Orta Anadolu'da Yeti ştirilen Baz ı Mentha Türleri Üzerinde Bir Ara ştırma. Une Etude sur Quelques Esp&es de Menthe Cultiv&s en Anatolie Centrale

Transkript

1 Ankara Ecz. Fak. Mec. J. Fac, Pharm Ankara (1976) (1976) Orta Anadolu'da Yeti ştirilen Baz ı Mentha Türleri Üzerinde Bir Ara ştırma Une Etude sur Quelques Esp&es de Menthe Cultiv&s en Anatolie Centrale Meldn TANKER*, Orhan AKI**, Bilge ŞENER*, Osman SONER* Türkiye'nin nane ya ğı (Oleum Menthae) tüketimi y ıldan yıla artmaktad ır y ıllar ı aras ında yılda ortalama 2-3 ton kadar tüketilen bu uçucu ya ğın ithalat miktar ı 1972 de 8294 ve 1973 te kg a yükselmi ştir y ılındaki ithalat ımız 6593 kg ve 1975 teki 7277 kg d ır. Yurdumuzda, y ılda 8-10 ton kadar mentol ve 2 ton kadar da mentil valeriyanat kullan ıldığı dikkate al ınırsa, Mentha türlerinin kültürünün kendi çap ında önem kazanmış bulunduğu aç ıkça ortaya çıkacakt ır. Her ne kadar, mentol, sentez yoluyla da elde edilebilen bir ham madde ise de, % mentol ta şıyan uçucu ya ğlardan kristallendirme ile bu maddenin elde edili şi bu gün için de geçerli bir yoldur ve doğal mentol, sentetik mentole oranla, özellikle stabilite yönünden, daima tercih edilen bir ürün olmakta devam etmektedir. Türkiye'de yaln ız yurt içinde kullanmak amac ı ile ve yukardaki değerler dikkate al ındığında, yılda ton nane ya ğı elde edilmesi gerekmektedir. Buna göre bu gün için en az ından dekarl ık bir ekim alan ına gereksinme duyulmaktad ır. Türkiye'de doğal olarak yeti şen Mentha türlerinden M. pulegium'un çe şitli bölgelerden toplanan örnekleri üzerinde (1,2,3,5) yapılan ara ştırmalar, bu türden elde edilen ya ğın % kadar ının pulegon oldu ğunu kan ıtlamaktad ır. Pulegon, mentol yar ısentezinin ilk maddelerinden biridir. Redaksiyona verildiği tarih: 27 Ocak * Farmakognozi Kürsüsü, Eczac ılık Fakültesi, Ankara Üniversitesi. ** Teknik Ziraat Müdürlü ğü, Isparta.

2 Baz ı Mentha Türleri Üzerinde Ara ştırma 127 Anadolu'da doğal olarak yeti şmekte olan M.longifolia, M.aquatica, M.tomentosa türleri üzerinde ba şlatılmış bulunan çal ışmalar henüz tamamlanmam ış bulunmakla beraber bu türlerin de baz ı ketonlar yönünden zengin olan uçucu ya ğlar ta şıdığı ve özellikle yar ı sentez yönünden önemli oldu ğu şimdiden bilinmektedir. Mentol bak ımından zengin türlerden Mentha piperita'nın baz ı, bölgelerde, yayg ın olmayan kültürü yap ılmaktad ır. Ankara civar ında yapılan kültürden elde edilen uçucu ya ğın % 44.0 (2) ve Akhisar'da yap ılan bir kültürden elde edilen uçucu ya ğın da % 49.4 (4) total mentol ta şıdığı önceden yap ılmış olan ara ştırmalarla saptanm ış bulunmaktad ır. Bu miktarlara ve ara ştırmalarda verilen di ğer değerlere göre ad ı geçen kültürlerden elde edilen uçucu ya ğlar, kodeks ve farrnakope standartlar ına uygunluk göstermemektedir. Şimdiye kadar yap ılan ve yayınlanmış bulunan ara ştırmalara göre farmasötik standartlara uygun uçucu ya ğ veren ilk kültür Isparta'da yap ılmıştır. Bu bölgede 1970 y ılında dikimi yapılan ve iyi gelişmiş M.piperita var. officinalis, f. rubescens (Mitcham nanesi), henüz çiçek açarken biçilmi ş ve bu bitkilerden elde edilen uçucu ya ğda, % 62.2 total mentol % 48.3 serbest mentol % 13.9 mentil asetat % 13.1 menton % 4.3 mentofuran bulunduğu saptanmıştır (6). Fiziksel özellikleri de bu uçucu ya ğın farmasötik standartlara uygun oldu ğunu göstermektedir. Bu ara ştırmada, yukarda ad ı geçen "Mitcham" türü dahil 3 Mentha türü ile yap ılan baz ı kültür ve üretim denemeleri de ğerlendirilmeğe çalışılmıştır. Dikimi yapılan Mentha türlerinden 5 hususun incelenmesi amaçlanmıştır ; 1 Isparta'da yılda 2 biçim yapman ın mümkün olup olmad ığı, 2 Mentha türlerinden, özellikle, Mitcham nanesinden, bir defa dikildikten sonra, en çok 3 y ıl ürün alınabileceği bilindiğine göre, Mentha dikilmiş bir tarlaya, bitkiler söküldükten sonra tekrar Mentha dikilip dikilemiyeceği,

