmektedir. Bu çalışmada beş farklı ilden katılımcılar üzerinde görsel nitelikli web tabanlı bir eğitim sistemi ile görsel nitelikli uzaktan eğitimin beslenme alışkanlıkları, beslenme ve osteoporoz bilgileri üzerindeki etkililiği değerlendirilmiştir. Katılımcılara internet üzerinden web tabanlı beslenme bilgisi ve beslenmeye bağlı genel osteoporoz bilgisi eğitimi verilmiş olup, eğitim sonrası son test uygulaması yapılmıştır. Çalışmalarım sırasında beni yönlendiren ve her konuda desteğini esirgemeyen tez danışmanım ve değerli hocam Prof. Dr. Nevin ŞANLIER e; istatistikler ve istatistiklerin yorumlanmasında Prof. Dr. Mehmet TAŞPINAR a; veri tabanın hazırlanmasında yardımcı olan Fatih BAŞAR a; araştırmamda verilerin toplanmasına yardımcı olan arkadaşlarıma; sonsuz teşekkür eder, daha sonra yapılacak olan çalışmalara ışık tutmasını dilerim. Murat Tansu ÖZYOL Mayıs 2009 BANDIRMA

6 iv ÖZET UZAKTAN GÖRSEL AĞIRLIKLI BİLGİSAYAR DESTEKLİ BESLENME VE OSTEOPOROZ EĞİTİMİNİN ETKİLİLİĞİNİN TESPİTİ ÖZYOL, Murat Tansu Yüksek Lisans, Aile Ekonomisi ve Beslenme Eğitimi Bilim Dalı Tez Danışmanı: Prof. Dr. Nevin ŞANLIER Mayıs 2009 Katılımcıların beslenme ve genel osteoporoz bilgisini belirlemek ve bu konuda uzaktan eğitim ile bireylerin bu konudaki bilgilerinin artırılması amacı ile İstanbul, Ankara, Bursa, İzmir, Balıkesir il merkezlerinde internet üzerinden 405 katılımcı alınmıştır. Araştırmada tarama modeli kullanılmıştır. Veriler internet üzerinden öncelikle kayıt formu, eğitim öncesi test ve eğitim sonrası test şeklinde web sitesi aracılığı ile toplanmıştır. Katılımcılar öncelikli olarak ön teste tabii tutulmuş arkasından eğitim programına alınmış ve eğitim sonrasında son test uygulanmıştır. Elde edilen veriler ışığında katılımcıların eğitim düzeyi %21.2 si lise, %74.4 üniversite, %4.4 lisans üstü eğitim mezunudur. Katılımcıların %65.9 erkek %34.1 ise kadındır. Program eğitim öncesi, eğitim sonrası testten ve eğitim programından oluşmaktadır. Toplanan bulgular, demografik bilgilerin ön test ve son test arasında anlamlı bir fark olup olmadığı ortalama, standart sapma ve t-test ile incelenmiştir. Eğitim öncesi ve eğitim sonrası başarı ortalama ve standart sapmalar açından incelendiğinde arttığı görülmektedir. T-testi ile eğitim öncesi ve sonrasında istatistiksel anlamlılık

7 v incelenmiş, istatistiksel olarak anlamlı fark görülmüştür (p<0.05). Yaş, cinsiyet, eğitim durumu ve BKİ yönünden eğitim öncesi ve eğitim sonrasındaki anlamlılığa bakıldığında yaş, cinsiyet ve eğitim durumu yönünden istatistiksel anlamlılığa rastlanmıştır. Araştırma sonucunda kişilerin beslenme ve genel osteoporoz bilgilerinin yüksek olmadığı tespit edilmiştir. Uzak eğitim aracılığı ile bu bilgilerinin artırılmasının daha geniş kitlelere hitap ederek, daha hızlı bir zamanda ve daha etkili bir şekilde olabileceği bulunmuştur. Beslenme eğitimi ve beslenmeye bağlı oluşabilecek diğer hastalıkların da uzaktan eğitim teknolojisi kullanılarak doğru ve geniş kapsamlı kitlelere hızlı, ekonomik bir şekilde anlatılabileceği sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Beslenme, Osteoporoz, Uzaktan Eğitim, Bilgi, Görüş

8 vi ABSTRACT DETERMINATION OF EFFECTIVENESS OF DISTANCE LEARNING AIDED AND VISUALLY EMPHASIZED NOURITION AND OSTEOPOROSIS EDUCATION To determine nutrition and general ostreoposis knowledge of attendees and with the aim of improvement knowledge of distance learning related people in this field, 405 attendees has participated through internet in the cities and districts such as İstanbul, Ankara, Bursa, Izmir, Balıkesir and others. Model was used to investigate the scan. Priorly, data has been collected using registration, pre - test and final test via web site. Attendees have taken pre - test at first and then antteded an education and finally attendees have taken a final test. According to the collected data, the education level of attendees was varying and graduate percentage is as follow; 21,2 % high school, 74.4 % university, 4,4 % master and finally. 65,9 % were men attendees while women attendee percentage was 34,1 %. Test comprised of 25 questions in which first 3 questions was about nutrition and the rest was about nutrition and ostreoposis knowledge. It was investigated whether there is an important difference between collected data, demographic information, pre-test and final test score. In conclusion of the research, it was found that attendees have poor knowledge on the nutrition and ostreoposis. Also, it was found that remote education will enable increasing knowledge of related people reaching more people, faster and in a more effective way. Finally, it was founded that in nutrition education and

9 vii nutrition based health problems, it is possible to introduce the subject to the people in a large mass using distance learning technology fastly and economically. Keywords: Nutrition, Osteoporosis, Distance learning, Knowledge, Opinion

10 viii İÇİNDEKİLER Sayfa No JÜRİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI... i ÖNSÖZ... ii ÖZET... iv ABSTRACT... vi İÇİNDEKİLER... viii TABLOLARIN LİSTESİ... xi ŞEKİLLERİN LİSTESİ... xii 1.1. GİRİŞ Problem Araştırmanın Amacı Araştırmanın Önemi Araştırmanın Sınırlılıkları Araştırmanın Varsayımları KAVRAMSAL ÇERÇEVE Osteoporozun Tarihçesi Osteoporozun Tanımı Osteoporoz Belirtisi ve Tanımlanması Osteoporozun Sınıflandırılması Birincil Osteoporoz Tip I Tip II İdiopatik Osteoporozis İkincil Osteoporoz Sebepleri Kadınlardaki Osteoporoz ve Sebepleri Osteoporoz Oluşumundaki Faktörler Birincil Faktörler Kalıtım ve Irk... 10

11 ix Cinsiyet ve Yaş Genetik Faktörler Fiziksel Aktivite Paratiroid Hormon Kalsitonin İkincil Faktörler Kalsiyum Kalsiyumun Emilimi Kalsiyumdan Zengin Besinler Laktoz İntoleransı Aşırı Protein Alımı D Vitamini D Vitamini Yetersizliği Osteoporoz Tedavisinde Kalsiyum ve D Vitamini Vitaminler Vitamin C Vitamin K Vitamin A Vitamin B Posa Çay, Alkol ve Kahve Sigara Vucut Ağırlığı İlaçlar Osteoporozun Önlenmesi Osteoporoz Tedavi İlkeleri Osteoporoz Tedavisinde Kullanılan İlaçlar Uzaktan Eğitim Tanımı Tarihsel Gelişimi Dünyadaki Tarihsel Gelişimi Türkiyedeki Tarihsel Gelişimi... 27

12 x Uzaktan Eğitimin Özellikleri Uzaktan Eğitimin Amaçları Uzaktan Eğitimin Yararları Uzaktan Eğitimin Sınırlılıkları İnternete Dayalı Uzaktan Eğitim Web Tabanlı Uzaktan Eğitim Web Tabanlı Uzaktan Eğitimde Olması Gerekenler II. BÖLÜM... İLGİLİ ARAŞTIRMALAR III. BÖLÜM Araştırmanın Modeli Evren ve Örneklem Eğitim Programı Verilerin Toplanması Verilerin Analizi IV. BÖLÜM... BULGULAR ve YORUMLAR Katılımcıların Demografik Özellikleri Katılımcıların Beslenme Alışkanlıkları Eğitim Öncesi ve Eğitim Sonrası Değerlendirme V.BÖLÜM... SONUÇ ve ÖNERİLER Sonuç Öneriler KAYNAKÇA EKLER Kayıt Forumu Ekran Görüntüsü Eğitim Programı Ekran Görüntüleri Anket Soruları Ekran Görüntüleri... 91

13 xi TABLOLARIN LİSTESİ Tablo No 1 Tip I ve Tip II Osteoporoz Karşılaştırılması 2 Osteoporoz Oluşumundaki Faktörler 3 Kalsiyum Gereksinmesi 4 Yenilebilir besinlerin 100 gramlarının kalsiyum içerikleri 5 Katılımcıların Demografik Özeliklerine Göre Dağılımları 6 Katılımcıların Beslenme Alışkanlıkları Sayfa No Günde yenilen yemek sayısının eğitim öncesi ve eğitim sonrasında olan ilişkisi 52 8 Beden Kütle İndeksi nin cinsiyet üzerindeki dağılımı 52 9 Kadınların beslenme bilgisi ve osteoporoz bilgisi sorularının eğitim öncesi ve eğitim sonrası yanıtlarının doğru yanlış dağılımı Erkeklerin beslenme bilgisi ve osteoporoz bilgisi sorularının eğitim öncesi ve eğitim sonrası yanıtlarının doğru yanlış dağılımı Eğitim Öncesi ve Sonrasında yanıtlanan sorular arasındaki farklılığı Eğitim Öncesi ve Sonrası verilen cevapların yaş, cinsiyet, eğitim durumu ve BKI ile arasındaki farklılık 66

14 xii ŞEKİLLERİN LİSTESİ Şekil No Sayfa No Normal ve osteoporotik kemiğin yapısı 6 Uzaktan Beslenme Bilgisi ve Osteoporoz Eğitim Sistemi Şeması 44 İnternetten eğitim programına kayıt formu ekran görüntüsü 82 İnternetten eğitim programı ekran görüntüsüleri 83 Anket soruları ekran görüntüleri 91

15 I.BÖLÜM 1.1. GİRİŞ Yeterli ve dengeli beslenme; sağlığın korunması, iyileştirilmesi ve geliştirilmesinde, oldukça önemlidir. Sağlıklı beslenmek için, her yaş grubundaki bireylerin tüm besin öğelerini, ihtiyaç duyulan miktarlarda tüketmeleri gerekir. Çünkü besin öğelerinin her birinin farklı görevleri vardır (Baysal, 2002). Beslenmesi yeterli olan, yeterli egzersiz yapabilen, puberte dönemini sağlıklı geçirenlerde, kemik yapım ve yıkımı dengededir. Fakat genetik yapı, hormon düzeyleri, beslenme, alkol, sigara, çay ve kahve gibi alışkanlıklar, kemik metabolizmasını etkileyen hastalıklar ve bazı ilaçların kullanılması gibi faktörlerden kemik kütlesi önemli ölçüde etkilenmektedir (Karaoğulları, 2003). Osteoporoziste, zaman içinde kemikler kalsiyum kaybederek, delikli, zayıf ve kolay kırılabilir hale gelirler. Kemiğin içyapısı ve kalitesi bozulur, vücudun kemik çatısı zayıflar. Osteoporotik kemik yapısındaki kütlesini kaybetmiştir (Gökçe ve Kutsal, 2006). Osteoporoz, kemik kitlesinde azalama ve kemik dokusunun mikro yapısının bozulmasına bağlı kemik kırılganlığının artmasıyla, çok sebepli olarak en sık rastlanan bir iskelet sistemi hastalığıdır (Çöl, 2000). Dünyanın her yerinde 65 yaşın üstündeki pek çok kadın ve erkekte kalça, omurga, el bileği ve diğer kemiklere ait kırıklara rastlanmaktadır. Tedavi edilmeyen osteoporoz kemik ağrısına, şekil bozukluklarına yol açabilir. Ayrıca kişi giderek çevresindekilere daha bağımlı bir hale gelir ve üretken bir yaşamdan uzaklaşır. Yaşam kalitesi bozulur ve depresyon benzeri psikolojik sorunlar yaşayabilir. Osteoporozun bir diğer özelliği kırık olmadığı sürece ağrı yapmadığı için sinsice, sessizce ilerleyen bir hastalık olmasıdır (Gökçe ve Kutsal, 2006). 1

16 Osteoporoz, erkekleri ve hatta çocukları bile etkisi altına alabilen bir hastalık olmakla birlikte, daha çok menopoz sonrası dönemdeki kadınları etkileyen bir sağlık problemidir. Elli yaş üstü kadınların yaklaşık % 40 ında, hayatının bir döneminde osteoporoza bağlı kırık gelişmektedir (Karaoğulları, 2003). Uzaktan eğitim, geleneksel öğrenme-öğretme yöntemlerindeki sınırlılıklar nedeniyle sınıf içi etkinliklerin yürütülme olanağı bulunmadığı durumlarda eğitim çalışmalarını planlayanlar, uygulayanlar ile öğrenenler arasında iletişim ve etkileşimin özel olarak hazırlanmış öğretim üniteleri ve çeşitli ortamlar yoluyla belli bir merkezden sağlandığı bir öğretim yöntemidir (Anon, 2007). Web Tabanlı Uzaktan Eğitim, eğitim programının internet aracılığı ile öğrenciye ulaştığı, merkezden obje kontrollü olarak yönetilen eğitim sistemidir. Eğitim programı internet aracılığı ile öğrenciye ulaştırılırken bilinen tüm web teknolojileri ve teknikleri kullanılmaktadır. İçeriğe erişmek için durağan(statik) ve etkin(dinamik) sayfa yapıları düzenlenmektedir. İletişimin sağlanması ve sağlıklı olarak yürütülmesi için elektronik posta listelerinden ve etkileşimli elektronik programlanmış sayfalardan(dinamik web dilleri ile yazılmış jsp, aspx, php, ajax vb. ) faydalanılmakta, etkileşimin artırılabilmesi için forum ve anlık sohbet programları kullanılmaktadır. Uzaktan görsel ağırlıklı bilgisayar destekli gerçekleştirilen beslenme ve osteoporoz eğitiminin etkililiği web tabanlı olarak internet üzerinden kişilerin temel beslenme ve osteoporoz bilgileri eğitim öncesi testle alınmıştır. Ön test sonrasında kişilere görsel yönü zengin resimler ve animasyonlardan oluşan eğitim programı sunulmuştur. Eğitim programı sonrası test ile bu etkililik istatistik programı ile değerlendirilerek yorumlanmıştır Problem Bu araştırmanın problemi Ankara, İstanbul, İzmir, Bursa, Balıkesir ve bunlara bağlı kent merkezlerindeki bireylerin uzaktan eğitimin beslenme ve beslenmeye bağlı 2

17 genel osteoporoz hastalığı hakkındaki bilgi düzeylerine etkililiği nedir? Sorusuna cevap aranmaktadır Araştırmanın Amacı Beslenme bilimi sürekli kendisini güncelleyen, değişime açık bir bilim dalıdır. Osteoporoz 2000 li yıllardan itibaren önemli bir hastalık haline geldiği geniş kitlelerce kabul edilmiştir. Bu araştırmada yaşları arasında erkek ve kadın temel bilgisayar bilgisi bilen, gruba internet üzerinden osteoporoz eğitimi verilmesi hedeflenmektedir. Bu genel amacı gerçekleştirmek için aşağıdaki sorulara cevap aranacaktır. Temel beslenme alışkanlıkları ve bunların düzenlenmesi Seçilen grubun beslenme bilgileri ve buna bağlı olarak osteoporoz hakkında bilgileri Osteoporoz dönemindeki beslenme alışkanlıkları ve bunların düzenlenmesi Uzaktan eğitimin etkililiğinin hayatlarındaki olumlu kalıcı değişiklikler üzerindeki başarısı Web tabanlı uzaktan eğitimin yararlılıkları Günümüzde bilişim ve Internet teknolojileri ile bunlara benzeyen alanlarda ki hızlı gelişmeler uzaktan eğitimi daha etkin ve daha hızlı olması yönünde etkilemektedir. Ülkemizde ve dünyada birçok üniversite eğitim programlarına uzaktan eğitimi alarak bu konuya ağırlık vermesi bunun bir göstergesidir. Bu çalışmada uzaktan eğitimle ilgilenmemizin temel sebebi de yeni gelişen eğitim metotlarına uzak kalmamak ve birim maliyete daha fazla etkin, kaliteli, dinamik, hızlı güncellenebilir eğitim ortamı oluşturabilmektir. 3

18 Uzaktan eğitim programları maliyet değerleri örgün eğitim programlarına göre daha düşük bütçede gerçekleşmektedir. İnternet üzerinden gerçekleştirilen eğitim tekniği kısa bir süreçte dünya üzerinde mekân tanımaksızın geniş kitlelere ulaşabilmektedir. Bu araştırmada uzaktan eğitimin bu yönü kullanılarak kısa bir süreçte beş il ve bunların dışındaki ilçelere de hızlı bir şekilde erişim amaçlanmıştır. Ayrıca kullanılan istatistik programlarındaki veri girişleri için, bilinen araştırma veri toplama tekniklerinden olan anket yöntemini dijital ortama taşıyarak veri giriş süresini kısalmasını, böylelikle zaman ve maddi olanaklarda tasarruf edilmesini sağlamaktadır. Uzaktan eğitim programları içerisinde bulunan istatistik programları da araştırmadaki bilgilerin yorumlanmasında yardımcı olmuştur. Özellikle internet ve bilgisayar kullanma bilgisi olan bireyler de bu metottan faydalanarak daha iyi bir eğitim kalitesi elde edebilmeyi amaçlamaktadır Araştırmanın Önemi Araştırmanın önemi beslenme bilgisi yetersizliğinin osteoporoz üzerindeki etkilerini göstermek ve ilerleyen teknoloji ile birlikte uzaktan eğitiminin beslenme eğitimindeki başarısını görmeye çalışmaktadır. Uzaktan eğitim teknolojisi ile internet üzerinden geniş kitlelere ulaşılabileceğini, ulaşılan kitlelere görsel zenginliği ağırlıklı tutarak kalıcı bilgilerin verilerek bireylerin beslenme ve osteoporoz üzerindeki bilgilerinin olumlu yönde geliştiğini tespit etmeye çalışmaktadır. Eğitim programına katılan bireylerin temel beslenme bilgileri ve osteoporoz bilgi düzeylerini yükselterek kendileri ve çevreleri için bu konuda faydalı olmaları amaçlanmıştır. Bu şekilde gelecek nesiller üzerinde genel beslenme ve beslenmeye bağlı osteoporoz oluşumunu belirli ölçüde azaltmaya çalışmaktadır. 4

19 Eğitim programında bireylerin toplanan bilgileri bir başka eğitim programı gerçekleştirmede kolaylıklar sağlayacaktır Araştırmanın Sınırlılıkları sınırlıdır. Bu araştırma, beş büyük ilde ve temel bilgisayar kullanma bilgisi ile Bilgisayar ve internet erişimi ile sınırlıdır. Bu araştırma planlanan zaman ile sınırlıdır. İnternet erişiminin eğitim süresince sürekliliği ile sınırlıdır Araştırmanın Varsayımları Araştırmanın kavramsal çerçevesini oluşturmak amacıyla taranan kaynakların güvenilir ve yeterli bilgi verdiği varsayılmaktadır. Araştırmada durumu saptamak için hazırlanan anketin içeriğinin yeterli olduğu varsayılmaktadır. Örneklemin evreni temsil niteliği taşıdığı varsayılmaktadır. Örneklem grubunun ankete verdiği cevaplarda samimi oldukları varsayılmaktadır. Katılımcıların; güncel olaylara karşı ilgili olması, yeni öğrenmelere açık olması, kendilerini geliştirme ile ilgili sorumluluk alması, doğru ve güncel bilgi aktarmasının gerektiği varsayılmaktadır KAVRAMSAL ÇERÇEVE Osteoporozun Tarihçesi Osteoporoz ilk defa kesin tarifi, 1982 yılında histolojik olarak gözeli kemik anlamına gelen phorous bone başlığı altında Strazbourglu patolog Jean George Lobstein tarafından yapılmıştır. Fransız ve Alman hekimlerin 19. asırdaki yazılarında osteoporozdan bahsedilmekte ve normal mineralize olmuş fakat miktarı azalmış kemik dokusu olarak tarif etmektedir. Çocuklarda raşitizm tarifi 1645 te, hastalığın balık yağı ile tedavisi 1824 te, güneşle ilişkisi ise 1919 yılında ortaya konulmuştur. 5

20 Bundan üç yıl sonra bir grubu kemiğin mineralizasyon unda D vitaminin rolü tespit edildi. Yirminci asıra kadar İngiliz ve Amerikalıların ders kitaplarında osteoporoz bilinmemekteydi (Dişlen, 1996) Osteoporoz Tanımı Osteoporoz, düşük kemik kütlesi ve kemik dokusunun mikro yapısının bozulması sonucu kemik kırılganlığının ve kırık olasılığının artması ile karakterize sistemik bir hastalıktır (Tüzün, 1999). Osteoporoz, kemiklerde zayıflama ve kırık riskinin arttığı bir hastalıktır. Sözcük anlamı delikli, gözenekli kemik demektir (Şekil 1). Kemiklerden kalsiyum kaybının artması sonucunda kemikler kolaylıkla kırılabilir duruma gelir. Osteoporoz tüm iskeleti etkilemekle birlikte kırıklar genellikle bilek, omurga ve kalça kemiğinde oluşmaktadır (Rakıcıoğlu, 2006). Şekil 1. Normal ve osteoporotik kemiğin yapısı (Yıldırım, 2007) Kemik kaybıyla seyreden hastalıklar özellikle ileri yaş grubunun önemli bir sağlık problemidir. Dünya çapında 100 milyon kişi, kemik mineral yoğunluğunun (kemik mineral yoğunluğu=kemik kütlesi/kemik hacmi) azalması olarak bilinen osteoporozla karşı karşıyadır. Artan yaşla beraber osteoporoz riski, dolayısıyla kırık 6

21 riski de artmaktadır. Elli yaşında bir kadının geri kalan hayatında kalça kırığı riski %17 dir. Yaşam sürecinin uzamasıyla beraber, her iki cinste de osteoporoz ve kırık riski artmaktadır (Erdemli ve Tekelioğlu, 2002). Osteoporoz oldukça yaygın bir hastalıktır. Menopoz sonrası, kadınların %30 unda kırıklara, daha ileri yaşlarda ise kadınların üçte birinde kalça kırığına neden olmaktadır (Batman 2001) Osteoporozun Belirtisi ve Tanımlanması Ortalama yaşam süresinin giderek artmasına bağlı olarak osteoporoza bağlı kırıklar çok önemli bir sağlık sorunu durumuna gelmiştir. Osteoporoza bağlı kırıklar en çok omurgalarda, el bileğinde ve kalçada görülmektedir ancak kemik mineral yoğunluğunun çok azaldığı durumlarda tüm bölgeler risk altındadır. Vertebralarda ve el bileğinde oluşan kırıklar morbidite açısından önem taşırken %15 20 oranında ölümle sonuçlanabilen kalça kırığı özellikle yaşlı erkek ve kadınlarda mortalite açısından çok önemlidir (Tüzün, 1999). Osteoporoza ilişkin epidemiyolojik bilgiler tanı kriterlerinin olmaması ve kemik yoğunluğu ölçümlerinde tam bir standardizasyon sağlanamaması gibi nedenlere bağlı olarak oldukça kısıtlıdır. Epidemiyolojik çalışmalar çoğunlukla hastalığın en önemli objektif bulgusu olan kırıklar üzerinde yoğunlaşmıştır (Anon, 2001) Osteoporozun Sınıflandırılması Sebeplerine göre osteoporozun görülme şekilleri Birincil Osteoporoz Tip I (Postmenopozal osteoporoz): Altmış beş yaşa kadar kadınlarda görülen postmenopozal osteoporoz. Erken dönemdeki postmenopozal kadınlarda östrojen yetersizliğine bağlı olarak hızlanır. Kalsiyum yetersizliğine bağlı değildir (Şanlıer, 1995). 7

22 Tip II (senil (ihtiyar), kadın ve erkek): Yavaşlamış kemik kaybı ile karakterize edilir. Kronik kalsiyum yetersizliğine bağlı olarak hem kortikal hem de trabeküler kemik kaybı görülür (Şanlıer, 1995) İdiopatik Osteoporozis: Menopoz, yaşlanma veya herhangi bir başka nedeninin ortaya koyulamadığı idiopatik osteoporoz (Şanlıer, 1995). Tablo 1. Tip I ve Tip II Osteoporoz karşılaştırılması (Tüzün,1999) Tip I Postmenopozal OP Yaş > 75 Patogenez Artmış oksteoklastik aktivite Artmış kemik rezorpsiyonu Tip II Seni OP Azalmış oksteoklastik aktivite Azalmış kemik formasyonu Tutulan kemik Trabeküler Kortikal + trabeküler Kırık lokalizasyonu Vertabra, el bileği Proksimal femur, humerus üst uç Kemik kayıp hızı Hızlı kısa sürede Yavaş uzun sürede Esas neden Menopoz Yaşlanma İkincil Osteoporoz Herhangi bir hastalığın veya kullanılan ilacın veya beslenme bozukluğu sonucu ortaya çıkan osteoporozdur (Cengiz, 2002) Sebepleri: a) Endokrin ve metabolik hastalıklara bağlı osteoporoz (hiperkalsirü, hipertroidi, akromegali, erişkin östrojen eksikliği, gebelik vs. gibi). b) Gastrointestinal sistem hastalıkları (kronik karaciğer hastalığı, alkolizmi, gastrik cerrahi vs.) c) Hemotolojik ve malign hastalıklar (multipl myelomi, orak hücreli anemi, lenfoma, lösemi ve diğer malign hastalıklar) d) Genetik bozuklar sonucu tanımlamam bağdoku hastalıkları e) Kronik inflamatuar hastalıklar (romatoid artrit, spondilitis vs.) 8

23 f) Kronik obstruktif akciğer hastalığı g) Renal yetmezlik h) Haraketsizlik (fiziksel aktivite yetersizliği) i) Aşırı tuz tüketimi j) Aşırı kahve ve gazlı içeceklerin tüketimi k) Hayvansal proteinden zengin beslenme l) İmmobilizasyon m) İlaçlar (heparin, kortikosteroid, troid hormonları, lityum sitostotik ilaçlar, etil alkol, fenotiazin devirleri) n) Beslenme bozukluğu ve eksikliği: kalsiyum, D, C vitamini eksikliği, fazla fosforun alımı, aşırı alkol, posa tüketimi gibi (Cengiz, 2002) Genç Kadınlardaki Osteoporozis Sebepleri: a) Hipotalamik amenore b) Anoraksiya nevroza c) Aşırı egzersizle oluşan amenore nedeniyle d) Gonadotropin salınımını sağlayan hormon eşdeğerlerinin kullanımı Osteoporoz Oluşumundaki Faktörler Osteoporozun oluşumunda birincil ve ikincil faktörler mevcuttur. Osteoporozun oluşmasında ve osteoporotik kırıkların meydana gelmesindeki faktörler Tablo 2 de verilmiştir. 9

24 Tablo 2 Osteoporoz Oluşumundaki Faktörler (Şanlıer, 1995) Birincil faktörler Kalıtım ve ırk Cinsiyet ve yaş Fiziksel aktivite eksikliği veya fazlalılığı Paratroid hormon Kalsitonin D vitamini Birincil Faktörler Kalıtım ve Irk: İkincil faktörler Kalsiyum Aşırı protein alımı D vitamini Mineraller Aşırı tuz tüketimi Vitaminler Posa Sigara, alkol, kafein ve çay Obezite İlaçlar Kalıtım ve ırk ile kemik mineral yoğunluğu arasında yakın bir ilişki bulunamamıştır (Şanlıer, 1995) Cinsiyet ve Yaş: Osteoporoz erkeklerden daha çok kadınlarda ve özellikle menopoz sonrası ilk beş yıl içinde görülmektedir. Kadınlarda kemik mineral yoğunluğu erkeklerden daha düşüktür ve kadınlar osteoporozise daha duyarlıdırlar. Yaş ilerledikçe kemik kitlesindeki azalma, özellikle kadınlarda önemli sağlık sorununu oluşturmaktadır. Kemik mineral içeriğinin, yaşlandıkça azalması nedeniyle yaşlılar osteoporozis riskini taşıyan en önemli gruptur. Kemik kaybının hücre aktivitesinin azalması nedeniyle olduğu, kırıkların daha çok kalça kemiğinde yetmiş yaşın üzerindeki kadın ve erkeklerde görüldüğü saptanmıştır (Şanlıer, 1995). 10

25 İlerleyen yaşla birlikte bağırsaklardan kalsiyum ve D vitamini emilimi, böbreklerden aktif D vitamini oluşumu azalır. Kalsiyum seviyesinin azalması parathormon seviyesini arttırır, böylece kemik rezorpsiyonu artar. Dolayısıyla osteoporoza yatkınlık oluşur. Vitamin D eksikliği yaşlılarda sık görülür. Yetersiz beslenme, ciltteki vitamin D sentezinde azalma ve güneş ışığından yararlanmada azalma, yaşlılardaki vitamin D eksikliğinin en önemli sebeplerindendir. Yaşlılar, vücutlarının büyük bir kısmını güneşlendirirlerse diyetle vitamin D alınımına ihtiyaç duymazlar. Ancak diyetle yeterli vitamin D yi alamayan ve vücudunun sadece belli bir kısmını (el-yüz) güneşlendiren yaşlılar vitamin D yetersizliği ve osteomalazi açısından risk altındadır. Özellikle eve bağımlı olan yaşlıların güneşlenme şansları, daha da azalmıştır, ki bu da nutrisyonel D vitamini desteğinin önemini açığa çıkarır. Bütün bunlar osteoporoz gelişimi açısından oldukça önemlidir (Karadavut ve ark., 2002) Genetik faktörler: Osteoporozun oluşumunda genetik faktörlerin varlığı bir süreden beri kabul edilmekle birlikte bu konuda hala bir takım kuşkular da bulunmaktadır. Özellikle ailesinde osteoporoz öyküsü olanlarda ve beyaz tenli kişilerde osteoporoz riski yüksektir. (Lappe, 1994; Wasaha, 1996; Tosun,2006). Tek ve çift yumurta ikizlerinde yapılan araştırmalarda, kemik yoğunluğundaki patolojik değişimlerde benzerlikler olduğu saptanmış ve bu durumun genetik etkilerle ortaya çıktığı düşünülmüştür (Tosun, 2006) Fiziksel Aktivite Fiziksel aktivite kemik kütlesini artırırken, hareketsiz veya yatağa bağımlı kişilerde kas kütlesiyle birlikte kemik kütlesi azaltmaktadır. Egzersizlere gelişme çağından itibaren hayatın her döneminde yer verilmelidir (Biberoğlu,2006). Haftada 4 kez, dakika fiziksel aktivitede bulunmak kemik kırık riskini %50-70 oranında azaltmaktadır (Rakıcıoğlu, 2006). 11

26 Paratroid hormon PTH, Paratroid bezinden salgılanan seksen dört amino asitten oluşan bir hormondur. Kandaki kalsiyum düzeyi hormonun salgılanmasını düzenlemektedir. D vitamini ile hormon arasında ilişki vardır ve PTH olmadan D vitamini etkinliğini gösteremez (Anon, 2009). Paratroid hormonu; iskelet sisteminde, osteoklasları aktive ederek kalsiyumun kemiklerden kana geçmesini sağlamakta ve ayrıca osteositler osteoklaslara dönüştürmekdir ( Şanlıer, 1995) Kalsitonin Parenteral kalsitoninlerin hasta tarafından tolerabilitesi sınırlı olduğ undan özellikle fraktür oluşumu üzerine etkinliği yönünden uzun süreli çalışmalar yetersizdir. Bu anlamda daha avantajlı olan intranazal kalsitoninlerin, uzun süreli çalışmalarda, gerek kemik kaybını önlemede, gerekse yerleşmiş osteoporozda etkili olduğu bildirilmiştir. Kalsitoninler özellikle son 15 yıldır osteoporoz tedavisinde ilk akla gelen tedavi ajanlarından biri olmasına karşın fraktür oluşumu üzerine etkilerini irdeleyen uzun süreli klinik çalışmalar yetersizdir. Seksenli yıllarda kemik dansitometrelerinin de kullanım alanına yeni girmelerinin uyandırdığı ilgi ile daha çok kemik mineral yoğunluğu üzerindeki etkisini irdeleyen kısa süreli klinik çalışmalar tercih edilmiştir (Tüzün, 1999) İkincil faktörler Kalsiyum: Kalsiyumun yeterli tüketilmesi, tüm yaş grubundaki bireyler için önemlidir. Diyet ile günlük alınması gerekli olan miktarlar Tablo3 de verilmiştir. Hızlı bir kemik gelişiminin olduğu gençlerde ve kaybın arttığı yaşlılarda, kalsiyum gereksinmesi daha fazladır. Gebelik döneminde doğacak bebeğin vücudundaki 12

27 kalsiyum, emziklilik döneminde ise salgılanan sütteki kalsiyum, annenin besinlerle aldığı kalsiyumdan sağlanmaktadır (Baysal, 2002). Tablo 3. Kalsiyum Gereksinmesi (Sağlık Bakanlığı, 2004) Kalsiyum Gereksinmesi mg/gün Bebekler 0-6 ay ay 600 Çocuklar 1-9 yaş 800 Gençler 10-18yaş 1300 Yetişkinler yaş 1000 Yaşlı yaş yaş üzeri 1200 Gebe kadın 1300 Emzikli kadın 18 yaş altı yaş üzeri 1000 Kalsiyumun büyük çoğunluğu kemik ve dişlerin yapısında, geri kalanı yumuşak dokularda ve az miktarı da vücut sıvılarında bulunur. Kalsiyumla birlikte kemiğin yapısında magnezyum, flor, çinko ve sodyum gibi mineraller de vardır. Besinlerimiz ile aldığımız kalsiyumun ancak %30-40 ı emilebilmektedir. Emilemeyen kısım ise dışkı, idrar az miktarda da deri ve saç ile atılır (Kutsal, 2007) Kalsiyum Emilimi Emilimi azaltan etmenler: Diyetin posa içeriğinin yüksek olması Sindirim ve emilim bozuklukları Fazla miktarda çinko ve alüminyum alımı (özellikle preparat olarak) Menopoz döneminde östrojen hormonunun salgısının durması veya azalması D vitamininin yetersizliği 13

28 Besinlerin bileşiminde bulunan oksalat, fitat gibi öğeler (Tahıllardaki fitik asit ve ıspanak gibi bazı yeşil yapraklı sebzelerde bulunan oksalik asit; kalsiyum ile birleşerek suda erimeyen tuzları oluşturur ve emilimi azaltırlar) (Baysal, 2002). Emilimi arttıran etmenler: Besinlerdeki kalsiyum-fosfor dengesinin uygunluğu Gebelik ve emziklilik vb. gereksinmenin arttığı durumlar D vitamininin varlığı Laktoz varlığı (Sütün bileşimindeki doğal şeker laktozdur. Sütteki laktoz ve az miktardaki D vitamini sayesinde, kalsiyumun emilim oranı daha yüksektir. Sütteki kalsiyum, diğer tüm bitkisel kaynaklı besinlerdeki kalsiyumdan daha iyi emilir) (Kutsal, 2007) Kalsiyumdan Zengin Besinlerimiz Sıklıkla tüketilen bazı besinlerin kalsiyum içerikleri Tablo 4 te görülmektedir. Kalsiyum kaynakları belirlenirken emilmeyi etkileyen etmenlerin de birlikte düşünülmesi gerekmektedir. Kalsiyum için en iyi kaynaklar, emilebilen kalsiyumu en çok içeren besinlerdir. Bu yönden besinlerimiz; kalsiyumun en iyi, iyi, orta ve zayıf kaynakları olarak sınıflandırılabilir. En iyi kaynaklar süt ve süt ürünleridir (yoğurt, peynir, çökelek vb.). İyi kaynaklar; pekmez, susam, fındık, fıstık ve benzeri yağlı tohumlar, yeşil yapraklı sebzeler, kuru baklagiller ve kurutulmuş meyvelerdir. Orta derecede kaynaklar; yeşil sebzeler, yumurta, portakal, mandalina, limon, çilek gibi besinlerdir. Zayıf kaynaklar ise; tahıllar, diğer sebze-meyveler ve etlerdir (Baysal,2002). Tablo 4. Yenilebilir besinlerin 100 gramlarının kalsiyum içerikleri (mg) (Baysal ve ark., 1991) BESİNLER Kalsiyum miktarı BESİNLER Kalsiyum miktarı İnek sütü (Yağsız) 123 Roka 205 İnek sütü (Yağsız) 122 Maydanoz (taze) 203 İnek sütü (Yağlı) 119 Nane (taze)

29 Tablo 4 ün devamı Yoğurt ( Yarım yağlı) 120 Madımak 166 Yoğurt Yağlı 111 Pancar Yaprak 119 Beyaz peynir (Yağsız) 96 Lahana Kara 116 Beyaz peynir Yağlı 162 Pazı 114 Beyaz peynir-edirne 437 Ispanak 93 Beyaz peynir-urfa 338 Bamya Taze 92 Krem Peynir (Sade) 80 Kıvırcık 81 Kars Tipi 731 Pırasa 52 Cheddar 721 Soğan Yeşil 51 Kaşar Peyniri 700 Kivi 100 Rokfor 662 Erik pestil 90 Çökelek Kuru 505 Kayısı pestil 86 Otlu Peynir 497 Kuru incir 126 İyi kaynaklar Kuru kayısı 67 Pekmez (üzüm) 400 Kuru üzüm 62 Badem 234 Kuru Erik 51 Fındık 209 Tarhana 685 Antep Fıstığı 131 Orta derecede zengin Ayçiçek Çekirdeği 120 Yumurta 56 Susam 110 Portakal 41 Ceviz 99 Mandalina 40 Yer Fıstığı (iç kavrulmuş) 72 Greyfurt 16 Soya fasulyesi 226 Limon 26 Nohut 150 Fasulye Taze 56 Kuru Fasulye (Beyaz) 144 Enginar 50 Barbunya 135 Lahana Beyaz 49 İç bakla 102 Lahana Bürüksel 47 Mercimek 79 Taze Bakla 43 Börülce 74 Kereviz 43 Bamya Kurutulmuş 678 Lahana Kırmızı 42 Fasulye kurutulmuş 480 Turp Siyah 39 Patlıcan kurutulmuş 137 Havuç 37 Biber Kurutulmuş 120 Marul 35 Biber Kurutulmuş 392 Turp Kırmızı 35 Asma Yaprağı 392 Taze Biber Kırmızı 29 Ebegümeci 249 Sarımsak baş 29 Kabak Yaz 28 Ekmek (Buğday unundan) 19 Taze Börülce 27 Bazlama Ekmek 57 Soğan Kuru 27 Yufka Ekmek 45 Soğan Kuru 26 Bulgur 36 Hıyar (Soyulmamış) 25 Makarna 27 Hıyar (Soyulmuş) 17 İrmik 25 Kuşkonmaz 22 Pirinç 24 Kabak Kış 21 Bisküvi 22 Karnabahar 25 İrmik 25 Pancar Kırmızı 16 Patlamış Mısır 10 15

30 Tablo 4 ün devamı Yerelması 14 Yufka (böreklik) 7 Domates 13 Taze İncir 36 Patlıcan (taze) 12 Böğürtlen 32 Biber (taze) 9 Kiraz-vişne 22 Çilek 21 Erik Kırmızı 18 Zayıf kaynaklar Taze Kayısı 16 Dana eti 11 Kavun 14 Sığır eti 10 Taze Erik Mürdüm 12 Hindi; et ve deri 15 Taze Üzüm 12 Tavuk Bütün (Et, Deri) 11 Ayva 11 Levrek balığı 21 Şeftali 9 Kılıç balığı 17 Şeftali 8 Mersin balığı 12 Muz 8 Uskumru 8 Elma 7 Sardalye 33 Karpuz 7 Istakoz 29 Nar 3 Küçük balıklar kılçığı ile birlikte yenildiğinde kalsiyumdan zengin beslenilmiş olmaktadır. Kemikler kırılıp sirke ile kaynatıldığında, kalsiyum kemiğin suyuna geçer. Kemik suyu yemeklerde kullanılarak kalsiyumdan yararlanılabilir (Baysal,2002) Laktoz İntoleransı Süt ürünleri beslenmemizde kalsiyumun en önemli kaynağıdır. Bazı bireylerin vücudunda, sütün doğal şekeri laktozun sindirimi için gerekli olan lâktaz enzimi yeterince yapılamaz. Eğer bu kişiler çok fazla süt içerlerse midede kramp, gaz ve diyare (ishal) şikâyetleri görülür. Laktoz intoleransı farklı şiddette oluşabilmektedir. Bazı kişiler sütün az miktarlarını tolere edebilirken, bazıları sadece yoğurt ve peyniri tolere edebilmekte, bazıları ise hiç bir süt ürününü tüketememektedir. Laktoz intoleransı olan bireylerde, diğer besinler ile kalsiyum gereksinmesinin karşılanması oldukça zordur (Rakıcıoğlu, 2006). 16

31 Laktoz intoleransı durumunda: Sütün yerine yoğurt tercih edilebilir. Yoğurt, fermantasyon nedeniyle daha az laktoz içerir. Peynir, laktoz içeriği düşük olması nedeniyle tercih edilebilir. Süt içileceği zaman bir kerede, az miktarlarda içilerek, barsaklarda sütün laktozunun parçalanma yeteneği arttırılabilir. Laktozu azaltılmış veya laktoz içermeyen lâktaz ilaveli sütler tercih edilebilir (Rakıcıoğlu, 2006) Aşırı protein alımı: Proteinden zengin diyet, kalsiyumun idrarla atılımını arttırır. Bu etki yüksek fosfat içeriği nedeniyle hayvansal proteinlerde bitkisel proteinlerden daha fazladır. Yüksek fosfat alımı ise idrar ile kalsiyum atılımını azaltırken, feçesle atılımı artırmaktadır. Fosfatın olumlu hipokalsiürik etkisi vardır. Bu etki ile, diyet proteinlerindeki sülfürlü aminoasid içeriğine bağlı kalsiürik etkiyi engeller. Proteinler; renal tübüler kalsiyum geri emilimini azaltıcı, glomerüler filtrasyonu artırıcı etkileri yanında, asitlerin tamponlanmasında iskelet kalsiyumunu kullanarak osteoporozu kolaylaştırıcı etki göstermektedirler. Proteinli diyet kanda asit rezidülerin artmasına yol açar; bunlar kalsiyum ile nötralize edilmeye çalışılır ve bu kalsiyum kemikten temin edilir. Protein içeriği yüksek diyetler, fazla iktarda fosfor içerir. Fosfor kanda fazlalaşınca parathormon (PTH) stimüle edilir, PTH kemikten kalsiyumu mobilize ederek kalsiyum dengesini düzeltmeye çalışır (Kara ve Haspolat, 2002) D vitaminin Osteoporozda Önemi Kalsiyumun barsaktan emilebilmesi için D vitamini gerekmektedir. Derimizde bulunan inaktif D vitamini, güneş ışınları ile aktif hale geçer. Güneşe yeterli maruz kalmayan kişilerde D vitamini eksikliği olur, kalsiyum barsaktan emilemez. Vücudun her tarafının giysi ile kapatılması kadınlarda D vitamini eksikliği yaratarak, erken yaşlarda osteoporoz görülmesine neden olmaktadır. Yaşlıların evden 17