3 128 Mekin TANKER, Orhan AKI, Bilge ŞENER, Osman SONER 3 Tarlayı seyreltmenin verim ve kalite üzerine etkisi, 4 Taze halde distillenen bitkilerle soldurulmu ş bitkilerin uçucu yağ verimi bakımından kar şıla ştırılmas ı. 5 Mitcham nanesinin diğer türlerle, uçucu ya ğ verimi ve kalitesi yönünden kar şıla ştır ılmas ı. MATERYAL VE YÖNTEM Bu ara şt ırmada 3 nane türü üzerinde çal ışılmışt ır: 1 Mentha piperita var. officinalis f. rubescens (Mitcham nanesi) : 1970 yılında Hamburg'tan getirtilerek Isparta civar ına dikilrni ş, çeliklerin stolonlar ından, Isparta - Kule önü mevkiinde üretilmi ş örnekler*. 2 Ayn ı bitkinin Ankara'da Eczac ılık Fakültesi bahçesine dikilen örnekleri. 3- Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Agroekoloji Kürsüsü bahçesinde üretilmi ş ve buradan 1975 y ılında getirilip dikilmi ş Ukraine 541 tipi Mentha piperita**. 4 Yine ayn ı koşullarda getirilip dikilmi ş Polymentha tipi Mentha piperita**. Haz ırlanan parsellerden elde edilen drog miktar ı, dekar ba şına yaş nane olarak hesaplanm ıştır. Toplanan naneler bekletilmeden su buhar ı distilasyonuna tabi tutulmu ş ve uçucu ya ğ verimi yine ya ş nane üzerinden hesaplanm ıştır. Distilasyon için 80 litre kapasiteli, taşınabilir, bak ır bir imbik kullan ılmış ve imbik içindeki su, odun ateşiyle ısıtılmışt ır. Böylece tarla yak ınında ve köylünün kolayca sa ğlıyaca ğı gereçlerle elde edilecek verimin hesaplanmas ına çal ışılmıştır. Elde edilen uçucu ya ğlar ın analizi Gaz kromatografisi ile yap ılmıştır. * Bitkinin temini ve Kuleönünde kültüre al ınması hususunda yard ımların ı esirgemiyen Sayın Av. Ersun Ergöz'e te şekkürü borç biliriz. ** Bitkilerin temini ve Isparta'da yeti ştirilmesi bak ımından yard ımlarını esirgemiyen Sayın Doç.Dr. Ayhan Ceylan'a te şekkürü borç biliriz.