32 fazla çıkamamaları sonucu güneşten yeterli faydalanamadıkları için de osteoporoz daha da kolaylaşır (Biberoğlu,2006). D vitamini yağda eriyen ve kemik sağlığı için gerekli olan bir vitamindir. İnce barsaklardan kalsiyumun emilmesini ve kemik yapımında kullanılmasını kontrol eder. Yetersizliğinde kemik mineralizasyonu bozulur ve büyüme çağındaki çocuklarda raşitizm (rikets), yetişkinlerde osteomalasia (kemiğin yumuşaması), ileriki yaşlarda osteoporoz oluşur. Bu durum kemik ağrıları ve deformitesine neden olur (Rakıcıoğlu, 2006). Yaşlılarda düşük D vitamini düzeyi omurlar ve ön koldan çok özellikle proksimal femur KMY ile ve dolayısıyla femur kırıkları ile ilişkili bulunmuştur. D vitamini eksikliği sıklıkla sekonder hiperparatiroidizme neden olur bu durum özellikle yeterli güneş ışığı alamayan ve iyi beslenemeyen huzur evinde yaşayan ya da eve bağımlı yaşlılar arasında yaygındır (Tüzün, 1999). D vitaminin etkisi; İntestinal Ca emiliminde artış PTH salımında azalma Kemik formasyonunda artış Kemik rezorbsiyonunda artış şeklinde özetlenebilir. Son yıllarda alfakalsidol ve kalsitriol gibi aktif D vitamini metabolitleri osteoporoz tedavisinde yaygın olarak kullanım alanına girmiştir (Biberoğlu,2006). Aktif D vitamini metabolitleri; Vitamin D eksikliği Latent vitamin D eksikliği D vitamini normal, osteoporozlu olgularda kullanılmaktadır. Yaşlanma ile deride D vitamini sentezinin azalması Yetersiz güneş ışığı alma Östrojen eksikliğine bağlı olarak 1 alfa hidroksilaz enzim aktivitesinde azalma PTH a renal 1,25 (OH) 2 D3 üretme cevabının azalması 18

33 Kemik formasyonu üzerindeki olumlu etkilerini oluşturmaktadır. Osteoporozun en önemli komplikasyonu olan fraktür oluşumunda D vitaminin; Kas kuvvetini artırmak Nöromüsküler koordinasyonun artırılması Düşme eğilimini azaltarak kalça kırığı insidansını azaltması yönünde etkileri vardır (Biberoğlu,2006) D vitamini yetersizliğine kimlerde rastlanır Risk taşıyan gruplar: Gebe-emzikli kadınlar Bebekler ve büyüme çağındaki çocuklar Yaşlılar Kapalı kadınlar (güneş ışığına daha az maruz kaldıklarından D vitamini sentezi kısıtlıdır) Şiddetli karaciğer veya böbrek hastalığı veya emilim bozukluğu olan hastalar Bazı epileptik ilaçları kullananlar (bu ilaçlar D vitamininin karaciğerdeki metabolizmasını değiştirir ) (Baysal, 2002) Osteoporoz Tedavisinde Kalsiyum ve D Vitamini Kalsiyum (Ca) yaşam boyunca kemik döngüsünün formasyon fazında gerekli bir elementtir. Ca dengesi iskelet için hayati bir önem taşımamaktadır, çünkü vücuttaki Ca un %99 unun kemiklerde bulunduğu göz önüne alınırsa negatif Ca dengesinin kemik kaybıyla eş anlamlı olduğu ortaya çıkacaktır. Öyleyse; kemik kaybı oluşturmayacak Ca dengesini sağlayacak Ca miktarı ne olmalıdır? Yapılan çeşitli çalışmalarda kalsiyum dengesindeki eşik değer bulunmaya çalışılmıştır; yani kemiklerde ne kayba ne de kazanca yol açan Ca miktarı. Negatif Ca dengesine yol açarak kemik kaybına neden olan bazı durumlarda Ca alınımını arttırmak da çözüm olamamaktadır, örneğin; sigara içmek ve fiziksel inaktivite gibi.buna karşın Ca retansiyonunun artması kemik mineral yoğunluğunda artma ve fraktür riskinde azalmaya yol açmaktadır. Buna en tipik örnek idrarda Ca retansiyonuna neden olan tiazid grubu diüretiklerin kemiği koruyucu hatta kırıkları azaltıcı etkisinin çeşitli 19

34 çalışmalarla gösterilmiş olmasıdır. Genellikle yetişkinler için günde 800 mg Ca alınımının eşik değer, 1200 mg ın ise kemiklerde bir kazanım oluşturabilecek pozitif dengeyi sağlayan miktar olarak kabul edilir. Düşük kalsiyum (Ca) alımı özellikle ileri yaşlarda fraktür riskini artıran önemli bir faktördür. Ayrıca 70 yaşın üzerinde düşük KMY ile koreledir. Negatif kalsiyum dengesi yaşla artmaktadır. Kalsiyum suplementasyonu kemik rezorbsiyonunu azaltmaktadır. Özellikle ileri yaş gruplarında yapılan çalışmalarda Ca. suplemantasyonunun kemik kaybını yılda %2-4 oranında azalttığını ortaya koymaktadır. Yine kalsiyum alınımıyla kalça kırığı riski azalmaktadır. Yeterli kalsiyum alınımıyla osteoporozun gidişi büyük ölçüde kontrol edilebilir. Kalsiyum alımının arttırılması her iki cins için de osteoporozun önlenmesinde birinci hedef olmalıdır (Tüzün, 1999) Vitaminler: Vitamin C Vitamin C, güçlü bir redükte edici ajandır, kollajenin uygun sentezi için gereklidir. İnfantta skorbüt jeneralize osteoporozla karakterizedir. Vitamin C eksikliğinde konnektif doku hücreleri az miktarda kollajen sentezler ve sekrete eder. Bu da klinik tabloya neden olur. Skorbütteki iskelet değişiklikleri çocuklarda çok belirgindir. Özellikle alt ekstremite olmak üzere uzun tübüler kemiklerde yaygın sübperiosteal hemoraji vardır (Kara ve Haspolat, 2002; Hall ve Greendale, 1998) Vitamin K K vitamini, gama karboksiglütamik asit içeren proteinlerin sentezi için gereklidir. Bu proteinlerin; koagülasyon mekanizmasının katalizi, mineralizasyonun inhibisyonu ve osteoklast için kemotaktik uyarıların sunulmasını da içeren değişik fonksiyonlarının olduğu düşünülmektedir. K vitaminine bağlı bu proteinlerden osteokalsinin hidroksiapatite karşı büyük bir afinitesi vardır ve kemik rezorpsiyon hücreleri için kemotaksiktir (Kara ve Haspolat, 2002). 20

35 Kemik mineralizasyonu için gerekli olan K vitamini yeterli miktarlarda tüketilmelidir. Yeşil yapraklı sebzeler, kuru baklagiller ve balık K vitamininden zengin besinlerdir (Rakıcıoğlu, 2006) Vitamin A A vitamini normal gelişme sırasında kemik yıkımı için gereklidir. A vitamini eksikliğinde iskeletin büyüme hızında gecikme görülür. Bu vitamin, gelişme sırasında osteoblast ve osteoklastların birbirleriyle etkileşimlerini, dağılımlarını ve aktivitelerini kontrol eder. Vitamin A'nın osteoklastlar üzerinde direkt stimülatör etkisi vardır ve vitamin A fazlalığı in vivo kemik rezorpsiyonunu artırır, hiperkalsemi yapar. A vitamini kemik rezorpsiyonunu stimüle etmesinin yanı sıra, kemik formasyonunu inhibe eder (Binkley ve Krueger 2000; Kara ve Haspolat, 2002) Vitamin B 6 B 6 vitamini normal kollajen metabolizmasında kofaktördür. Uzun süren B 6, B 12 vitamini ve folik asit eksiklikleri osteoporoz gelişmesine elverişli bir ortam oluşturur ( Bunker, 1994; Kara ve Haspolat, 2002) Posa Aşırı posa alımı, kalsiyumun biyoyaararlılığını azaltırken orta düzeydeki posa alımının kalsiyum absorbsiyonuna etkisi bulunamamıştır (Baysal, 1991). Yüksek posa alım negatif kalsiyum dengesine neden olmakta ve üronik asit artıkları tarafından barsaktaki kalsiyumun emilimi engellemektedir. Uzun süre aşırı posa alımının osteopeninin gelişmesinde risk faktörü olabileceği öne sürülmektedir (Brickman, 1990; Kara ve Haspolat, 2002;). Proteinden zengin diyetlerin idrarla kalsiyum atılımını artırdığı bilinmektedir. Bu etki, yüksek fosfat içeriği ve beraberindeki asidik yüklenme nedeniyle hayvansal proteinlerde daha fazladır. Yüksek protein alımı, zorunlu kalsiyum kaybının bir 21

36 belirleyicisidir. Yüksek proteinli diyetler, yüksek kalsiyum alınması gereğini doğurur ve eğer kalsiyum alımı düşük ise protein alımındaki artış, kalsiyum dengesinde bozukluğa neden olacaktır. Yüksek fosfat alımı idrarla kalsiyum atılımını azaltırken feçesle atılımını artırmaktadır. Yüksek protein alımının kemik üzerine olumsuz etkileri olduğu savını destekleyen dolaylı bir kanıt, yüksek hayvansal proteinle beslenme alışkanlığı olan ülkelerdeki kalça kırığı insidansının daha yüksek olmasıdır. Fakat bu ülkelerdeki uzun yaşam beklentisinin kırık riskinin artmasında etkili olabileceği unutulmamalıdır. Kalça kırıklarıyla protein alımı arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmalarda çelişkili sonuçlar alınmaktadır. Protein kalsiyum metabolizmasını değişik yollarla etkileyebilir. Proteinler organik asitlere metabolize olur ve bunlar da kemik mineralleri yardımıyla tamponlanırlar. Proteinle birlikte bikarbonatların verilmesi durumunda kalsiürinin azalması bu görüşü destekler. Aşırı hayvansal protein yüklü diyetle beslenme özellikle, böbrek fonksiyonlarında yavaşlama nedeniyle tamponlama kapasitesinin azaldığı yaşlı kişilerde kalsiyum homeastozisini olumsuz etkileyebilir. Proteinler ayrıca glomerül filtrasyon hızını artırarak da kalsiyum atılımını etkilemektedirler (Dinç ve Eryavuz, 2002) Çay-kahve ve alkol Çay içenlerde içindeki flavonoidlerden ötürü çay içmeyenlere göre daha yüksek KMY bulunmuş, çay içmenin osteoporoza karşı koruyucu etkisi olduğu sonucuna varılmıştır (Hegarty, May ve Khaw, 2000). Fazla kafein (çay, kahve) tüketiminin osteoporotik fraktür için risk faktörü olduğu, yaşlılarda kemik mineralinde hafif azalmaya, gençlerde ise orta derecede artmaya yol açtığı saptanmıştır. Aşırı alkol alımının kemik kitle kaybına yol açtığı bildirilmiştir (Sampson, 1997; Kara ve Haspolat, 2002) Sigara Sigara içenlerde, kalsiyum ve D vitamin metabolizması belirgin olarak etkilenmektedir. Sigara içenlerde vitamin D-PTH sistemi baskılanmaktadır. Sigara içenlerde 25(OH)D düzeyi, içmeyenlere göre daha düşük bulunmuştur. Ayrıca 22

37 osteokalsin düzeyinin düşmesi osteoblast depresyonunu göstermektedir. Sigara içme; femur boynu ve total vücut kemik yoğunluğu kaybına yol açmaktadır ( Dawson ve Hughes, 1999; Kara ve Haspolat, 2002) Ağırlık Adölesan çağı büyüme ve gelişmenin hızlı seyrettiği bir dönem olup, boy uzaması ve vücut ağırlığındaki artış, besin öğelerine olan gereksinimi de artırmaktadır. Sağlıklı bir büyüme ve gelişme sağlanabilmesi için yeterli ve dengeli beslenme alışkanlığının oluşturulması gerekmektedir. Adölesanlarda yerleşecek yanlış beslenme alışkanlıkları (fast-food beslenme biçimi, vb.), öğrenme, anlama ve kavrama ile ilgili zihinsel faaliyetleri olumsuz etkileyebileceği gibi zayıflık ve dengesiz beslenmeye bağlı obezite problemlerini de beraberinde getirecektir. Obezite, çocukların ve adölesanların %20-27'sini, yetişkinlerin ise %33'ünü etkilemektedir. Obez adölesanların %80'i yetişkinlikte de obez olmaktadır. ABD'de III. Ulusal Sağlık ve Beslenme Araştırması [Third National Health and Nutrition Examination Survey (NHANES III)] 'na göre, yetişkin ve adölesanlardaki obezite prevalansı artmaktadır. 1976'dan 1987'ye kadar, 6 11 yaş grubunda obezite oranı %54, yaş grubunda Obesite oranı %64 oranında artmıştır. Ülkemizde ise şişmanlık prevalansı, 6 18 yaş grubu erkek çocuklarda %7.5, kız çocuklarında %10.4 oranındadır (Şenol, 1999) İlaçlar Uzun süreli furosamide, antikonvülsan ve kortikosteroid grubu ilaçların kullanımı yaygın kemik kaybına yol açarak fraktür gelişimine neden olabilir. Ayrıca kemik yapımını baskılayarak, bağırsaklardan kalsiyum emilimini azaltarak, kemik yıkımı ve böbreklerden kalsiyum atılımını da arttırarak osteoporoz gelişimine neden olurlar (Wasaha, 1996; Canalish and Giustina, 2001; Kanish ve ark., 2007) Aşırı tuz tüketimi Aşırı tuz tüketilmemelidir. Aşırı tuz ve kafeinin tüketilmesi idrarda kalsiyum ve magnezyum atımını arttırır (Baysal, 2002). 23

38 Osteoporozun Önlenmesi Osteoporozu önlemede en önemli iki faktörden biri güçlü bir kemik oluşumunu sağlamak, diğeri ise kemik kaybını önlemektir. Eğer başlangıçta kemikler güçlü ise kayıp başladığında daha az sorun yaşanır. Yaşam boyunca kemik hücreleri sürekli olarak yapılır ve yıkılır. Yapım ve yıkım yaşa ve bireyin fizyolojik durumuna göre değişir. Büyümenin hızlı olduğu çocuk ve adölesanlarda kemik oluşumu, kaybından fazladır. Kemikte en hızlı büyüme doğumdan yaklaşık 20 yaşa kadar oluşur. Kemik mineral yoğunluğu,12-40 yaşları arasında en üst düzeye ulaşır. Kemik kaybı ise yaşlarında başlar ve yaşam boyu devam eder (Baysal, 2002). Kadınlarda menopozdan sonra östrojen düzeyindeki azalmaya bağlı olarak, kemik kayıp hızı önemli ölçüde artar. Bu dönemde idrarda kalsiyum atımında artış, bağırsaklardan kalsiyumun etkin olarak emilmesindeki azalma, kemik kaybının nedenlerindendir. Menopoz öncesi kemik kaybı yılda % iken, menopoz sonrası yılda %2-5 dir. Yaşam boyunca kadınlarda %45-50, erkeklerde %20-30 oranında kemik kaybı oluşur. Gençlik yıllarında kemik mineral yoğunluğunu en üst düzeye ulaştırmak ileriki yaşlarda kaçınılmaz olan kemik kaybını en aza indirir (Rakıcıoğlu,2006) Osteoporoz Tedavi İlkeleri Kaybolan kemiği tekrar yerine koymak oldukça zor, pahalı ve uzun zaman alan bir olaydır, dolayısı ile risk faktörlerini belirlemek ve osteoporozu önlemek gelişmiş bir osteoporozu tedavi etmekten daha kolaydır. Erken tanı konması son derece önemlidir. Tedavide; 1. Yaşam tarzında değişiklikler yaparak düşmeyi azaltacak önlemler almak, 2. Doktorunuzca önerilen egzersiz programlarını uygulamaya çalışmak, 3. Beslenmezini önerilen şekilde düzenlemek, 4. İlaçlarınızı düzenli kullanmak ve yine düzenli doktor kontrolüne gitmek, 24

39 5. Osteoporozun önlenebilen ve tedavi edilebilen bir hastalık olduğunu bilmek gerekmektedir (Kutsal, 2007) Osteoporoz tedavisinde kullanılan ilaçlar Hormon replasman (yerine koyma) tedavisi östrojen ve progesteron almak hormon yerine koyma tedavisi olarak bilinir ve menopoza giren kişilerde ateş basması, boyun ve yüzde kızarıklıklar, lekeler, terleme, üşüme, titreme, cinsel ilişki sırasında rahatsızlık duyma, depresif belirtiler ve osteoporozu önlemek amacı ile kullanılır (Kutsal, 2007) Uzaktan Eğitim Tanımı Uzaktan Eğitim, geleneksel öğrenme-öğretme yöntemlerindeki sınırlılıklar nedeniyle sınıf içi etkinliklerin yürütülme olanağı bulunmadığı durumlarda eğitim çalışmalarını planlayanlar ve uygulayanlar ile öğrenenler arasında iletişim ve etkileşimin özel olarak hazırlanmış öğretim üniteleri ve çeşitli ortamlar yoluyla belli bir merkezden sağlandığı bir öğretim yöntemidir. Bir başka tanıma göre uzaktan eğitim, öğrenci ile öğretenin birbirinden uzakta olmalarına karsın es zamanlı ya da ayrı zamanlı olarak bir araçla iletişim kurdukları bir eğitim sistemidir (Alkan, 1987). Başka bir tanıma göre uzaktan eğitim geleneksel eğitim uygulamalarının öğretim yaşı, zamanı, yeri, yöntemi, amaçları ve benzeri sınırlılıklarına bağlı kalmaksızın; özel olarak hazırlanmış yazılı gereçler, kitle iletişim programları kısa süreli yüz yüze öğretimin bir sistem bütünlüğü içerisinde kullanılması ile yürütülen etkinliklerdir (Hızal, 1983). Öğrenenle öğreten arasında iki yönlü iletişimi ve etkileşimi sağlamak için ayrıca bilişim ve etkileşim teknolojilerinden yararlanılır. Öğrenci değerlendirmesinin sağlanması için etkili bir eğitim yönetimi oluşturulur. Uzaktan öğretim, eğitimde bilgi teknolojilerinin kullanımının bir boyutudur. Bu alandaki kavram ve uygulamalar, bir takım gereksinimlerin ve çeşitli alanlardaki gelişmelerin sonucudur (Özfırat ve Yürüker, 1999). 25

40 Tarihsel Gelişimi Dünyada Uzaktan Eğitimin Tarihsel Gelişimi Uzaktan öğretimin 1700'lü yılların ilk yarısından başlayarak günümüze değin bir uygulama alanı bulduğu ortaya konulmuş bir gerçektir. İsveç'te yayınlanan (1833) ve kompozisyon yazımı öğrenimini amaçlayan bir duyurunun uzaktan öğretimin öncül uygulaması olduğu Holmberg'in çalışmalarında yer almaktadır (İşman, 1998). Uzaktan Eğitim alanındaki ilk girişimlerden biri, ABD'de Boston'da "Evde Gelişmeyi Teşvik Derneğinin" kurulmasıdır. Ithaca'da "Correspondence University"nin kurulması, mektupla eğitimin önemli aşamalarından biridir (1883). Colombia Üniversitesi'nde özel bir bölüm açılmıştır (1982). Yine bu dönemlerdeki diğer gelişmelerden Pennsylvania'daki "International Correspondence School" ve Chicogo'daki " American Correspondence School" öncü girişimler olarak literatürde yer alırlar (İşman, 1998). Mektupla eğitim biçiminde yürütülen Uzaktan Eğitim olgusu, 1900'lü yılların ilk yarısında yine mektupla eğitim olarak, ancak, radyo, teyp gibi araçlarla desteklenmiş şekilde varlığını sürdürmüş televizyonun ardından video ve bilgisayar iletişim sistemleri teknolojilerindeki çok hızlı gelişmeler paralelinde uygulama boyutları olabildiğince çeşitlenerek günümüze ulaşmıştır (Demiray, 1999). İngiltere'de Londra Üniversitesi'ni dışarıdan bitirmek isteyenlere yönelik düzenlenen programlar da Uzaktan Eğitim yönteminin, öncül uygulaması olarak kabul edilmektedir. Ayrıca, "National Extension College (NEC)," 1974 yılında Uzaktan Eğitimin bu günkü anlamda ivme kazanmasında önemli kilometre taşı olan İngiliz Açık Üniversitesi'nin hem çekirdeğidir hem de bu üniversitenin kuruluş çalışmalarının yürütüldüğü, yönlendirildiği, oluşturulduğu bir kurumdur (Demiray, 1999). 26

41 Türkiye'de Uzaktan Eğitimin Tarihsel Gelişimi Ülkemizde köklü bir biçimde 1982 yılından bu yana uygulama alam bulan Uzaktan Eğitimin geçmişi incelendiğinde yıl geriye gidebilmesine karşın, bu günkü anlamını yakın zamanlarda 1970'li yılarda kazandığı görülmektedir. Türkiye'de Uzaktan Eğitim düşüncesi ilk kez 1927 yılında eğitim sorunlarının konuşulduğu bir toplantıda konu edilmiş bu da halkın okuryazar duruma getirilmesi konusunda Uzaktan Eğitimden yararlanılabileceği tartışılmıştır (Alkan,1987). Ülkemizde Uzaktan Eğitim olgusunun tartışma sonrasında yaşama geçirilememesinin nedenleri öğretmensiz eğitimin olamayacağı, özellikle uzaktan okuma-yazma öğrenilemeyeceği düşüncesinin ağır basmasıydı. Bu yaklaşımla Uzaktan Eğitim; ülkemiz için 1956 yılına kadar silik bir kavram olarak kalmıştır. Bir başka deyişle arasındaki dönem, Uzaktan Eğitimin ülkemizde sadece bir düşünce olarak kaldığı bir dönem olarak tanımlanmaktadır (Kaya ve Odabaşı, 1996). Türkiye'de Uzaktan Eğitim olarak adlandırılabilecek ilk somut ve önemli uygulama 1956 yılında Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsünde başlatılmıştır. Bu uygulamada, bankalarda çalışanlar mektupla eğitim görmüşlerdir yılında Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde Mektupla Öğretim Merkezi kurulmuş ve bu kurumda da dışarıdan okulu bitirmek isteyenlere mektupla öğretim verilmeye başlanmıştır yılında bu çalışmalar genel müdürlük düzeyinde örgütlenerek yaygınlaştırılmıştır. Değinilen uygulamaları, Deneme Yüksek Öğretmen Okulu ve Yaygın Yüksek Öğretim Kurumu'nun kurularak öğretime başlaması izlenmiştir. Daha sonraları 1975 ve 1978 yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı'nın girişimleri ile YAY-KUR deneyimi, Uzaktan Eğitimin ülkemizdeki bir diğer uygulaması olmuş, ancak bu girişimlerde amaç aynı olmakla birlikte ekonomik ve politik açıdan yöntem ve yaklaşımlarda farklılıkların bulunması nedeniyle başarılı 27

42 olamadan sona ermiştir yılında sunulan bir tasarıda "Açık Üniversite" kurulması yer almışsa da, bu tasarı yasalaşamamıştır (Kaya, 1996). Türkiye de 1974 yılında Mektupla Yüksek Öğretim Merkezi kurulmuştur. Bu girişim yerini daha sonra Yaygın Yüksek Öğretim Kurulu'na bırakmıştır, ancak başarılı olamamıştır yılında yürürlüğe giren 2547 sayılı Yüksek Öğretim Yasası ile Anadolu Üniversitesi bünyesinde bir Açık Öğretim Fakültesi açılmıştır. Bu fakülte, uzaktan öğrenim konusunda; öğrenim, araştırma ve yayın hizmetlerini vermektedir (Çilenti, 1988). Bir başka anlatımla, ülkemizde 1970'li yıllardaki 'Mektupla Eğitim' ve 'YAY- KUR' uygulamaları, örgün eğitim karşısında bir seçenek olarak denenmeye başlamış, ancak istenilen düzeyde başarı ve verim sağlanamamıştır yılında ülke çapında okuma-yazma seferberliği ilan edilmiş ve bu konuda büyük ölçüde televizyondan yararlanılmıştır. Uygulamada oldukça başarı sağlanmış ve okuma-yazma oranı artırılmıştır. Aynı yıl içersinde ülkemizde bugünkü anlamına oldukça yakın sayılabilecek uzaktan öğretim uygulaması, düzenlenen kanun hükmündeki bir kararname ile Türk Üniversitelerine uzaktan öğretim yapma olanağı ve hakkı tanınarak başlatılmıştır (Özfırat, 1997) öğretim yılına kadar uzaktan öğretim-eğitim konusunda yapılan çalışmalar, genel çizgileriyle yukarıdaki biçimde özetlenebilir. Ancak bu yıldan sonraki gelişmeler, daha hızlı, somut, planlı ve bilimsel temele dayalı, toplumsal yaşamda daha işlevsel ve çarpıcı boyutta gerçekleşmiştir Kasım'ında, 2547 Sayılı Yükseköğretim Kanunu'nda yer alan 41 Sayılı Kanun Hükmündeki Kararnamede üniversitelerin uzaktan öğretime başlamalarına olanak tanındığı belirtilmiş ve alt yapısı hazır olan Anadolu Üniversitesi bu yıldan itibaren uzaktan öğretim yapmakla görevlendirilmiştir (Demiray, 1999). Ülkemizdeki uzaktan öğrenim uygulamalarına bakıldığında, televizyon uygulamalan arasında; Anadolu Üniversitesi, MEB'e bağlı Açık Öğretim Lisesi ve 28

43 Açık İlköğretim Okulu uygulamaları, Fırat Üniversitesi'nin "Uydu Antenin Mikrobilgisayarlarla Yönlendirmesi ve Yayın Aktarımı" adlı proje ile bir yerel TV (Fırat TV vasıtasıyla üniversitede düzenlenen sempozyumlar, toplantılar, dersler... Vb. faaliyetler bulunmaktadır. Ayrıca Selçuk Üniversitesi'nde Atatürk İlkeleri Tarihi, İngilizce, Türk Dili alanlarında uzaktan öğrenim verilmekte ve internet üzerinden sınavlar yapılmaktadır (Demiray, 1999) Uzaktan Eğitimin Özellikleri Uzaktan eğitim yer, mekan ve zaman konusunda evrenseldir. Dünyanın her yerinde bireyler uzaktan eğitimden yararlanabilir. Uzaktan eğitimde birey sınıf ortamı dışına taşındığı için bireysel olarak eğitimini alır. Özelleştirilmiş olan bu eğitimin faydalarının yanı sıra zararları olduğu da tartışılmaktadır. İnsanların artan eğitim taleplerine hızlı ve etkili şekilde cevap verebilmek için uzaktan eğitim kurumlarının açılması kaçınılmaz olmuştur. Bu da bu alanda endüstrileşmeyi getirmiştir. Eğitim kurumlarındaki ders saatleri kendilerine uygun olmayan bireylerin ve hasta, özürlü ve suçlu insanların eğitim ihtiyacını karşılamak için uzaktan eğitim en iyi çözümdür. Böylelikle geleneksel eğitime uygun olmayan öğrencilere eğitim hizmeti verilmiş olur. Gelişen teknoloji ile eğitimde hareket sağlanmıştır. Kablosuz teknoloji, internet ve portatif bilgisayarlar insanların hareketlilik içinde de eğitimlerine devam etmelerine imkan tanır. Elektronik posta yoluyla, geri beslemede sürat artmıştır. Çalışmalar e-posta yoluyla gönderilip sonuçları kısa zaman içinde geri alınabilmektedir. Uzaktan eğitim genel anlamda geleneksel eğitime göre çok daha ucuzdur. Teknolojinin tanıdığı imkanlar doğrultusunda sanal sınıf1ar ile yüz yüze eğitim verilebilmektedir (Kazu ve Özdemir, 2002). 29

44 Uzaktan Eğitimin Amaçları Uzaktan eğitimin birçok amacı vardır. Uzaktan eğitimin amaçlarını şu şekilde özetlemiştir: Daha fazla kişiye eğitim götürmek, Öğrenme fırsatlarını ve alternatiflerini arttırmak, Fiziksel uzaklığı eğitim sürecinden çıkarmak, Eğitim maliyetlerini düşürmek, Hedef kitleye daha hızlı erişebilmek, Eğitim sürecini hızlandırmak, Öğrenmeyi hızlandırmak, Öğrencileri daha aktif hale getirmek (Şimşek, 2001) Uzaktan Eğitimin Yararları Uzaktan eğitimin birçok yararı vardır. Böyle bir eğitimin yararlarını şu şekilde özetlemiştir: İnsanlara değişik eğitim seçeneği sunma, Fırsat eşitsizliğini en aza indirme, Kitle eğitimini kolaylaştırma, Eğitim programlarında standart sağlama, Eğitimde maliyeti düşürme, Eğitimde niteliği arttırma, Öğrenciye serbesti sağlama, Öğrenciye zengin bir eğitim ortamı sunma, Öğrenciyi sınıf ortamında öğrenim görmeye zorlamama, Bireysel öğrenmeyi sağlama, Bağımsız öğrenme sağlama, Bireye öğrenme sorumluluğu kazandırma, İlk kaynaktan bilgi sağlama, Uzmanlardan daha fazla kişinin yararlanmasını sağlama, 30

45 Başarının ayrı koşullarda belirlenmesini sağlama, Eğitimi bir taraftan kitleselleştirebilirken, diğer taraftan bireyselleştirebilme, Belli bir zamanda ve belli bir kapalı alanda bulunma zorluğunu ortadan kaldırma (Kaya 2002) Uzaktan Eğitimin Sınırlılıkları Uzaktan eğitimin bazı sınırlılıkları vardır. Uzaktan eğitimin sınırlılıklarını şu şekilde özetlemiştir: Yüz yüze eğitim ilişkilerinin kolay sağlanamaması, Bireylerin sosyalleşmelerini engellemesi, Yardımsız ve kendi kendine öğrenme alışkanlığı öğrencilere yeterince yardım sağlayamama, Çalışan öğrencilerin dinlenme zamanın, alma, Uygulamaya dönük derslerden yeterince yararlanamama (Kaya, 2002). Uzaktan eğitimin istenilen eğitim kalitesine ulaşabilmesi, yeterli öğrenci öğretmen, öğrenci eğitim materyali etkileşiminin sağlanabilmesi, Internet in ortaya çıkışı ve eğitim platformu olarak da Internet in kullanılmaya başlanması ile mümkün olmuştur. Bu yeni nesil uzaktan eğitim formatı, Internet in yaygınlaşması, ucuzlaması ve bant genişliğinin artması ile Internet e Dayalı Uzaktan Eğitim in ortaya çıkmasına ve Internet in uzaktan eğitim için uygun bir platform olarak kabul görmesine neden olmuştur (Al ve Mardan, 2004) İnternete Dayalı Uzaktan Eğitim Internet e Dayalı Uzaktan Eğitim, Internet altyapısını kullanan tüm eğitim modellerini kapsayan genel bir yaklaşım olarak karşımıza çıkmaktadır. Internet ağını kullanan tele konferans görüşmeleri, geleneksel postanın yerini alan elektronik postalar, basılı kaynaklara alternatif oluşturan elektronik kitap ve süreli yayınlar, Internet e Dayalı Uzaktan Eğitimin birer parçası olarak kullanılmış modellerdir. Bu modeller içerisinde günümüzde en yaygın olarak kullanılan model ise Web Tabanlı Uzaktan Eğitim (WTUE) modelidir (Anon, 2009). 31

46 Web Tabanlı Uzaktan Eğitim Modeli Web Gezginleri, gezinti işlemini HTML (Hyper Text Markup Language) denen bir programlama dili yorumlayıcısı kullanarak yaparlar. HTML, ana hatları SGML (Standard Generalized Markup Language) ile belirlenmiş bir doküman formatlama dilidir. Bu dil, daha çok, yazılı bir dokümanı formatlamak ve bir objeden başka bir objeye linkler sağlamak ile ilgili komutlar içerir. HTML, HTTP ve ilgili diğer protokolleri kullanabilmek için renkli ve güzel kullanıcı ara yüzleri hazırlamamızı olanaklı kılar. Son yıllarda, HTML içinde, salt doküman formatlama dışında işler yapan CGI, Java, Javascript gibi unsurlar da kullanılmaktadır. Ayrıca, son sürümlerde, tablo kullanımı, doldurulabilir form kullanımı, frame vb gibi pek çok yenilik göze çarpmaktadır (Anon, 2007). Web Tabanlı Uzaktan Eğitim, eğitim programının internet aracılığı ile öğrenciye ulaştığı, merkezden obje kontrollü olarak yönetilen eğitim sistemidir. Eğitim programı internet aracılığı ile öğrenciye ulaştırılırken bilinen tüm web teknolojileri ve teknikleri kullanılmaktadır. İçeriğe erişmek için durağan(statik) ve etkin(dinamik) sayfa yapıları düzenlenmektedir. İletişimin sağlanması ve sağlıklı olarak yürütülmesi için elektronik posta listelerinden faydalanılmakta, etkileşimin artırılabilmesi için forum ve anlık sohbet programları kullanılmaktadır. Herhangi bir Web tabanlı eğitim materyali için İnternet, bilgi aktarma, arama ve geliştirme aracı olarak kullanılabilir. Web sayfaları ses ve görüntü araçlarına, etkileşimli araçlara (sohbet, video konferans vb.), haberleşme araçlarına (elektronik mektup, liste ve haber grupları) ve diğer Web sayfalarına bağ içerebildiğinden, eğitim materyali hazırlanırken herhangi bir kısıtlama olmadan tüm bu servisler kullanılabilir. Diğer pek çok kaynağa bağlar içeren Web sayfaları kolayca hazırlanabilir. Web tabanlı eğitim materyalinin hazırlanması ve güncelleşmesi konularındaki kolaylık, öğrencinin bilgiye istediği yerden ve istediği zaman erişebilir olması, etkileşimli veya etkileşimsiz haberleşme olanakları, materyalin diğer eğitsel olguları (kitap, video vb.) sunabiliyor olması ve tüm bu araçların İnternet üzerinden 32

47 erişiminin sağladığı avantajlar göz önüne alındığında eğitim alanına yaptığı ve yapacağı katkılar açıkça görülmektedir (Yiğit ve Diğerleri, 2000). Geleneksel Uzaktan Eğitim öğrencilerinin karşılaştığı bir takım problemlerin çözülmesinde Web'e dayalı Uzaktan Eğitimin getirdiği bazı avantajlar bulunmaktadır. Geleneksel eğitimde karşılaşılan problemlerin bazıları şunlardır (Yazıcı ve Altaş, 1999): Web Tabanlı Uzaktan Eğitimin günümüzde kabul görmesinin ve en temel nedeni eğitimin zamandan ve mekândan bağımsız oluşudur. Bu durum iş hayatı nedeniyle zaman sıkıntısı çeken ya da eğitimin verildiği yerde fiziki olarak bulunamayan kişiler için önemli bir tercih nedenidir. Web Tabanlı Uzaktan Eğitiminin ön plana çıkan zaman ve mekan avantajları diğer önemli üstünlüklerini kimi zaman gölgede bırakmıştır. Öğrenci merkezli eğitim; öğrenci yönetimli eğitimin getirisi ise öğrencinin çevrimiçi topluluklar oluşturmasına olanak tanıyarak, öğrencinin kendisi için içerik yada program oluşturabilmesidir (Deperlioğlu, 2004). Web Tabanlı Eğitimde katılımcılarının, yüz yüze eğitime katılanlar kadar bilgi sahibi olmakta, üstelik bu %30 daha hızlı gerçekleşmektedir. Yüz yüze eğitimde genç katılımcılar, yaşı daha fazla olanlara göre daha kolay öğrenmektedirler. Fakat Web Tabanlı Eğitimde yaş faktörü, öğrenme hızını etkilememektedir (Çabuk ve Erdoğan, 2001). Kişisel yönetimli eğitim ve düşük maliyetli eğitim olarak karşımıza çıkmaktadır; Maliyet açısından bakıldığında Web Tabanlı Uzaktan Eğitiminin maliyetinin geleneksel örgün eğitim maliyetlerinin daha altında olduğu bir gerçektir. 33

48 Web Tabanlı Uzaktan Eğitimde Olması Gereken Özellikler Web tabanlı uzaktan eğitim sistemlerinin internetteki basit eğitim içeriklerinden ayrılabilmesi için sahip olması gereken temel özellikler vardır. Bu özellikler eğitim sistemini genel hatlarıyla aşağıdaki fonksiyonları içermelidir. Kullanıcı dostu ara yüz birimleri Sistemin yönetilebilirliği (Yönetici ve Üye kontrolleri, içerik, genel yapı vs.) Eğitim programının bağımsız her platformda yalnızca internet bağlantısı ile çalışabilmesi Geri dönütlerin yapılabilmesi Ölçüm ve istatistikleri rahatlıkla sağlayabilmesi Güvenlik arabirimlerinin düşünülmüş olması ve güncelleştirilebilmesi Görsel ve etkileşimli sunumlara yer verilmesi Sistemin hızlı bir şekilde çalışması, internet bağlantısının kopması gibi durumlarda bilgi kaybına yer vermemesi gerekmektedir (Anon, 2009). 34

49 II. BÖLÜM İLGİLİ ARAŞTIRMALAR Dawson-Huges ve arkadaşları (1994) postmenopozal kadınlarda vitamin D takviyesiyle kış aylarında olan kemik kaybının lumber vertebrada daha az olduğunu göstermişlerdir. Kış aylarında 220 IU/günden daha az vitamin D alan kadınların PTH düzeyleri yükselmekte ve kalsitriol düzeyleri düşmektedir. Bu mevsimsel değişim azalmış vitamin D alımıyla ilişkilidir. Günlük 400 IU vitamin D alan bayanlarda kış aylarında kemik kütlesinde çok az bir düşme olurken yaz aylarında da benzer olarak çok az bir yükselme olmaktadır. Erişkinlerde güneş ışığı yokluğunda osteomalazidan korunmak için (günlük alımı önerilen vitamin D dozları=rda) günlük 5μg (200 IU) vitamin D3 gerekmektedir. Ancak osteoporoz ve sekonder hiperparatiroidiyi önlemek için daha yüksek doza ihtiyaç vardır. Yeni yayınlarda 70 yaş üzerindeki kişilerde günlük referans alım (DRI) daha önceki RDA'ya güre üç kat arttırılmıştır. Ancak birçok erişkin için 1960'tan beri DRI hala aynı kalmıştır. Quesada JM ve arkadaşları (1994) yüksek 1,25(OH) 2 Vitamin D düzeylerinin kadınlardaki kalsitonin sekresyonunu arttırdığını bulmuşlardır. Ayrıca, 1,25(OH) 2 Vitamin D osteoblastlardaki osteokalsin ve alkalen fosfataz yapımını da stimüle eder. Kemik rezorpsiyonu ve formasyonundaki balans formasyon yönüne kayınca, kemik turnoverdeki düşme yaşa bağlı kemik kayıp oranını azaltır. Dawson Hughes ve arkadaşları (1995) 200 IU/gün vitamin D' nin sağlıklı postmenopozal kadınlarda kalçadaki kemik kaybını önlemeye yeterli olmadığını göstermişlerdir. Sonuç olarak bu çalışmalar yeterli kalsiyum alımıyla birlikte en az IU/gün vitamin D suplementasyonunun postmenopozal kadınlarda gerekliliğini göstermiştir. 35

50 Krall ve arkadaşları (1997) uzun süre östrojen kullanan menopoz sonrası dönemdeki kadınların, kullanmayanlara göre ağızlarında daha fazla sayıda diş kaldığını ve diş kaybı riskinin azaldığını rapor etmişlerdir. Qin ve arkadaşları (1999) yaş arasında 781 sağlıklı kişiyle yaptıkları bir çalışmada sigara ve alkol kullanımıyla KMD düşüklüğü arasında bir ilişki saptamışlar ve bu maddelerin kullanımının azaltılmasının yaşla ilişkili olarak ortaya çıkan osteoporozun önlenmesinde yararlı etki yapabileceğini belirtmişlerdir. 50 yaş ve üzeri 451 erkek ve 725 kadının değerlendirildiği bir çalışmada; sigara erkeklerde, alkol her iki cinsiyette kalça kırıkları için risk faktörü olarak bulunmuştur. Pekcan (1999) yiyecek seçimi ve beslenme alışkanlıklarının meydana gelmesinde rol oynayan etmenler çeşitlidir. Beslenme alışkanlıkları bu değişik etmenlerin etkisiyle yavaş yavaş oluşur ve gelişirler. Yaşanılan yerin coğrafi, iklim ve tarımsal durumu, inanç, gelenek-görenekler, sosyoekonomik koşullar beslenme alışkanlıklarının ortaya çıkması ve gelişmesine neden olmaktadır. Meier ve arkadaşları (2000) yaptıkları vaka kontrollü bir çalışmada 940 kırıklı hastayı, 379 kırıksız hasta ile karşılaştırmışlardır. Sigara kullanımı, Vücut kitle indeksi (BMİ), steroid kullanımı ve östrojen kullanımı kontrol edildikten sonra kırık odds oranının (OR) 0.55 olduğunu saptamışlardır. Baysal (2002) yeterli ve dengeli beslenme ancak besleyici ve güvenilir besinlerin tüketilmesi ile sağlanabilir. Bu da eğitim yoluyla gerçekleşebilir. Beslenme eğitimi ile bireylere doğru ve gerçek bilgiler vererek, daha iyi beslenme alışkanlıkları kazandırmak, yanlış beslenme alışkanlıklarını ve uygulamalarını değiştirip olumlu uygulamaları yaşam biçimi haline dönüştürülmesi sağlamak, onların yeterli ve dengeli beslenmeleri dolayısıyla daha sağlıklı olmaları amaçlanmalıdır. Tüzün ve arkadaşları, (2002) sigara içine kadınlarda, içmeyenlere oranla vertebral kırıkların yaklaşık iki kat daha fazla görüldüğü bildirilmiştir. Tütün 36