4 Baz ı Mentha Türleri 'üzerinde Ara ştırma 129 Aparey Dedektör Kolon Stasyoner faz Adsorban Is ı : Gas chromatograph Packard 7400 : FID : 5,5 mm çap, 2 m uzunlukta, cam : % 20 Carbowax 20 M : Chromosorb P. : 140 C izotermal Dedektör ısısı : 150 C Enjektör ısısı Ta şıyıc ı gaz H, geçi ş h ızı : 150 'C : Azot (40 ml/dak.) : 35 ml/dak. Hava geçi ş h ız ı : 400 ml/dak. BULGULAR 1 Biçim denemeleri: Bu denemelerin amac ı Mitcham nanesinden Isparta'da bir y ılda 2 ürün almanın mümkün olup olmad ı- ğını saptamakt ır. Bu amaçla 1974 y ılında dikilen nane parsellerinden iki ayr ı kısım denemeye al ınmıştır. Birinci k ısımdan ilk biçim te ikinci biçim te yap ılmıştır. İkinci kısım ise tarihleri aras ında biçilmi ştir. a) Birinci k ısım kültürden ilk biçim yap ıldığı zaman nanelerin boyu ancak cm ye ula şmıştır. Daha geç biçim yap ılsa idi nane boylar ı 5-10 cm daha artabilirdi, ancak bu defa da ikinci biçim için daha da az bir zaman b ırakılmış olacakt ı. İkinci biçim, ikinci defa büyüyen nanelerin çiçeklenme ba şlangıc ında yap ılmıştır. Çiçe ğe geçmi ş olmas ına rağmen bu nanelerin boyu, tek biçime uygulananlara oranla daha k ısad ır. Birinci biçimde ya ş nane verimi dekar ba şına 2000 kg, ikinci biçimde 1000 kg olarak hesaplanm ışt ır. Birinci biçimde % 0.12 ve ikinci biçimde % 0.38 uçucu ya ğ elde edilmi ştir. İlk biçimde az miktarda ya ğ elde edili şi, distilasyonun yap ılışı sıras ında, hatal ı i şlemden ileri gelmi ştir. Bu nedenle, denemede uçucu ya ğ verimi hesaba katılmıyacakt ır. İki biçimden elde edilen ya ğlar karıştır ılmış ve bu ya ğın gaz kromatografisi ile yap ılan analizinde % mentol, % 4.21 mentil asetat, % menton ve % 3.33 mentofuran ta şıdığı saptanm ıştır.

5 130 Mekin TANKER, Orhan AKI, Bilge ŞENER, Osman SONER b) İkinci kıs ım kültürde naneler çiçeklenme ba şlangıcında biçilmiştir. Bu biçimde ya ş nane verimi 2070 kg olarak hesaplanm ıştır. Bu nanelerin biçilir biçilmez yap ılan distilasyonu ile % 0.32 oran ında yağ elde edilmi ştir. Elde edilen yakın, gaz kromatografisi ile yap ılan analizinde, % mentol, % 5.63 mentil asetat, % menton, % 2.69 mentofuran ta şıdığı saptanm ıştır. 2 Tarla verim denemesi: Isparta'da 1973 y ılında dikilmi ş bulunan nanelerin bir k ısmı (80 m2) sökülerek 1975 y ılında yeniden dikim yap ıldı tarihinde biçimi yap ılan naneler iyi geli ş- mi ş değildi. Bu denemede dekar ba şına 815 kg ya ş nane al ındığı ve bu nanelerin % 0.38 uçucu ya ğ ta şıdığı hesaplanmıştır. Elde edilen uçucu yak ın, gaz kromatografisiyle yap ılan analizinde, % mentol, % 6.83 mentil asetat, % menton, % 2.54 mentofuran ta şıdığı saptanm ıştır. 3 Seyreltmenin verim ve kalite üzerine etkisi: Isparta' da 1973 yılında dikilmiş bulunan naneden 60 m 2lik bir alan, çapa sıravari seyreltmeye tabi tutuldu tarihinde henüz çiçek açmadan biçilen bu kısımdan al ınan ya ş nane miktarı dekar ba şına 1160 kg olarak hesaplanm ış ve bu nanelerin biçilir biçilmez yap ılan distilasyonu ile % 0.42 oran ında uçucu yağ elde edilmi ştir. Elde edilen yakın, gaz kromatografisiyle yap ılan analizinde % mentol, % 5.73 mentil asetat, % menton ve % 1.71 mentofuran ta şıdığı saptanm ışt ır. 4 Uçucu yağ verim araştırmas ı : Bu denemeler Ankara'da A.Ü. Eczac ılık Fakültesi bahçesindeki deneme parselinde yeti ştirilen Mitcham nanesi ile yap ılmıştır yılı Nisan ba şında dikilen naneler aynı yıl Temmuz ayı son haftas ında geli şmi ş ama henüz çiçek açmağa başlanmışken biçilmi ş ve bir kısmı bekletilmeden, bir k ısmı bir gün ve bir gece toprak üstünde bekletildikten sonra distillenerek, herbirinde uçucu yağ verimi ve elde edilen uçucu ya ğdaki belliba şlı oksijenli monoterpenlerin miktar tayini yap ılmıştır. Bekletmeden distillenen nanelerden % 1.0 oran ında uçucu yağ elde edilmi ş ve gaz kromatografisiyle bu yak ın % mentol, % 4.56 mentil asetat, % menton, % 0.79 mentofuran ta şıdığı saptanmıştır.