51 metabolitleri, zayıf androjenlerden östrojen yapımını azaltarak hidroksile metabolitler oluşturur. Ayrıca kan kortizol düzeyini artırarark 1,25 dihidroksi vitamin D dönüşümü azaltır. Aynı zamanda C vitamini düzeyini de düşürür. Wang ve arkadaşları (2002) kalça kırığı nedeniyle hospitalize edilmiş 122 hastayı 4888 kalça kırığı olmayan hasta ile vaka kontrollü bir çalışmada karşılaştırmışlardır. Irk, sağlık durumu, iskemik kalp hastalığı, kanser, diabetes mellitus (DM), psikoaktif ilaç kullanımı, östrojen kullanımı ve tiazid türü diüretik kullanımı kontrol altına alındıktan sonra kırık OR statin kullananlarda 0.5 tespit edilmiştir. Karadavut, Başaran ve Çakçı (2003) nın yapmış olduğu bir araştırmada yaşlar arasında 18 kadın Türk osteomalasia hastası incelenmiş ve bütün hastalarda ortak görülen en önemli risk faktörünün dini inançlara bağlı kapalı giyim tarzı olduğu bulunmuştur. Kapalı giyim genç, orta yaşlı kadınlar ve hatta yeterli güneş ışığının olduğu ülkelerde sağlıklı kadınlar içinde osteomalasia açısından bir risk faktörü olabilir. Feskanich, Willett ve Colditz in (2003) yaptığı bir araştırmada postmenopozal kadının diyetle vitamin D alımı incelenmiştir. Sonuçta 12.5mg D vitamini takviyesi alan kadınların 3.5 mg dan düşük D vitamini takviyesi alan kadınlardan daha az kalça kırığı riski taşıdığı bulunmuştur. Vücut ağırlığının kemik kütlesi üzerine etkisi tam olarak çözümlenememiş olmakla birlikte, beklenen, aşırı kilonun kemik üzerindeki mekanik yüklenmeyi artırarak dansite artışına yol açmasıdır. Şişman kişilerde, kilo ile ilişkili yük fazlalığına maruz kalmayan el ve önkol kemiklerinde de dansite artışı gözlenmiştir. Bu etkinin mekanizması tam olarak bilinmemekle birlikte büyüme çağına ilişkin çalışmalarda, kemik kütlesi ile yağ dokusundan salgılanan leptin düzeyleri arasında pozitif ilişki gösterilmiştir. Farelerde yapılan çalışmalarda leptinin, kemik kütlesini artırıcı yönde etkilediği ortaya konmuştur. Vücut ağırlığının kemik kütlesi üzerindeki 37

52 olumlu etkilerinden, leptin ile kemik kütlesi arasında pozitif işleyen bir neden sonuç ilişkisinin sorumlu olabileceği düşünülmektedir (Anon, 2001). Çallı (2001) iyi bir uzaktan eğitim için, uzaktan eğitim kapsamına alınması gereken derslerin çok iyi incelenerek, en uygun olan uzaktan eğitim tekniği ya da teknikleri seçilmesi ve birden fazla tekniğin aynı anda kullanılması durumunda, bu farklı tekniklerin birbirlerine entegrasyonu çok iyi yapılması gerektiğini çalışmasında vurgulamaktadır. Uzaktan eğitim sistemi farklı ihtiyaçları karşılamak üzere farklı bilişim teknolojilerini kullanmaktadır. Öncellikle hangi eğitim içerikleri için hangi çeşit uzaktan eğitim yönteminin kullanılacağının tespit edilmesi ve bunlara yönelik alt yapı çalışmalarına paralel olarak içeriklerin dönüştürülmesinin de yapılmasının önemi vurgulanmıştır. Karahan, (2001) üniversite öğrencilerinin internet kullanım düzeyleri ve beklentilerinin değerlendirilmesi amacıyla 356 üniversite öğrencisi üzerinde yapılan çalışmada, öğrencilerin % 42 si interneti kullanabilme ile ilgili aldıkları Temel Bilgi Teknolojileri dersini kısmen yeterli buluyorum seklinde görüş belirtirken, % 44 ünün interneti ders amaçlı kullandığı, % 46 sının hafta bir gün internete bağlandığı ve % 59 unun internetin sosyal derslerde yararlı olacağı görüsünde olduklarını saptamıştır. Atan ve diğerleri (2002) çalışmalarında, bilgisayarın kullanılabilirlik düzeyi incelemiştir. Çalışma, Malezya da yılı akademik döneminde uzaktan eğitim okuluna devam eden 315 uzaktan eğitim öğrencisi üzerinde yürütülmüştür. Erkeklerin % 84,9 u, kızların % 89.3 ü evde bilgisayarı kullandıklarını belirtmişlerdir. İşte bilgisayar kullanan erkeklerin oranı % 91.7, kızların oranı % 91.0 dır. Sonuçlar, cinsiyete göre evde ya da iste bilgisayar kullanma durumlarında önemli bir farklılık olmadığını göstermektedir. Kız ve erkek uzaktan eğitim öğrencilerinin bilgisayar teknolojisinden eşit oranda yararlandıkları sonucuna varılmıştır. 38

53 Horton, Davenport ve Rosenbaum (2002), Amerika da Indiana Üniversitesi nde ve İngiltere Edinburg daki Napier Üniversitesi nde ilk kez 2000 yılının baharında ilk kez internet üzerinden Sanal Ekonomi dersini verdiğini bildirmişlerdir yılı boyunca farklı kurumlardan bu derse katılmaları için yaygınlaştırılmıştır. Ayrıca, Türkiye Bilişim Vakfı (TBV) tarafından Aralık 2002 de başlatılan ve 6 ay süren çalışma sonucunda, hem uzaktan eğitim sağlayacakların, hem de bu hizmetten yararlanacakların, kaliteli bir uzaktan eğitim için nelere dikkat etmeleri gerektiğinin anlatıldığı bir kılavuz oluşturulmuştur. Miller ve King (2003) in uzaktan eğitimde pedagoji ve en iyi uygulamalarını tartıştıkları çalışmada, uluslararası anlamada üniversiteyi önemli şekilde etkileyen 21. yüzyıl modelinin uzaktan eğitim olduğundan ve yönetici, öğrenci, teknoloji ve uzaktan eğitimi destekleyen kurumların belirttikleri sorunlardan bahsedilmiş ayrıca uzaktan eğitimdeki en iyi uygulamalarına değinilmiştir. Varol (2004) un web tabanlı eğitimde sayfa tasarımını incelediği çalışmasında, web tasarımının temel öğeleri tek tek ele alınarak değerlendirilmiş ve web sayfası üzerinden veya herhangi bir materyal kullanımı ile gerçeklesen eğitimde bazı kriterlere dikkat edilmesi gereği ortaya konmuştur. Bununla birlikte eğitim kurumlarında kullanılan web sitelerinin görüntü tasarımının dışında farklı temalar içerdiği üzerinde durulmuş ve bu temaların; bilgi vermek, eğitim ortamını desteklemek ve öğretim ortamını desteklemek olduğu belirtilmiştir. Ayrıca iyi tasarlanmış bir öğretim materyalinin öğrencilerin estetik duygusunun gelişimini destekleyeceği vurgulanarak öğretim materyali tasarımında sanatsal unsurların da göz önünde bulundurulması önerilmiştir. Yiğit ve Özden (2004) Web tabanlı eğitim materyallerine ses ve görüntü örnekleri eklenmesi yolu ile materyalin daha etkin hale getirilmesi amacı ile bir çalımsa yapmışlar, web tabanlı eğitim materyali içerisinde görüntü ve ses kullanımı konusunda öncelikle bazı önemli noktalara dikkat edilmesi gerektiğini 39

54 vurgulamışlardır. Çalışmada, web sayfası tasarımının, kullanıcı ilgili linke tıkladığında ilgili dosyanın gelebileceği biçimde yapılması, kullanıcıya dosyanın büyüklüğü ve transfer süresi ile ilgili bilgi verilmesi, görüntü ve ses dosyalarının yalnızca gerektiğinde kullanılması, görüntü ve ses dosyaları hazırlanırken büyüklüklerine dikkat edilmesi, görüntü ve ses dosyalarının tüm platformlara uyum sağlayabilmeleri açısından standart bir formatta sunulmasının gerekliliği belirtilmiştir. 40

55 III. BÖLÜM YÖNTEM Bu bölümde, araştırmanın amacına ulaşılabilmesi, geçeli ve güvenilir sonuçlar elde edilebilmesi için izlenen bilimsel yaklaşım araştırma modeli, araştırmanın evren ve örneklemi, veriler ve toplanması ile verilerin çözümlenmesi ve yorumu ile açıklanmıştır Araştırmanın Modeli Bu araştırmada Tarama Modeli kullanılmıştır. Tarama modeli geçmişte ya da halen var olan bir durumu var olduğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan araştırma yaklaşımıdır. Araştırmaya konu olan olay, birey ya da nesne, kendi koşulları içinde tanımlanmaya çalışılır (Karasar, 2007). Tarama modeli kullanılarak İzmir, İstanbul, Ankara, Bursa ve Balıkesir de katılımcıların beslenme bilgisi ve osteoporoz hakkındaki eğitim öncesi ve eğitim sonrası bilgi düzeyleri tespit edilmeye çalışılmıştır Evren ve Örneklem Bu araştırmanın konusu İzmir, İstanbul, Ankara, Bursa ve Balıkesir de katılımcıların görsel ağırlıklı uzaktan eğitimin beslenme bilgisi ve osteoporoz hakkındaki bilgilerine etkililiğinin belirlenmesidir. Önceden belirlenmiş e-posta listeleri dahilinde, bilgisayar kullanım olanağı ve bilgisinin geniş olduğu katılımcılar ağırlıklı olarak bu bölgelerden oluşturulmuştur. Bu amaçla, araştırmanın çalışma evrenini, İzmir, İstanbul, Ankara, Bursa ve Balıkesir de bulunan lise ve üzeri eğitime sahip temel bilgisayar kullanım bilgisine sahip katılımcılar oluşturmuştur. Araştırmanın örneklemi ise; araştırma amacına uygun sonuçların alınabilmesi için oluşturulan evren içinden 5 ilde ve bunlara bağlı merkezlerden 4000 nin üzerinde gönderilen elektronik posta aracılığı 678 kişi eğitim programına alınmış, 41

56 eğitim programını ve değerlendirme aşamalarını eksiksiz takip eden 405 katılımcı belirlenmiştir Eğitim Programı Öncelikli olarak eğitim programının gerçekleştirileceği internet sitesi oluşturulmuştur. Dinamik yapıya sahip olan web sitesinde test alanları, eğitim programı alanı ve kişisel hesaplar alanı ayrı bir şekilde birbirine ilişkili şekilde oluşturulmuştur. Eğitim programının içeriği Sağlık Bakanlığı ve Devlet Planlama Teşkilatı nın ortak planı çerçevesinde Türk halkının yeterli, dengeli ve sağlıklı beslenmesi amacıyla uzman kişilerce hazırlanan Türkiye ye Özgü Beslenme Rehberi ve Osteoporozla Yaşam Derneği tarafından hazırlanan "Osteoporoz ve Risk Faktörleri" yayınlarından faydalanarak hazırlanmıştır. Programla ilgili katılımcıların başlangıç aşamasında ve ilerleyen aşamalarda yaşayabilecekleri sorunlara karışın bir yardım bölümü ve geri bildirimlerin iletilebilmesi için ise Geri Bildirim bölümü bulunmaktadır. Eğitim programının değerlendirme ölçeği ise ilk 3 soru kişilerin besleme alışkanlıklarına yönelik 22 soru ise beslenme ve osteoporoz bilgilerini ölçmeye yönelik şekilde oluşturulmuştur. Katılımcıların her doğru cevapladığı anket sorusu verit tabanına bir puan, yanlış olarak cevapladığı her soru ise sıfır puan şeklinde kodlanmıştır. Eğitim öncesi ve eğitim sonrasında verilen toplam doğrular ve yanlışlar karşılaştırılmıştır. Değerlendirme sisteminde her doğru soru için bir puan her yanlış soru için ise sıfır puan verilmiş ve eğitim öncesinde, sonrasında ayrı ayrı değerlendirmeye tabii tutulmuştur. Sorular için cevap anahtarı ölçeği hazırlanırken uzman eğitimciden yardım alınmıştır. Uzaktan eğitim programına katılımcılara mail grupları aracılığı ile toplu mailler gönderilerek ulaşılmıştır. Eğitim programına katılacak olan gönüllü katılımcılar, internet üzerinden sitesine ulaşarak öncelikle 42

57 burada eğitim programı ve genel osteoporoz hakkında bilgi almışlardır. Katılımcılar kayıt bölümüne girerek katılım kayıt forumunu doldurmuşlardır. Doldurdukları forumda demografik bilgileri alınmıştır. Ayrıca bunun yanında eğitim programı süresince kullanacakları kullanıcı hesapları oluşturulmuştur. Programa katılan 678 katılımcı içinden eğitim öncesi ve eğitim sonrasında eksiksiz, düzenli olarak programı tamamlayan 405 bireye ulaşılmıştır. Eğitim öncesi testte beslenme alışkanlıkları, beslenme ve genel osteoporoz bilgileri alınmıştır. Kullanıcıların eğitim öncesi test bilgileri ve demografik bilgileri kişi hesaplarınla ilişkilendirilmek şartıyla mysql veritabanında saklanmıştır. Eğitim öncesi test tüm kullanıcıların erişebilmesi için bir haftalık süreçte gerçekleştirilmiştir. Eğitim öncesi testte cevaplama için 30 dakikalık en fazla süreç tanınmıştır. Her kullanıcı teste başladığında bilgisayar IP numarası ile oluşturulan anlık kimlik bilgisi test bilgilerine eklenmiştir. Bu şekilde her katılımcının testi bir kere değerlendirmesi sağlanmıştır. Oluşturulan anlık kimlik bilgisinde teste başlangıç süreleri de veri tabanına kullanıcının bilgisi dışında depolanmıştır. Her kullanıcı teste başlangıçta belirtmiş olduğu ismiyle kişisel hesabı ilişkilendirilmiştir. Bu şekilde test başarı puanını kişisel hesabında görebilmiştir. Tüm kullanıcılar ön test aşamasını tamamladıktan sonra 3 aşamada 5 er günlük süreçlerde toplam 15 günde eğitim programını kişisel bilgisayarları veya mobil bilgisayarları aracılığı ile tamamlamışlardır. Eğitim programı süresince kişiler eğitim öncesi test sorularına erişimleri engellenmiştir. Eğitim öncesi test ve eğitim programı süresince katılımcıların kişisel soruları e-posta ve sistem üzerindeki mesajlaşma sistemi ile yanıtlanmıştır. Eğitim programının tamamlanmasının ardından 5 günlük süreç tamamlandıktan sonra eğitim sonrası test aşamasına geçilmiştir. Son testteki bilgiler ön testle aynı tutulmuştur. Son testin teknik alt yapısı ve uygulanış süresi bakımından ilk testteki olanaklar aynı şekilde sunulmuştur. Son testin yanıtlanması esnasında kişilerin eğitim programına dönüşü engellenmiştir. Son test tüm katılımcılar tarafından yanıtlandıktan sonra Eğitim programına erişim tamamen açılmıştır. Tüm program tamamlandıktan sonra ve tüm kullanıcıların ön test ve son test cevapları 43

58 istatistik programına alındıktan sonra kişilere başarı düzeyleri kişisel hesaplarından sunulmuştur. Tüm program boyunca kişilerin bilgileri veritabanında yüksek güvenlik altında tutulmuş, bilgiler 3. şahıslarla paylaşılmamıştır. Programın akış şeması Şekil 2 de gösterilmiştir. Şekil 2 Uzaktan beslenme bilgisi ve osteoporoz eğitim sistemi şeması 44

59 Özet olarak, tasarlamış web tabanlı burada kullanılan eğitim modelinde izlenen yol üç aşamada incelenmiştir. Sistem Yapısı Teknik yapı php tabanlı mysql veritabanı bağlantılı, Adobe Flash animasyonlarla güçlendirilmiş, İP kontrollü bir şekildedir. Sistem yalnızca internet üzerinde çalışabilmekte olup, bağlantının olmadığı durumlarda sistemin çalışması mümkün değildir. Katılımcılar siteme bilgisayar, el bilgisayarı, yeni nesil cep telefonları üzerinden erişerek sistemi kullanmıştır. İçerik yapısı : içerik olarak Sağlık Bakanlığı ve Devlet Planlama Teşkilatı nın ortak planı çerçevesinde Türk halkının yeterli, dengeli ve sağlıklı beslenmesi amacıyla uzman kişilerce hazırlanan Türkiye ye Özgü Beslenme Rehberi (T.C. Sağlık Bakanlığı, 2004) ve Osteoporozla Yaşam Derneği tarafından hazırlanan "Osteoporoz ve Risk Faktörleri" (Anonim, 2001) yayınlarından faydalanarak hazırlanmıştır. İçeriğin alan uzmanları tarafından incelenmiş ve kapsam açısından yeterli bulunmuştur. Değerlendirme biçimi : Eğitim öncesi ve eğitim sonrası şeklinde iki farklı test uygulaması ile programın etkiliği karşılaştırılmıştır Verilerin Toplanması Bu araştırmada Amaçlı Örneklem yöntemiyle İzmir, İstanbul, Ankara, Bursa ve Balıkesir de lise mezunu bilgisayar bilgisine sahip katılımcıların beslenme bilgisi ve osteoporoz hakkındaki bilgilerini saptamak amacıyla konu ile ilgili kaynaklardan ve uzman kişilerin görüşlerinden yararlanılarak anket formu hazırlanmıştır. Örneklem sayısı kadar elektronik ortamda tüm katılımcılara ulaştırılmıştır. Soru formları oldukça anlaşılır, açık bir şekilde hazırlanmış olup kullanıcıların anketleri yanıtlamadaki bilgisayar bilgileri en alt düzeyde olacak kolaylıkta internet ortamına yerleştirilmiştir. Katılımcıların demografik bilgileri eğitim programına katılırken doldurdukları forumda alınarak mysql veritabanına kaydedilmiştir. Anket bölümünde ilk 3 soru ile kullanıcıların beslenme alışkanlıkları taranmış, sonraki 22 soruda ise bireylerin beslenme ve osteoporoz bilgileri eğitim 45

60 öncesi ve eğitim sonrası olmak üzere kayda alınarak veri tabanında depolanmıştır. Her doğru cevap için bir puan her yanlış cevap için sıfır puan verilmiştir. Sorular için alınan toplam puanlar hesaplanarak, istatistiksel olarak yorumlanmıştır. Soru formlarının Eylül - Aralık 2007 tarihleri içerisinde uygulanmıştır. Anketlerin uygulanmasında gönüllülük esas alındığından uygulama alanı oluşturma ve katılımcı bulmada güçlükler yaşanmıştır. Ayrıca araştırmanın homojenliğinin sağlanması için katılımcıların değişik bölgelerde olmasına dikkat edilmiştir Verilerin Analizi Elde edilen verilerin değerlendirilmesi için SPSS (Statistical Package For Social Sciences) 11.5 paket programı kullanılarak analiz edilmiştir. Kullanılan paket programdan yararlanılarak; 1. Katılımcıların eğitim öncesi ve eğitim sonrası test değerlerin belirlenmesinde sayı, ve yüzde (%) değerleri kullanılmış, aritmetik ortalama ve standart sapma değerleri alınmıştır. 2. Demografik ve mesleki değişkenler açısından bireylerin eğitim öncesi ve eğitim sonrası verdikleri cevaplar, khi kare, standart sapma ve t-testi uygulanarak karşılaştırılmıştır. Gruplar arasındaki farkın anlamlı olduğuna p> 0,05 düzeyinde bakılmıştır. 46

61 IV. BÖLÜM BULGULAR ve YORUMLAR Bu çalışmada eğitim düzeyi en az lise mezunu olan katılımcılardan oluşan uzaktan görsel ağırlıklı genel beslenme ve osteoporoz eğitimi üzerine gerçekleştirilmiştir.bu bölümde katılımcıların demografik bilgilerine ve beslenme alışkanlıklarına yer verilmiştir Katılımcıların Demografik Özellikleri Tablo 5. Katılımcıların Demografik Özeliklerine Göre Dağılımları (n:405) Değişkenler S % Cinsiyet Erkek Kadın Yaş (Yıl) ve üstü Lise mezunu Eğitim Durumu Yaşanılan Şehir Üniversite mezunu Lisansüstü eğitim mezunu İstanbul Balıkesir Ankara Bursa İzmir

62 Araştırmaya %34.1 kadın, %65.9 erkek katılmıştır. Katılımcı bireylerin büyük kısmının erkeklerden oluşması, erkeklerin bilgisayar kullanımında daha etkin olmalarından kaynaklı olabilir. Katılımcıların %35.3 ünü 18-25, %29.8 ini yaş arası bireyler oluşturmaktadırlar. Katılımcılar ağırlık olarak genç yaş dağılımlarına sahiptir. Burada gerçekleştirilen eğitimin amaçlarından biride beslenme bilgisi sayesinde ve genel osteoporoz bilgi ile bu hastalığın önlenmesini ve kişilerin bu konuda bilgilenmesini sağlamak olduğundan, genç bir katılım kitlesi ile bu hedefe ulaşılmıştır. Katılımcıların %74.4 ünü üniversite, %21.2 sini lise, %4.4 ünü ise lisans üstü eğitim mezunu oluşturmaktadır Katılımcıların Beslenme Alışkanlıkları Yiyecek seçimi ve beslenme alışkanlıklarının meydana gelmesinde rol oynayan etmenler çeşitlidir. Beslenme alışkanlıkları bu değişik etmenlerin etkisiyle yavaş yavaş oluşur ve gelişirler. Yaşanılan yerin coğrafi, iklim ve tarımsal durumu, inanç, gelenek-görenekler, sosyoekonomik koşullar beslenme alışkanlıklarının ortaya çıkması ve gelişmesine neden olmaktadır (Pekcan, 1999). Bireylerin beslenme durumu araştırılırken genellikle günlük toplam tüketilen enerji ve besin öğesini gereksinim yönünden karşılanıp karşılanmadığına bakılır. Ancak öğünlerde tüketilen besinlerin türü, öğün atlama durumu, öğünler arası sürenin uzun veya kısa oluşu, bir öğünde fazla besin tüketimi gibi yemek alışkanlıklarının da insan metabolizmasında dolayısıyla sağlığında etkilidir (Arslan vd., 1993). Bireylerin beslenme alışkanlıkları ve yemek tercihleri yaş, cinsiyet, eğitim durumu, sosyoekonomik düzey, sağlık durumu ve fizyolojik yapı gibi faktörlere göre değişiklik gösterir. Günlük enerji ve besin öğelerinin gereksinimlerinin düzenli öğünler şeklinde ve her öğünde uygun besin örüntüsü ile sağlanması önemlidir (Karaağaoğlu, 1999). 48

63 Katılımcıların beslenme alışkanlıkları eğitim öncesi ve eğitim sonrası ise Tablo 6 da açık bir şekilde verilmiştir. Tablo 6. Katılımcıların Beslenme Alışkanlıkları (n:405) Değişkenler Eğitim Öncesi Eğitim Sonrası Öğün sayısı S % S % 1 öğün öğün öğün öğün x 2 =2.803 sd=9 p=0.851 Öğün atlama durumu Atlar Atlamaz Bazen Atlar x 2 =3.86 sd=4 p=0.986 En çok atlanan öğün Sabah Öğle Akşam x 2 =3.95 sd=5 p=0.754 P> 0.05 Katılımcıların büyük bir bölümü günü 2 öğün yemekle geçirmekte olduğunu belirtmiştir. Eğitim öncesi %48.3 lük bölüm günde 2 öğün yemek yediğini belirtirken eğitim sonrası bu değer %51.3 lük bir bölüme yükselmiştir. Katılımcıların büyük bir bölümünde eğitim öncesi ve eğitim sonrası öğün sayılarında az bir oranda artış görülmüştür. Günü 1 öğünle geçiren katılımcıların sayında azalma varken günü 3 öğünde geçiren katılımcılarda artış gözlenmiştir. Genel olarak eğitim programının katılımcıların öğün sayılarına olan etkisini incelediğimizde, istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamıştır (p>0.05). Öğün atlayanlar %56.2 den %47.1 e düşmüştür. Öğün atlamama farkında %9.1 lik çok az bir değişim gözlenmiştir. Eğitim programının katılımcıların öğün atlamasındaki etkisinin istatistiksel olarak anlamlı bir farkı bulunmamıştır (p>0.05). 49

64 Eğitim öncesi en çok atlanılan öğün öğle yemeği eğitim sonrasında 35 kişilik bir düşüş göstermiş, ama yine de en çok atlanan öğün olmuştur. Tablo 6 da görüldüğü gibi katılımcıların beslenme alışkanlılarında iyi yönde değişimler gözlenmektedir. Öğün sayısı azaldığında, öğünlerde yenilen besinlerin miktarı arttığından daha çok besin öğesinin emilimi insülin yanıtını artırarak depolama oranını yükseltmektedir (Yurttagül, 1995). Öğün atlamak bazal metabolizmayı yavaşlatacağından, öğün atlamak yerine en az üç, hatta altı öğünde önerilen miktardaki besinleri tüketmek, organizmanın sindirim ve metabolizma faaliyetlerinin belirli bir düzeyde tutulmasına yardımcı olur (Şensoy, 2001). Kahvaltı yapmama durumu özellikle kızlarda (% 68.1) erkeklere kıyasla (% 51.9 ) daha fazla bulunmuştur. Bu durum sosyoekonomik yapının yanı sıra genç kızların ağırlıklarını koruma isteği ve beslemenin sağlık için önemini kavramamış olmalarından da kaynaklanmış olabilir. Vücudumuz uyurken bile çalışmaya devam eder. Akşam yemeği ile sabah arasında yaklaşık 12 saatlik bir süre geçer. Bu süre içinde vücut, besinlerin tümünü kullanır. Sabah kahvaltı yapılmazsa beyinde yeterince enerji oluşmaz. Bu durumda yorgunluk, baş ağrısı, dikkat ve algılama azlığı gibi sıkıntılar yaşanabilir. Kahvaltı yapılmadığında vücut kendi depolarından kullanır ve hastalıklar karşısında direnci düşer. Yorgunluk, bitkinlik genellikle duyulan açlık hissi ile beraber görülmektedir. Doygunluk sağlanması ile yorgunluk ve bitkinlik ortadan kaldırılabilmektedir. Dengeli bir kahvaltıda günlük enerjinin ¼ ü ya da en az 1/5 inin karşılanması gerekmektedir (Anon 2004). Yeterli ve dengeli beslenme ancak besleyici ve güvenilir besinlerin tüketilmesi ile sağlanabilir. Bu da eğitim yoluyla gerçekleşebilir. Beslenme eğitimi ile bireylere doğru ve gerçek bilgiler vererek, daha iyi beslenme alışkanlıkları kazandırmak, yanlış beslenme alışkanlıklarını ve uygulamalarını değiştirip olumlu uygulamaları yaşam biçimi haline dönüştürülmesi sağlamak, onların yeterli ve 50

65 dengeli beslenmeleri dolayısıyla daha sağlıklı olmaları amaçlanmalıdır (Baysal, 2002). Tablo 7 de eğitim durumunun uzaktan eğitim programı öncesinde ve sonrasında günde yenilen öğün sayısı üzerindeki sayısal değeri verilmiştir. Eğim öncesinde ve eğitim sonrasında en büyük fark lise mezunu kişilerde görülmüştür. Eğitim öncesinde lise mezunu %7 lik bir yüzde ile 1 öğün yemek yerken bu değer eğitim programı sonrasından %4.6 lık bir yüzdeye gelmiştir. Üniversite mezunlarında günde 2 öğün yemek yiyen kişi sayısında her hangi bir değişiklik gözlenmemiştir. Üniversite mezunlarının günde 1 öğün yemek yiyen sayısı eğitim programı sonrasından %5.2 lik bir artış göstermiştir. Yüksek lisans ve doktora eğitim düzeyindeki katılımcılar için ise günde 1 öğün yemek yiyen kişi sayısı eğitim programı sonrasında %0.3 lük bir düşüş göstermiştir. Katılımcıların hepsinin eğitim düzeyleri göz önünde bulundurularak eğitim öncesinde %48.3 lik bir bölümü eğitim sonrasında %51.3 lik bir yüzde ile büyük bölümün günde 2 öğün yemek yediğini belirtmiştir. Öğün sayılarının eğitim programı öncesi ve sonrasındaki değişimi arasında anlamlı bir fark ilişkisini istatistiksel olarak incelediğimizde, anlamlı bir fark bulunmamıştır (p>0.05). Eğitim programının katılımcıların günlük öğün sayıları üzerindeki değişimleri üzerinde önemli bir etkisinin görülmediğini, beslenme alışkanlıklarında yüksek bir etki olmadığı saptanmıştır. 51

66 Tablo 7. Günde yenilen yemek sayısının eğitim öncesi ve eğitim sonrasında olan ilişkisi Günde yenilen öğün sayısı Eğitim Eğitim Öncesi Eğitim Sonrası Durumu 1 öğün 2öğün 3 öğün 4 öğün 1 öğün 2öğün 3 öğün 4 öğün S % S % S % S % S % S % S % S % Lise mezunu Üniversite mezunu Lisansüstü eğitim mezunu x 2 =13.96 sd=6 P=0.052 x 2 =7.34 sd=2 p=0.228 P>0.05 Eğitim programına katılan bireylerin kayıt esnasında doldurdukları forumda boy ve kilo bilgileri alınmıştır. Boy ve kilo bilgileri doğrultusunda tüm bireylerin BKİ leri kadın ve erkek olarak verilmiştir (Tablo 8). Bireylerin BKİ leri kadınların %63.2, erkeklerin %57.4 ü normal olarak tanımlanan aralık içinde dağılım göstermektedir. Her iki cinsiyet için dağılımdaki değerlere baktığımızda bireylerin normal ve zayıf dağılımın yüksek olduğu görülmektedir. Tablo 8. BKİ nin cinsiyete göre BKI nin dağılımı (n:405) Cinsiyet BKİ Kadın Erkek (kg/m 2 ) S % S % <18.5 ve 18.5 (zayıf) (normal) (hafif şişman) ve üst (şişman) Programa katılan bireylerin %74.3 (301 kişi) ü üniversite mezunu, %4.4 (18 kişi) lisans üstü mezunudur. Araştırmamıza katılan bireylerin eğitim durumları yüksektir. Eğitim bilgisinin yükselmesine bağlı olarak bireylerin beslenme 52

67 alışkanlıkları ve bilgisi yükselmektedir. Elde ettiğimiz bu veriler daha önce yapılan çalışmalardaki verilerle de benzerlik göstermektedir (Sürücüoğlu, 1986). Sosyal, ekonomik, kültürel ve teknolojik değişikler beslenme alışkanlıklarına da yansımakta ve zaman içinde bireylerin beslenme alışkanlıkları değişebilmektedir. Türkiye deki bireylerin çoğunun beslenme bilgisinden yoksun olduğu bilinmektedir. Ailelerdeki beslenme hataları, evde beslenmeden sorumlu olan kadının eğitim düzeyi ile paralellik göstermektedir. Eğitim düzeyi yükseldikçe yanlış ve hatalı uygulamalar azalmakla, sağlık ve beslenmeye ilişkin bazı yararlı uygulama ve alışkanlıkların arttığı görülmektedir (Sürücüoğlu, 1986) Eğitim Öncesi ve Eğitim Sonrası Değerlendirme Tablo 9. Kadınlar için beslenme bilgisi ve osteoporoz bilgisi sorularının eğitim öncesi ve eğitim sonrası yanıtlarının doğru yanlış dağılımı (n:138) Sorular Antiasitler ve doğum kontrol haplarının sürekli kullanımı kemik erimesi riskini artırır? D vitamini yetersizliğinde kemik gelişmesi bozukluğu, kemiklerde eğilme, kireçlenme ve kolay kırılma meydana gelir Hareketsizlik osteoporoz oluşumuna etken bir faktördür. Yaş ve kalıtımsal özellikler osteoporoz oluşumunda etkili değildir Mineraller genel olarak vücutta iskelet sisteminin ve dişlerin yapı taşlarını oluştururlar. Osteoporoz yalnızca kadınlarda görülen bir hastalıktır. Süt, peynir ve bunlardan yapılan besinler, yeşil yapraklı sebzeler kalsiyum yönünden zengin değildir. Eğitim Öncesi Eğitim Sonrası Doğru Yanlış Doğru Yanlış S % S % S % S %

68 Tablo 9'un devamı Yetişkin bir birey için günlük alınması gereken süt miktarı 1-2 porsiyondur. Alkol vücuttan kalsiyum atımını hızlandırır. Sağlıklı bir yaşam için fiziksel aktivite yapmak gerekli değildir. Sigara ve kahve tüketiminin osteoporoz oluşumuna etkisi yoktur Kadınlar, erkeklere göre daha az kemik kitlesine sahiptir. Kalsiyumun bağırsaktan emilebilmesi için D vitamini gereklidir. Kahve ve kolalı içeceklerin osteoporoz oluşumunda etkisi vardır. Hayvansal besinleri çok tüketmek kemik erimesi hastalığına yol açabilir. Demli çay, koyu kahve tüketmek kemik erimesine yol açmaz. Yeterli ve dengeli beslenmek için her türlü besinden tüketmek gerekmez. Aşırı zayıf olmak kemik erimesini önler. Kadınlarda menopoz, erkeklerde andropoz dönemi kemik erimesinin oluşumunu hızlandırır. Yemeklerde fazla tuz kullanımı idrarla kalsiyum atımına neden olmaktadır. Osteoporoz tedavisinde amaç mevcut kemik kitlesinin korunması ve/veya artırılmasıdır. Kadınların sıkı sıkıya kapalı giyinmesi osteoporoza yol açabilir Kadınların eğitim öncesi ve eğitim sonrasında vermiş oldukları yanıtlar tüm sorular için Tablo 9 da görülmektedir. 54

69 Erkeklerin eğitim öncesi ve eğitim sonrasında vermiş oldukları yanıtların dağılımı Tablo 10 da görüldüğü gibidir. Tablo 10 Erkekler için beslenme bilgisi ve osteoporoz bilgisi sorularının eğitim öncesi ve eğitim sonrası yanıtlarının doğru yanlış dağılımı (n:267) Sorular Antiasitler ve doğum kontrol haplarının sürekli kullanımı kemik erimesi riskini artırır? D vitamini yetersizliğinde kemik gelişmesi bozukluğu, kemiklerde eğilme, kireçlenme ve kolay kırılma meydana gelir Hareketsizlik osteoporoz oluşumuna etken bir faktördür. Yaş ve kalıtımsal özellikler osteoporoz oluşumunda etkili değildir Mineraller genel olarak vücutta iskelet sisteminin ve dişlerin yapı taşlarını oluştururlar. Osteoporoz yalnızca kadınlarda görülen bir hastalıktır. Süt, peynir ve bunlardan yapılan besinler, yeşil yapraklı sebzeler kalsiyum yönünden zengin değildir. Yetişkin bir birey için günlük alınması gereken süt miktarı 1-2 porsiyondur. Alkol vücuttan kalsiyum atımını hızlandırır. Sağlıklı bir yaşam için fiziksel aktivite yapmak gerekli değildir. Sigara ve kahve tüketiminin osteoporoz oluşumuna etkisi yoktur Kadınlar, erkeklere göre daha az kemik kitlesine sahiptir. Kalsiyumun bağırsaktan emilebilmesi için D vitamini gereklidir. Eğitim Öncesi Eğitim Sonrası Doğru Yanlış Doğru Yanlış S % S % S % S %

70 Tablo 10 un devamı Kahve ve kolalı içeceklerin osteoporoz oluşumunda etkisi vardır. Hayvansal besinleri çok tüketmek kemik erimesi hastalığına yol açabilir. Demli çay, koyu kahve tüketmek kemik erimesine yol açmaz. Yeterli ve dengeli beslenmek için her türlü besinden tüketmek gerekmez. Aşırı zayıf olmak kemik erimesini önler. Kadınlarda menopoz, erkeklerde andropoz dönemi kemik erimesinin oluşumunu hızlandırır. Yemeklerde fazla tuz kullanımı idrarla kalsiyum atımına neden olmaktadır. Osteoporoz tedavisinde amaç mevcut kemik kitlesinin korunması ve/veya artırılmasıdır. Kadınların sıkı sıkıya kapalı giyinmesi osteoporoza yol açabilir Eğitim programında antiasitler ve doğum kontrol hapları hakkında gerekli genel bilgi tüm katılımcılara program süresinde görsel ve yazılı olarak belirtilmiştir. Eğitim öncesinde anti asitler ve doğum kontrol haplarının kemik erimesi ile olan ilişkisine doğru yanıt oranı kadınlar için %50,7, erkekler için ise %54.3 tür. Erkeklerin başarı oranının kadınlara göre eğitim öncesinde daha yüksek olduğu görülmüştür. Eğitim sonrasında doğru yanıt oranları kadınlar için %60.1 (83 kişi), erkekler için %64.4 (172 kişi) e yükselmiştir. Eğitim sonrasında her iki cinsiyet içinde doğru yanıt oranlarındaki artış yakın değerlerde olduğu görülmektedir. Eğitim programında D vitamini konusunda görsel şekillerle ve yazılı olarak özet ve geniş bilgi sunulmuştur. D vitaminin kemiklerle olan ilişkisi belirtilmiştir. D vitaminin kemiklerle olan ilişkinin anlaşılırlığını her iki cinsiyet için Tablo 9 ve 56

71 Tablo 10 incelediğimizde, kadınların doğru yanıt verme oranları eğitim öncesinde %47.8, erkeklerin %53.9 dir. Doğru yanıt verme oranlarını eğitim sonrasın testte her iki cinsiyet için incelediğimizde, kadınların %55.8, erkeklerin %63.7 ye yükselmiştir. Feskanich, Willett ve Colditz in (2003) yaptığı bir araştırmada postmenopozal kadının diyetle vitamin D alımı incelenmiştir. Sonuçta 12.5mg D vitamini takviyesi alan kadınların 3.5 mg dan düşük D vitamini takviyesi alan kadınlardan daha az kalça kırığı riski taşıdığı bulunmuştur. Hareketsizliğin osteoporoz oluşumuna neden olduğuna doğru yanıtlayan kadınlar %54.3(75 kişi), erkekler %53.2 (143 kişi) dir. Kadınların eğitim öncesindeki bu soruyu yanıtlama başarısı erkeklerinkine göre daha yüksektir. Eğitim sonrasında doğru yanıtlar ise kadınlar %75.4 (104 kişi), erkekler %73.4 (196 kişi) dir. Bu soru için eğitim sonrasında da kadınların başarısı erkeklere göre daha fazladır. Yaş ve kalıtımsal özelliklerin osteoporoz üzerindeki etkisi üzerine verilen doğru yanıtlar eğitim öncesinde kadınlar için %50.0, erkekler için %51.7 dir. Eğitim sonrasındaki doğru yanıtlama oranı ise kadınlar için %56.5 e yükselirken erkeklerde doğru yanıtlama %57.3 e yükselmiştir. Her iki cinsiyet için doğru cevaplama başarısı eğitim sonrasında artmıştır. Osteoporoz, kemiğin mineral ve kemik protein matriksinin azalması anlamına gelmektedir. Kemik kitlesindeki azalmaya bağlı olarak travma olmaksızın kendiliğinden yıkım olabilmektedir. Eroğlu ve Kaplan 723 (%54.8) kadın ve 596 (%45.2) erkek hastada kırık insidansını araştırmış ve osteoporoza bağlı gelişen kırıkların lokalizasyonunun, yaş ve cinsiyet dağılımının, yabancı kaynaklara uyum gösterdiğini ve erken tanının son derece önemli olduğunu belirtmişlerdir Kadınların %55.8 (77 kişi), erkeklerin %55.8 (144 kişi) ile yarısından çoğu minerallerin vücutta iskelet sisteminin ve dişlerin yapı taşlarını oluşturmakta olduğu bilgisine eğitim öncesinde sahiptirler. Eğitim sonrasında doğru yanıt verme oranı 57

72 kadınlar da %71.0, erkekler de %64.9 yükselmiştir. Kadınların doğru yanıtlama başarı artışı erkeklere göre daha yüksek olmuştur. Osteoporoz yalnızca kadınlarda görülür sorusunu eğitim öncesinde doğru olarak yanıtlayanlar kadınlar için %56.5, erkekler için %53.6 dır. Eğitim sonrasında ise kadınların doğru yanıtları %69.6 ya yükselirken erkeklerin %69.7 yükselmiş toplam doğru yanıt yüzdesi erkeklerin eğitim sonrasında kadınlara oranla daha yüksek olmuştur. Katılımcıların kalsiyum kaynakları konusundaki doğru bilgisi eğitim öncesinde kadınlar için %44.2, erkekler için %48.7 dir. Eğitim programı sonundaki bireylerin verdikleri yanıtlar kadınlar için %72.5, erkekler için %80.1 e yükselmiştir. Yetişkin bireyler için günlük içmesi gereken süt miktarı 1-2 porsiyon aralığında olduğunu doğru olarak eğitim öncesinde belirten kadınlar %55.8, erkekler %52.4 tür. Eğitim öncesinde kadınların başarı düzeyinin erkeklere göre daha yüksek olduğu gözlenmektedir. Eğitim sonrasında kadınların doğru yanıtlama oranı %84.8 e (117) erkeklerin %79.0 a (211) yükselmiştir. Kadınların başarı artışı eğitim sonrasında da erkeklere göre daha yüksek olduğu görülmektedir. Alkolün vücuttan kalsiyum atımını hızlandırdığını doğru olarak belirten kadınlar eğitim öncesinde %50.0 (69 kişi), erkekler %53.9 (149 kişi) dur. Eğitim programında alkolün vitaminler ve minerallerin vücuttun atıldığına dair gerekli bilgi verilmiştir. Eğitim programı sonunda her iki cinsiyet üzerindeki dağılımlar ise doğru cevaplar kadınlar için %79.0 (109 kişi), erkekler için %79.4 (212 kişi) tür. Her iki cinsiyet içinde doğru yanıtlama düzeyi eğitim sonrasında birbirine oldukça yakındır. Kadınlar için ise artış düzeyi erkeklere göre %3.5 daha fazladır. Aşırı alkol alımının kemik kitle kaybına yol açtığı bildirilmiştir (Sampson, 1997). Sağlıklı bir yaşam için fiziksel aktivite yapmanın gerekliliği konusunda eğitim öncesinde kadınlardan alınan doğru cevap %48.6, erkeklerin doğru yanıtları 58

73 ise %44.2 dir. Eğitim sonrasında kadınlar için doğru başarı yüzdesi %81.9 a, erkekler için ise %81.9 a yükselmiştir. Verilen eğitim programında fiziksel aktivitenin osteoporoz oluşumu ve sağlıklı bir yaşam için gerekliliğinden bahsedilmiştir. Sigara ve kahve tüketiminin osteoporoz hastalığının oluşumunda etkisi olmadığını düşünen eğitim öncesi kadınlar %51.4, erkekler ise %47.6 dır. Eğitim programında sigaranın osteoporoz oluşumu ve sağlık üzerine olan etkilerinden bahsedilmiş, konuya ilişkin görseller kullanılmıştır. Eğitim sonrasında kadınlar için doğru yanıt %76.1 e, erkekler için %83.5 e yükselmiştir. Tüzün ve arkadaşları, (2002) sigara içine kadınlarda, içmeyenlere oranla vertebral kırıkların yaklaşık iki kat daha fazla görüldüğü bildirilmiştir. Tütün metabolitleri, zayıf androjenlerden östrojen yapımını azaltarak hidroksile metabolitler oluşturur. Ayrıca kan kortizol düzeyini artırarark 1,25 dihidroksi vitamin D dönüşümü azaltır. Aynı zamanda C vitamini düzeyini de düşürür. Sigara içenlerde, kalsiyum ve D vitamin metabolizması belirgin olarak etkilenmektedir. Sigara içenlerde vitamin D-PTH sistemi baskılanmaktadır. Sigara içenlerde 25(OH)D düzeyi, içmeyenlere göre daha düşük bulunmuştur. Ayrıca osteokalsin düzeyinin düşmesi osteoblast depresyonunu göstermektedir. Sigara içme; femur boynu ve total vücut kemik yoğunluğu kaybına yol açmaktadır (Krall, Dawson ve Hughes, 1999). Eğitim öncesinde kadınların erkeklere göre daha az kemik kütlesine sahip olduğunu doğru olarak yanıtlayan kadınlar %54.3, erkekler ise %46.4 tür. Kadınların doğru yanıtlama oranı erkeklere göre eğitim öncesinde daha yüksek olduğu Tablo 9 ve Tablo 10 incelendiğinde görülmektedir. Eğitim sonrasında kadınların doğru yanıtlama oranları %80.4 e, erkeklerin doğru yanıtlama oranları ise %82.4 e yükselmiştir. Eğitim sonrasında erkeklerin toplam başarısı kadınlara göre daha yüksek olmuştur. 59

74 Kalsiyumun bağırsaktan emilimi için D vitaminin gerekliliği konusunda bilgi sahibi eğitim öncesindeki kadınlar %52.2, erkekler %53.6 dır. Eğitim programı sonrasında kadınlar %82.2 ye, erkekler %76.4 e yükselmiştir. Eğitim programında D vitamini ve kalsiyum üzerinde geniş bilgi sunulmuştur. Kalsiyumun barsaktan emilebilmesi için D vitamini gerekmektedir. Derimizde bulunan inaktif D vitamini, güneş ışınları ile aktif hale geçer. Güneşe yeterli maruz kalmayan kişilerde D vitamini eksikliği olur, kalsiyum barsaktan emilemez. Vücudun her tarafının giysi ile kapatılması kadınlarda D vitamini eksikliği yaratarak, erken yaşlarda osteoporoz görülmesine neden olmaktadır. Yaşlıların evden fazla çıkamamaları sonucu güneşten yeterli faydalanamadıkları için de osteoporoz daha da kolaylaşır (Biberoğlu,2007). Kahve ve kolalı içeceklerin sağlığımız üzerindeki olumsuz etkisi ve osteoporoz oluşumuna neden olabileceğini belirten kadınlar eğitim öncesinde %50.0, erkekler ise %53.2 dir. Eğitim programı sonrasında kadınların doğru yanıtları %55.1 e, erkeklerin %85.0 a yükselmiştir. Hayvansal besinlerin çok tüketilmesinin osteoporozla olan ilişkisini eğitim öncesinde doğru olarak yanıtlayan kadınlar %43.5, erkekler %49.1 dir. Eğitim programında hayvansal besinlerin tüketimi ile osteoporoz arasında bir ilişki olmadığı belirtilmiş ve program sonrasındaki kadınların doğru yanıtlama başarısı %55.1 e erkeklerin %58.1 e yükselmiştir. Demli çay ve koyu kahve tüketiminin osteoporoz oluşumuna yol açtığını doğru olarak eğitim öncesinde belirten kadınlar %45.7, erkekler %49.1 dir. Eğitim programında koyu kahve ve demli çayın mineraller üzerindeki etkisi ve minerallerin emilimine olan zararlarından bahsedilmiştir. Eğitim sonrasındaki her iki cinsiyette doğru cevap dağılımları ise kadınlar için %73.9, erkeklerin %74.9 dur. 60

75 Fazla kafein (çay, kahve) tüketiminin osteoporotik fraktür için risk faktörü olduğu, yaşlılarda kemik mineralinde hafif azalmaya, gençlerde ise orta derecede artmaya yol açtığı saptanmıştır (Anon, 2004). Yeterli ve dengeli beslenmek için her türlü besinden tüketmek gerekmez sorusunu doğru olarak kadınların oranı %50, erkeklerin ise %43.1 dir. Eğitim sonrasında bu sorunun doğru yanıtlanma oranlarına baktığımızda doğru cevap veren kadınların oranı % 69.6, erkeklerin %71.5 e yükselmiştir. Eğitim programında yeterli ve dengeli beslenme konusundan bahsedilmiş, eğitim programından sonra her iki cinsiyette doğru yanıtlama yüzdeleri görülmektedir. Baysal (2002) yeterli ve dengeli beslenme ancak besleyici ve güvenilir besinlerin tüketilmesi ile sağlanabilir. Bu da eğitim yoluyla gerçekleşebilir. Beslenme eğitimi ile bireylere doğru ve gerçek bilgiler vererek, daha iyi beslenme alışkanlıkları kazandırmak, yanlış beslenme alışkanlıklarını ve uygulamalarını değiştirip olumlu uygulamaları yaşam biçimi haline dönüştürülmesi sağlamak, onların yeterli ve dengeli beslenmeleri dolayısıyla daha sağlıklı olmaları amaçlanmalıdır. Aşırı zayıf olmanın osteoporoz oluşumunu ile ilişki düzeyinin düşük olduğunu doğru olarak yanıtlayan kadınlar %49.3, erkekler %47.6 dır. Eğitim programı sonrasında doğru yanıtlama düzeylerine baktığımızda kadınlar %87.0 erkekler %80.1 dir. Vücut ağırlığının kemik kütlesi üzerine etkisi tam olarak çözümlenememiş olmakla birlikte, beklenen, aşırı kilonun kemik üzerindeki mekanik yüklenmeyi artırarak dansite artışına yol açmasıdır. Şişman kişilerde, kilo ile ilişkili yük fazlalığına maruz kalmayan el ve önkol kemiklerinde de dansite artışı gözlenmiştir. Bu etkinin mekanizması tam olarak bilinmemekle birlikte büyüme çağına ilişkin çalışmalarda, kemik kütlesi ile yağ dokusundan salgılanan leptin düzeyleri arasında pozitif ilişki gösterilmiştir. Farelerde yapılan çalışmalarda leptinin, kemik kütlesini artırıcı yönde etkilediği ortaya konmuştur. Vücut ağırlığının kemik kütlesi üzerindeki 61

76 olumlu etkilerinden, leptin ile kemik kütlesi arasında pozitif işleyen bir neden sonuç ilişkisinin sorumlu olabileceği düşünülmektedir. Kadınlarda menapoz, erkeklerde antropoz dönemi kemik erimesi oluşumunu hızlandırır sorusunu eğitim öncesinde doğru cevaplayan kadınlar %54.3, erkekler %56.9 dir. Eğitim programı sonrasında doğru yanıtlayan kadınlar %62.5, erkekler %71.5 tir. Yemeklerde fazla tuz idrarla kalsiyum atımına neden olmaktadır. Bu soruyu doğru olarak yanıtlayan kadınlar %60.9, erkekler ise %54.2 dir. Eğitim sonrasında bu kalsiyumun idararla vücuttan atımının hızlanmasına neden olduğunu doğru olarak yanıtlayan kadınlar %89.1, erkekler %80.9 dur. Aşırı tuz tüketilmemelidir. Aşırı tuz, şeker ve kafeinin tüketilmesi idrarda kalsiyum ve magnezyum atımını arttırır (Baysal, 2002). Eğitim programı öncesinde osteoporoz tedavisindeki amacın mevcut kemik kitlesinin korunması veya artırılmasını doğru olarak yanıtlayan kadınlar %53.6, erkekler %57.7 dir. Eğitim sonrasında doğru yanıtlayan kadınlar %65.2, erkekler %66.7 dir. Kaybolan kemiği tekrar yerine koymak oldukça zor, pahalı ve uzun zaman alan bir olaydır, dolayısı ile risk faktörlerini belirlemek ve osteoporozu önlemek gelişmiş bir osteoporozu tedavi etmekten daha kolaydır. Erken tanı konması son derece önemlidir (Kutsal, 2007). Kadınların sıkı sıkıya kapalı giyinmesi osteoporoza yol açabilir sorusunu doğru olarak yanıtlayan eğitim öncesi kadınlar %47.1, erkekler %44.2 dir. Eğitim sonrasında doğru yanıtlayan kadınlar %75.4, erkekler %74.9 dur. 62

77 Tablo 11. Eğitim Öncesi ve Sonrasında yanıtlanan sorular arasındaki farklılık s(n:405) Sorular Antiasitler ve doğum kontrol haplarının sürekli kullanımı kemik erimesi riskini artırır? D vitamini yetersizliğinde kemik gelişmesi bozukluğu, kemiklerde eğilme, kireçlenme ve kolay kırılma meydana gelir Hareketsizlik osteoporoz oluşumuna etken bir faktördür. Yaş ve kalıtımsal özellikler osteoporoz oluşumunda etkili değildir Mineraller genel olarak vücutta iskelet sisteminin ve dişlerin yapı taşlarını oluştururlar. Osteoporoz yalnızca kadınlarda görülen bir hastalıktır. Süt, peynir ve bunlardan yapılan besinler, yeşil yapraklı sebzeler kalsiyum yönünden zengin değildir. Yetişkin bir birey için günlük alınması gereken süt miktarı 1-2 porsiyondur. Alkol vücuttan kalsiyum atımını hızlandırır. Sağlıklı bir yaşam için fiziksel aktivite yapmak gerekli değildir. Sigara ve kahve tüketiminin osteoporoz oluşumuna etkisi yoktur Kadınlar, erkeklere göre daha az kemik kitlesine sahiptir. Kalsiyumun bağırsaktan emilebilmesi için D vitamini gereklidir. Kahve ve kolalı içeceklerin osteoporoz oluşumunda etkisi vardır. Eğitim Öncesi Eğitim Sonrası Eğitim Öncesi SS Eğitim Sonrası * * * * * * * * * * * * * * SS t P 63

78 Tablo 11 in devamı Hayvansal besinleri çok tüketmek kemik erimesi hastalığına yol açabilir. Demli çay, koyu kahve tüketmek kemik erimesine yol açmaz. Yeterli ve dengeli beslenmek için her türlü besinden tüketmek gerekmez. Aşırı zayıf olmak kemik erimesini önler. Kadınlarda menopoz, erkeklerde andropoz dönemi kemik erimesinin oluşumunu hızlandırır. Yemeklerde fazla tuz kullanımı idrarla kalsiyum atımına neden olmaktadır. Osteoporoz tedavisinde amaç mevcut kemik kitlesinin korunması ve/veya artırılmasıdır. Kadınların sıkı sıkıya kapalı giyinmesi osteoporoza yol açabilir * * * * * * * * Toplam Puan * p<0.001 Tablo 11 Beslenme ve osteoporoz bilgisine ait sorulara verilen cevapların eğitim öncesinde ve eğitim sonrasında aralarında alınan başarı puanlarının aritmetik ortalamaları, standart sapmaları farklılıkları ve tek yönlü t testi ile aradaki anlamlılığa bakılmıştır. Eğitim öncesi ve sonrası testlerde her doğru yanıt için bir puan, yanlış verilen yanıtlar için ise sıfır puan verilmiştir. Tüm soruların eğitim öncesi ve sonrasındaki aritmetik ortalamaları alınmıştır. Eğitim öncesi ve eğitim sonrasındaki aritmetik ortalamaları incelediğimizde tüm sorular için aritmetik ortalamalarda eğitim programı sonrasında artış istatistiksel olarak görülmüştür. Eğitim öncesi ve 64

79 sonrasında toplam aritmetik ortalama puanları ise eğitim öncesinde 9.55, eğitim sonrasında dir. Tüm soruları doğru yanıtlandığında alınacak en yüksek puan 22 en düşük puan ise 0 dır. Standart sapma değerlerini incelediğimizde eğitim sonrasında eğitim öncesine göre değerlerin düşmesi başarının yükseldiğini göstermektedir. İstatistiksel olarak verilen eğitim programının etkiliğinin anlamlı olup olmadığını incelediğimizde, istatistiksel anlamlı bir ilişki görülmektedir (p<0.001). Gerçekleştirilmiş eğitim programının katılımcıların bilgi düzeyinin arttığı ve ortalamaların yükselerek genel başarının olumlu yönde değiştiği eğitim sonrasında gözlenmiştir (Tablo 11). Tablo 12 de verilen eğitim programının yaş, cinsiyet, eğitim durumu ve BKİ ile anlamlı bir ilişkisi var mıdır? sorusuna yanıt aranmıştır. İstatistiksel olarak eğitim öncesi ve sonrasında yaşın ilişkisini incelediğimizde anlamlı fark bulunmuştur (p<0.05) yaş aralığındaki katılımcıların aritmetik ortalamalarının eğitim programı sonrasında 29 ve üstü yaş grubuna göre daha yüksek olduğu görülmektedir. Eğitim programının yaşla olan ilişkisinde genç olan grubun(18-28) daha yaşlı olan ikinci gruba(29 ve üstü) başarı düzeyinin yüksek olduğu görülmektedir. Cinsiyet açısından gruplar arasındaki eğitim öncesinde ve sonrasındaki ilişkiyi değerlendirdiğimizde istatistiksel olarak anlamlı fark görülmektedir (p>0.05). Kadınların eğitim öncesinde olan ortalama puanları erkeklerin ortalama puanına göre daha düşük iken, eğitim sonrasında kadınların ortalama puanları e yükselmiş erkeklerin ortalama puanı e yükselmiştir. Kadınların başarısı ortalamalara ve standart sapma değerlerine baktığımızda daha yüksek olduğu görülmektedir (Tablo 12). 65

80 Tablo 12. Eğitim Öncesi ve Sonrası verilen cevapların yaş, cinsiyet, eğitim durumu ve BKI ile arasındaki farklılık (n:405) Eğitim Öncesi Toplam Puan Eğitim Sonrası Toplam Puan SS t p SS t p Yaş (yıl) * 29 ve üstü * Cinsiyet Erkek * Kadın * Öğrenim Durumu Lise ve yüksek okul * mezunu Üniversite mezunu, * Lisansüstü eğitim mezunu BKI <18.5 ve 24.9 (normal) (hafif şişman ve şişman) * P > 0.05 Eğitim düzeyinin uzaktan beslenme ve osteoporoz eğitimi ile eğitim öncesi ve eğitim sonrasında arasında ilişkisini incelediğimizde istatistiksel olarak anlamlı ilişki bulunmaktadır (p>0.05). Üniversite ve lisans üstü eğitim mezunlarının eğitim programı ve öncesinde lise mezunu ve yüksek okul mezunlarına göre ortalamalarının eğitim öncesi ve sonrasında daha yüksek olduğu görülmektedir. Eğitim programı sonrasında eğitim düzeyi açısında ayrılmış iki grubunda ortalama başarısının yükseldiği gözlenmiştir (Tablo 12). 66

81 Katılımcıların BKİ ile eğitim öncesi ve eğitim sonrası arasındaki değişimler arasındaki anlamlı fark incelediğimizde, istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamaktadır (p<0.05). BKİ ye göre zayıf normal ve hafif şişman, şişman olarak iki grup olarak verilen eğitimle olan ilişkide her iki grup için eğitim sonrası ortalamalarda atış görülmüş ama anlamlı bir ilişki görülmemiştir. Uzaktan sağlanan genel beslenme ve osteoporoz eğitiminin eğitim sonrasında katılımcıların bilgi ve başarı düzeyi eğitim sonrasında değerlendirilen anketin istatistiksel olarak Tablo 11 ve Tablo 12 de yorumlanmasından sonra yükseldiği görülmektedir. 67

82 V. BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERİLER 5.1. Sonuç Bu araştırma İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa, Balıkesir de internet üzerinden web tabanlı olarak, araştırma için geliştirilmiş web sitesi ( ) üzerinden gerçekleştirilmiştir. Araştırmaya toplam 405 kişi katılmıştır. Elde edilen bulgular istatistik anlamda analiz edilmiştir. Araştırma sonucunda elde edilen bulgular aşağıda sıralanmıştır. Araştırmadaki katılımcıların %35.3 ünü 18-25, %29.8 ini yaş arası bireyler oluşturmaktadırlar. Katılımcılar ağırlık olarak genç yaş dağılımlarına sahiptir. Burada gerçekleştirilen eğitimin amaçlarından biride beslenme bilgisi sayesinde ve genel osteoporoz bilgi ile bu hastalığın önlenmesini ve kişilerin bu konuda bilgilenmesini sağlamak olduğundan, genç bir katılım kitlesi ile bu hedefe ulaşılmıştır. Katılımcıların %74.4 ünü üniversite, %21.2 sini lise, %4.4 ünü ise lisans üstü eğitim mezunu oluşturmaktadır. Katılımcıların eğitim düzeyi hedeflenen programdaki gibi gerçekleştiğinden, eğitim programının verilmesi, eğitim öncesi ve sonrası testlerdeki düzeyleri de olumlu yönde etkilemede faydası olmuştur. İnternet üzerinden gerçekleşmiş olan bu eğitim programında uzak erişim problemi olmadığından sadece belirtilen şehirler üzerinde değil diğer kent merkezlerinden de çeşitli katılımlar sağlanmıştır. Ancak çoğunluklu olarak katılımlar İstanbul, Balıkesir, Ankara, İzmir ve Bursa olmak üzere 5 büyük kentte toplanmıştır. Eğitim programının Balıkesir, Bandırma ilçesinden yürütülmesi ise Balıkesir ilinin bu eğitimde 98 katılımcı ile İstanbul dan sonra en fazla katılımcıya sahip olduğu saptanmıştır. 68

83 Katılımcıların büyük bir bölümü günü 2 öğün yemekle geçirmekte olduğunu belirtmiştir. Eğitim öncesi 196 kişi günde 2 öğün yemek yediğini belirtirken eğitim sonrası bu değer 208 kişiye ulaşmıştır. Katılımcıların büyük bir bölümünde eğitim öncesi ve eğitim sonrası öğün sayılarında az bir oranda artış görülmüştür. Günü 1 öğünle geçiren katılımcıların sayında azalma varken günü 3 öğünde geçiren katılımcılarda artış gözlenmiştir. Öğün atlayan kişi sayısı eğitim 228 kişiden 191 kişiye düşmüştür. Öğün atlamama farkında 5 kişilik çok az bir değişim gözlenmiştir. Katılımcıların BKİ leri kadınların %63.2, erkeklerin %57.4 ü normal olarak tanımlanan aralık içinde dağılım göstermektedir. Her iki cinsiyet için dağılımdaki değerlere baktığımızda bireylerin normal ve zayıf dağılımın yüksek olduğu görülmektedir. Programa katılan bireylerin %74.3 (301 kişi) ü üniversite mezunu, %4.4 (18 kişi) lisans üstü mezunudur. Araştırmamıza katılan bireylerin eğitim durumları yüksektir. Eğitim bilgisinin yükselmesine bağlı olarak bireylerin beslenme alışkanlıkları ve bilgisi yükselmektedir. Eğitim öncesi ve sonrası testlerde her doğru yanıt için bir puan yanlış verilen yanıtlar için ise sıfır puan verilmiştir. Her soru için eğitim öncesi ve sonrasında arasındaki ortalamalar, standart sapmalar alınmıştır. Eğitim öncesi ve eğitim sonrası başarı ortalama ve standart sapmalar açından incelendiğinde arttığı görülmektedir. T- testi ile eğitim öncesi ve sonrasında istatistiksel anlamlılık Tablo 11 de incelenmiş, anlamlı fark görülmüştür (p<0.05). Yaş, cinsiyet, eğitim durumu ve BKİ yönünden eğitim öncesi ve eğitim sonrasındaki anlamlılığa bakıldığında yaş, cinsiyet ve eğitim durumu yönünden istatistiksel anlamlılığa rastlanırken, BKİ yönünden katılımcılarda istatistiksel bir anlamlılık görülmemiştir (Tablo 12). Uzaktan sağlanan eğitim programında seçilen osteoporoz ve beslenme eğitiminin belli bir yaş ve eğitim düzeyde eğitim ve yaşa ait gruba verilmesi buradaki verilerden anlaşılmaktadır. 69

84 Sonuç olarak seçilen grup üzerinde verilen eğitim programı sonrasında alınan veriler genel başarı düzeyinin programa başlamadan öncekinde göre olumlu yönde arttığı görülmüştür Öneriler Araştırma sonucunda elde edilen bilgiler ışığında şu öneriler getirilmiştir. Beslenme ve osteoporoz eğitimi süreci ve hitap edilecek bireyler yaygınlaştırılarak, eğitim programının etkiliği daha geniş kitlelere ulaşması hedeflenmelidir. Uzaktan eğitim programlarında içerik yoğun bir şekilde kişilere bir anda verilmesi yerine görselliği artırarak anlaşırlık yükseltilebilir. Görsel içerik olarak hareketli ve sesli animasyonlar, videolar anlaşılırlığı yüksek tutmaktadır. Uzaktan eğitimde başarının ölçülmesinde gelişmiş web teknikleri kullanılarak daha güvenilir bilgiler elde edilebilir. Kişilerin testlerdeki yanıtladıkları süreler, oturum açtıkları bilgisayar kimlik bilgileri gibi bilgiler. Uzaktan eğitim programı yetişkinler, çocuklar, ev hanımları, çalışanlar gibi gruplar hedef alınarak, hedef gruba uygun içerikte diğer beslenme alanındaki konular üzerinde de düzenlenerek beslenme eğitimi bu yolla daha fazla yaygın hale getirilebilir. Özellikle çocukların bilgisayarla tanışma ve faydalanma sayısı ülkemizdeki son yıllarda artış göstermektedir. Çocuklara uygun içeriklerde görsel yönden zengin flash animasyonlarla oyunlaştırılmış eğitim programlarının internet aracılığı ile sunulması bu alanda öğrenilen bilgilerin kalıcılığını yükseltecektir.yine aynı şekilde diğer hedef grupların yaşam şekilleri göz önünde bulundurularak hazırlanan içeriklerle internet üzerinden gerçekleştirilecek eğitim programları beslenme eğitimi alanında olumlu fayda sağlayacaktır. 70

85 Uzaktan eğitimin ekonomiklik yönü ise birçok araştırmada hızlı hareket edilmesini sağlayabilir. Ekonomikliği hem maddi hem zaman anlamında sağlayan uzaktan eğitim sistemleri istatistiksel değerlendirmeler üzerinde de kolaylıklar oluşturmaktadır. Ölçüm bilgileri uzaktan eğitim ortamında ilk andan itibaren dijital ortama alınarak devam edilmesi zaman ve maliyet yönünü, diğer araştırmalara göre aşağılara çekmektedir. Uzaktan eğitim programları oluşturulurken, uzman eğitimcilerden yardım alınmalı programın eğitsel yönleri ve değerlendirme araçları uzman denetiminden geçirilmelidir. Bu şekilde eğitsel yönü artırılarak hazırlanan programlar sayesinde kalıcı davranışlara yönelik eğitim gerçekleştirilebilir. Uzaktan eğitim programları konusunda uzman kişilerce yürütülmelidir. Uzaktan eğitim sadece beslenme ve osteoporoz gibi hastalıklar konusunda bilinçlendirme ve önleme alanında değil tüm alanlarda kullanılarak ülkemizde ve dünyada geliştirilmesi sağlanabilir. 71

86 KAYNAKÇA AKARIRMAK, Ü.(1999). Osteoporozda Klinik ve Risk Faktörleri İ.Ü.Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri Osteoporoz Sempozyumu. ALKAN, C. (1996). Uzaktan Eğitimin Tarihsel Gelişimi. Türkiye 1. Uluslar Arası Uzaktan Eğitim Sempozyumu, Bildiriler Kitabı. MEB FRTEB, 12 kasım 1996:XV. ALKAN, C. (1998). Eğitim Teknolojisi ve Uzaktan Eğitimin Kavramsal Uzaktan Eğitim Yaz 1998/Kış Boyutları ANONİM, (2002). Milli Eğitim Bakanlığı Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü.< m.html> adresinden 12 Nisan 2007 tarihinde alınmıştır. ANONİM, (2001). Türkiye Osteoporoz Derneği. < > adresinden 15 Mart 2007 tarihinde alınmıştır. ANONİM, (2004). Türkiye Osteoporoz Derneği. < > adresinden 15 Mart 2007 tarihinde alınmıştır. ANONİM, (2006). Sağlık Bakanlığı. < adresinden 28 Mart 2007 tarihinde alınmıştır. ANONİM, (2007). < adresinden 15 Şubat 2009 tarihinde alınmıştır. 72

87 ANONİM, (2008). TÜKİYE KLİNİKLERİ < dan+d+vitamini+etkinli%c4%9fini+g%c3%b6steremez&cd=3&hl=t &ct=clnk&gl=tr> adresinden 3 ocak 2009 tarihinden alınmıştır. ANONİM, (2009). <erten.etu.edu.tr/gencel-egit.pdf> adresinden 13 Kasım 2008 tarihinde alınmıştır. ANONİM,(2009). < kaleler/webbased-distanceeducation.pdf > adresinden 11 Aralık 2008 tarihinde alınmıştır. ARSLAN, P., KARAAĞAOĞLU, N., DUYAR, İ., GÜLEÇ, E., (1993). Yüksek Öğrenim Gençlerinin Beslenme Alışkanlıklarını Puanlandırma Yöntemi İle Değerlendirilmesi. Beslenme ve Diyet Dergisi, 22(2): Başoğlu, S., (1998). Diyet Ürünleri Teknolojisi Gıda Denetçisi Eğitim. ATAN, M., KÖSE, N., ALTAN, Ş., YAZICI, E.,GÖKÇE, A., TEVFİK, E., GÜLER, H., "Bilgisayar ve Multimedia Destekli Eğitim ve Öğretim Gören Öğrenciler ile Klasik Yöntemler ile Eğitim Gören Öğrencilerin Eğitim Başarılarının Karşılaştırılması", Gazi Üniversitesi Araştırma Fonu, Proje No : 09/ ATİK, Ş.(1998).Osteoporoz, Ankara, Tektev. BATMAN, F.(2001). Kemiklerin Sessiz Hırsızı, Çocuk ve Aile Dergisi. BAYSAL, A. Beslenme. 9. Baskı. Hatiboğlu Yayınevi. Ankara, BAYSAL, A., KEÇECİOĞLU S., ARSLAN P., YÜCECAN S, ve ark. Besinlerin Bileşimleri, Türkiye Diyetisyenler Derneği Yayını, 3. Bası Ankara,

88 BİBEROĞULLARI, S. (2003). 26. Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Kongresi Konuşma Metinleri. BİBEROĞLU, S.(2007) Osteoporoz Tedavisinde Yenilikler Erkek Osteoporozu 26. Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Kongresi, Konuşma Metinleri. BİNKLEY N, KRUEGGER D. Hypervitominosis A and bone, Nutr Rev 2000;58(5): s. BUNKER VW. The role of nutrition in ostoporosis Br J Biomed Sci 1994; 51(3): BURGER, H., VANDAELE, P.L., ALGRA, D., VAN DEN OUWELAND, F.A., GROBBEE, D.E., HOFMAN, A., VAN KUİJK, C., SCHUTTE, H.B., BİRKENHUGER, J.C., AND POLS, HA. The association between age and bone mineral density in men and women aged 55 years and over: the Rotterdam Study Bone and Minemi 1994;25: BRİCKMAN,A.S.,l 990.Calcium.Vitamin D and Osteopenia in the Elderly (Ed.Morley,J.E.,Rubestein,Z.,Laurance,Z.),Geriatric Nutrition,Raven Pres Ltd.New York. BİLSEN,G.,2000.Menopoz ve Osteoporoz: Osteporoz. (Edit: Erdoğan, E., Seyitoğlu, H. Ulusal Menopoz ve Osteoporoz Derneği, 1992, 26.bölüm.s: İstanbul. CENGİZ, L.(2002). Osteoporoz, Actual Medicine. 74

89 ÇABUK, A., ERDOĞAN, Ş, Bilgisayar Destekli Tasarım ve Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Kullanım Olanaklarının Genişletilebilmesi İçin İnternet Tabanlı Eğitim Modellerinden Yararlanılması, Akademik Bilişim Toplantısı, Samsun. ÇALLI, F. (2001). Uzaktan Öğretim ve Ders İçeriği Geliştirme. Sakarya:Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). ÇÖL, M. (2000). Osteoporoz Epidemiyolojisi, Türkiye Klinikler Tıp Bilimler Derigisi, Cilt 20 Sayı 1. DAWSON-HUGHES, B., DATLAL, G.E., KRALL, E.A., HARRİS, S., SO-KOLL, L.J., AND FALCONER,G. Effect of vitamin D supplemen-tation on wintertiıne and overall bone loss in healthy postme-nopausal women Annals of Internal Medicine 1991; 115: DAWSON-HUGHES, B. Calcium and vitamin D nutritional needs of elderly women Journal of Nutrition 1996; 126:1165S-7S. DEMİRAY, U.(1999) Kurulusunun 5. Yılında Açık öğretim Lisesi ile ilgili Çalışmalar "Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara. DEMİRAY, U.(1999) Açık öğretim Fakültesi Mezunlarının Sektördeki Konumları Uzaktan Eğitim, Yaz 1999, DEMİREL, Ö. v.d, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme (Ankara: Pegem Yayıncılık, DEMİRCİ, A. (2006) İnternet ile Tüketici Eğitimi Doktora Tezi, Ankara. 75

90 DEPERLİOĞLU, Ö. (2004) E-Eğitim Portalı İçin Gerekli Yazılımlar ve Önemi Karasar, N. (2007). Bilimsel Araştırma Yöntemi. (16. Baskı). Ankara. Nobel Yayın Dağıtım. DİLŞEN, G.(1996). Osteoporozda Rehabilitasyon ve Egzersiz, Aktüel Tıp Dergisi, Cilt 1, Sayı 5. DUYFF, RL.(2000). The American Dietetic Association s Complete Food and Nutrition Gide. Chronimed Publishing.. ERDEMLİ, E.,SERİN, S. ve TEKELİOĞLU, M..(2002) Osteoporoza Yeni Çözüm Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası Cilt, 56, Sayı 1. ERYAVUZ, M.(1999). Osteoporozdan Korunma ve Rehabilitasyon İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri Osteoporoz Sempozyumu 26 Şubat 1999, İstanbul, s FESKANİCH, D., WİLLETT, W. Ve Colditz, G.(2003). Calcium, Vimain D, Milk Consumption, and Hip Franctures: A Prospective Study Among Postmenopausal Women, American Society for Clinical Nutrition, Cilt 77, Sayı 2. GÖKÇE KUTSAL, Y. (2006). Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Anabilim Dalı.Bülteni. HALL SL, GREENDALE GA Ther relation of dietary vitamin C to bone mineral dansty. Calsif Tissue int 1998; 63(3) : HIZAL A., (2983) Ankara Eğitim Teknolojisi Uygulama Yöntemi: Bilgisayarla Kendi Kendine Öğrenme. 76

91 HEANEY R.(2001) Osteoporosis.in: Coulston AM, Rock CL, Monsen ER (eds). Nutrition in the Prevention and Treatment of Disease. A Harcourt and Technology Company, USA, 2001:653. HEANEY R. Osteoporosis.in: Coulston AM, Rock CL, Monsen ER (eds). Nutrition in the Prevention and Treatment of Disease. A Harcourt and Technology Company, USA, 2001:653. HORTON, K.; E., DAVENPORT ve H. ROSENBAUM. (2002). Internet Simulations For Teaching, Learning and Research: An Investigation of E- Commerce Interactions and Practice In The Virtual Economy. Education for Information., IOS Press. 20(2002) İŞMAN, A. (1998) Uzaktan Eğitim. Değişim Yayınları. Keith, H.; Magnus, J.; Desmond, K. İŞMAN, A. (1998) The Turkish Education System Distance Learning, Teleconference 1. Uluslar Arası Uzaktan Eğitim Sempozyumu Bildiriler Kitabı, MEB FRTEB, 12 Kasım 1996:403. KARA H., HASPOLAT K., Çocukluk Çağında Beslenme ve Osteoporoz 2002 Ankara. KARADAVUT, K., BAŞARAN, A. Ve ÇAKÇI, A.(2003). Türk kadınlarında Vitamin D Eksikliği, Osteoporoz Dünyasından, Cilt 9, Sayı 2. KARAOĞULLARI, B. (2003). Osteoporoz ile yaşam derneği tarafından Halk Eğitimi Etkinlikleri. S.B. Ankara Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Araştırma ve Eğitim Hastanesi. 77

92 KARAAĞAOĞLU, N., (1999). Ankara da Okul Çağı Çocuklarda ve Adölesanlarda Beslenme Durumu, Ankara İli Beslenme Alışkanlıkları ve Mutfak Kültürü. Sempozyum Bildirileri ve Kataloğu, VEKAM, Ankara. KARAHAN, Mehmet. (2001). Üniversite Öğrencilerinin İnternet Kullanım Düzeyleri ve Beklentilerinin Değerlendirilmesi. Bilişim Teknolojileri Işığında Eğitim Konferansı ve Sergisi Bildiriler Kitabı Ankara. KARASAR, N. (2006). Bilimsel Araştırma Yöntemi. (16. Baskı). Ankara. Nobel Yayın Dağıtım. KAYHAN Ö, BENOVEL F. Toplumumuzda bel bacak ağrılarında karşılaşılan radyolojik bulgular. Fizik Tedavi Rehabilitasyon Dergisi. 10(1-2):1986; KAYA, Z., Uzaktan Eğitimde Ders Kitapları (Açıköğretim Lise Örneği) Gazi Eğitim Fakültesi, Ankara. KAYA, Z., ODABAŞI, F., 1996, Türkiye de Uzaktan Eğitimin Gelişimi, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 6, 1. KAZU, I. Y., KAZU, H., & OZDEMİR, O. (2005). The Effects of Mastery Learning Model on the Success of the Students Who Attended Usage of Basic Information Technologies Course. Educational Technology & Society, 8 (4), KEEP FİT FOR LİFE. MEETİNG THE NUTRİTİONAL NEEDS OF OLDER PERSONS, WHO, Tufts University Science and Policy, Malta, KILIÇ, E., ŞANLIER, N. (2007). Üç kuşak kadının beslenme alışkanlıklarının karşılaştırılması. Kastamonu Eğitim Dergisi, Cilt 15, No:1. 78

93 KUTSAL, Y. G.(2007) Osteoporoz Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Anabilim Dalı KRALL EA., DAWSON-HUGHES B., HANNAN MT., WİLSON PW, KİEL DP. Postmenopausal estrogen replacement and tooth retention. The American Journal of Medicine 1997; 102: MARŞAP, A. VE ÖNDER, F. (1996). Bilişim Toplumunda Gelişmeler Ve Uzaktan Eğitim Sistemi (UES)'Nin Geleceği, Türkiye 1. Uluslar Arası Uzaktan Eğitim Sempozyumu Bildiriler Kitabı, MEB FRTEB, 12 Kasım 1996:403. MEİER CR, SCHLİENGER RG, KRAENZLİN ME, ET AL (2000). Hmg-CoA reductase inhibitors and risk of fractures. JAMA 2000; 283: MILLER, Thomas W. ve Frederick B. KING. (2003). Distance Education: Pedagogy And Best Practices In The New Millennium. International Journal of Leadership In Education, July_Septemper, Taylor and Francis Ltd., http: (3): ÖNAL, Ö., Eğitim Ortamlarında İnternetten Yararlanma, (Çevrimiçi) Malatya. ÖZFIRAT, A., 1997 Milli Eğitimde Uzaktan Eğitim, Bilim ve Teknik Dergisi, sayı:360. ÖZFIRAT, A., YÜRÜKER, S. (1999) Uzaktan Eğitim Materyallerinde Öğretim Tasarımı. Bilişim Teknolojileri Işığında Eğitim Konferansı ve Sergisi Bildirisi Mayıs. Ankara. RAKICIOĞLU, N.(2006). Kalsiyum D vitamini ve Osteoporoz. 79

94 PEKCAN, G., (1999). Beslenme Sorunlarının Önlenmesi: Besin, Beslenme Plan ve Politikalarının Önemi. Ankara İli Beslenme Alışkanlıkları ve Mutfak Kültürü. Sempozyum Bildirileri ve Katalog. Ankara,VEKAM; Reference İntakes Dietary Reference İntakes: calcium, phosphorus, magnesium, vitamin D and floride. Washington,DC: National Academy Press SAMPSON HW., Alcohol, osteoporosis, and bone reguluting hormones. Alcohol Clin Exp Res 1997 ; 21(3): ŞANLIER, N. ve ERSOY, Y. (2003). Çocuk ve Beslenme. (Birinci Baskı). İstanbul: Morpa Kültür Yayınları. ŞANLIER, N. (1995). Menapoz öncesi ve sonrası kadınların beslenme durumları, kemik mineral dansiteleri, antropemetrik, hormanal ve biyokimyasal parametreleri arasındaki etkileşim üzerine bir araştırma. 1995, Ankara. ŞENSOY, F., (2001). Okul Çağı Çocuklarında Beslenme Nasıl Olmalı? Actual Medicine.9(4): SÜRÜCÜOĞLU, M.S., (1986). Aile Beslenmesinde Kadının Rolü. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış), Ankara. TÜZÜN, F.(1999). Osteoporozun Tanımı Sınıflandırılması ve Epidemiyolojisi İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri Osteoporoz Sempozyumu 26 Şubat 1999, İstanbul, s TC Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü. Türkiye ye Özgü Beslenme Rehberi, Ankara,

95 TÜZÜN, Ş.(1999) Osteoporoz Tedavisinde Kalsitonin, Kalsiyum ve Aktif D Vitamini Metabolitleri Faktörleri İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri Osteoporoz Sempozyumu 26 Şubat 1999, İstanbul, s TÜZÜN F., AKAIRMAK, Ü., DİNÇ, A. (2002). Osteoporoz risk faktörleri. Tüzün F, Akaırmak Ü (eds). Kemik ve eklem dekadında osteoporoz, Aventis, İstanbul. TC Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü. Türkiye ye Özgü Beslenme Rehberi, Ankara, QİN L, CHEN J, GE C ve ark. (1999) Analysis of bone mineral density and relevant factors in 781 healthy people aged 15 to 50. Zhonghua Yu Fang Yi Xue Za Zhi, 33: osteoporozis. VAROL, N. (2004). Web Tabanlı Eğitimde Sayfa Tasarımının Bilimsel Açıdan İncelenmesi. semp 2004/pdf/51.pdf, WANG, PS., Solomon DH, Mogun H, Avorn J. HMG-CoA reductase inhibitors and the risk of hip fractures in elderly patients. WASAHA, S. (1996). What every woman should know about menopause, American Journal of Nursing, 96(1): YAZICI, A. & ALTAŞ, İ. (1999), İnternet Aracılığı İle Uzaktan Eğitim Modeli. V. İnternet Konferansı Kasım Ankara. YILDIRIM, D. (2007) Kemik Erimesi (Osteoporoz) Osteoporoz < > adresinden Ağutos 2008 tarihinde alınmıştır. 81

96 YİĞİT, Y., ÖZDEN, M. Y., Web Tabanlı Eğitim Materyali İçerisinde İnternet Üzerinden Görüntü Aktarımı,(Çevrimiçi) /tammetin/yasemin-tam.doc, YURTTAGÜL, M., (1995). Hafif Şişman ve Şişman Kadınların Beslenme Alışkanlıkları ve Zayıflamaya İlişkin Davranışları. Beslenme ve Diyet Dergisi, 24(1):

97 EKLER EK 1.İnternetten eğitim programına kayıt formu ekran görüntüsü Şekil 3 İnternetten eğitim programına kayıt formu ekran görüntüsü 83

98 EK 2.İnternetten eğitim programı ekran görüntüleri Şekil 4 İnternetten eğitim programı ekran görüntüsü Şekil 4 İnternetten eğitim programı ekran görüntüsü 84

99 Şekil 4 İnternetten eğitim programı ekran görüntüsü Şekil 4 İnternetten eğitim programı ekran görüntüsü 85

100 Şekil 4 İnternetten eğitim programı ekran görüntüsü Şekil 4 İnternetten eğitim programı ekran görüntüsü 86

101 Şekil 4 İnternetten eğitim programı ekran görüntüsü Şekil 4 İnternetten eğitim programı ekran görüntüsü 87

102 Şekil 4 İnternetten eğitim programı ekran görüntüsü Şekil 4 İnternetten eğitim programı ekran görüntüsü 88

103 Şekil 4 İnternetten eğitim programı ekran görüntüsü Şekil 4 İnternetten eğitim programı ekran görüntüsü 89

104 Şekil 4 İnternetten eğitim programı ekran görüntüsü Şekil 4 İnternetten eğitim programı ekran görüntüsü 90

105 Şekil 4 İnternetten eğitim programı ekran görüntüsü Şekil 4 İnternetten eğitim programı ekran görüntüsü 91

106 EK 3.Anket soruları ekran görüntüleri Şekil 5 Anket soruları ekran görüntüsü 1 Şekil 5 Anket soruları ekran görüntüsü 2 92

107 Şekil 5 Anket soruları ekran görüntüsü 3 Şekil 5 Anket soruları ekran görüntüsü 4 93

108 Şekil 5 Anket soruları ekran görüntüsü 5 Şekil 5 Anket soruları ekran görüntüsü 6 94

109 Şekil 5 Anket soruları ekran görüntüsü 7 Şekil 5 Anket soruları ekran görüntüsü 8 95

110 Şekil 5 Anket soruları ekran görüntüsü 9 Şekil 5 Anket soruları ekran görüntüsü 10 96

111 Şekil 5 Anket soruları ekran görüntüsü 11 Şekil 5 Anket soruları ekran görüntüsü 12 97

112 Şekil 5 Anket soruları ekran görüntüsü 13 Şekil 5 Anket soruları ekran görüntüsü 14 98