6 Bazı Mentha Türleri Vzerinde Ara ştırma gün ve 1 gece toprak üzerinde bekletildikten sonra distillenen nanelerde ise uçucu ya ğ verimi % 2.4 tür. Bu ya ğın % sinin mentol, % 3.05 inip mentil asetat, % sinin menton ve % 1.06 s ının mentofuran olduğu saptanm ıştır. Toplan ıp kurutulan nanelerden ise % 4.0 oran ında uçucu yağ elde edilmi ş ve bu ya ğın % mentol, % 3.26 mentil asetat, % menton, % 1.91 mentofuran ta şıdığı saptanm ışt ır (Kromatog. 1). C AR BOWAX 20M ti 0 12 Kromatog. 1 Mentha piperita (Çiçek açmadan önce) uçucu yag ının Carbowax 20M kolonundaki gaz kromatogram ı. (1) Mentofuran, (2) Menton, (3) Mentol, (4) Mentilasetat. Bu üç denemede, uçucu ya ğ elde edilen naneler henüz çiçek açmağa ba şlamışken biçilmiştir. Dördüncü bir denemede bitkiler çiçek açm ışken biçilmi ş ve bekletmeden distillenerek uçucu ya ğ elde edilmi ştir. Bu örneklerde uçucu ya ğ verimi % 1.2 dir. Elde edilen uçucu yağda % mentol, % 5.89 mentil asetat, % menton, % 3.93 mentofuran bulundu ğu saptanm ıştır (Kromatog. 2). 5 Nane çe şit denemeleri: Isparta'daki deneme alan ında iki nane türünün ekim denemesi daha yap ılmışt ır.

7 132 Mekin TANKER, Orhan AKI, Bilge ŞENER, Osman SONE' CARBOWAX 20 M da k. Kromatog. 2 Mentha piperita (Çiçek açm ış) uçucu yağının Carbowax 20M kolonundaki gaz kromatogram ı. (1) Mentofuran, (2) Menton, (3) Mentol, (4) Mentilasetat a) Polymentha tipi: 1975 y ılında Ege Üniversitesi, Ziraat Fak., Agroekoloji kürsüsünden getirilip dikimi yap ılan bu naneler tarihinde biçilmi ş ve dekara ya ş nane verimi 834 kg olarak hesaplanmıştır. Bu nanelerin uçucu ya ğ verimi % 0.36 d ır. Elde edilen uçucu ya ğın analizinde, bu ya ğın % mentol, % 5.12 mentil asetat, % menton ve % 1.58 mentofuran ta şıdığı saptanmıştır. b) Ukraine 541 tipi: Ayn ı kaynaktan elde edilip ayn ı zamanda kültürüne ba şlanan bu naneler tarihinde biçilmi ş ve dekar ba şına ya ş nane verimi 1200 kg olarak hesaplanm ıştır. Bu nanelerden % 0.37 oran ında al ınan uçucu ya ğ % mentol, % 5.93 mentil asetat, c>/o menton ve % 0.78 mentofuran ta şımaktad ır. SONUÇ Yapılan tüm denemelerde elde edilen sonuçlar tabloda özetlenmiştir.

8 Tablo: Denenen Nane Örneklerinde Verim ve uçucu Ya ğ Bileşimi Deneme Dekar başına verim Kg Uçucu yağ verimi % Total mentol Uçucu yağda oksijenli terpenler Serbest mentol Mentil asetat Mentol Mentofuran td Yılda iki biçim (Isparta) Yılda tek biçim (Isparta) Tarlaya tekrar ekim (Isparta) Seyreltme (Isparta) rt Bekletmeden distilasyon (Ankara) Soldurduktan sonra distilasyon (Ankara) Kurutulduktan sonra distilasyon (Ankara) Çiçek açm ış örnelderin distilasyon (Ankara) Polymentha (Isparta) Ukraine 541 (Isparta) C» w.

9 134 Mekin TANKER, Orhan AKI, Bilge ŞENER, Osman SONER Yap ılan deneme ve analizlere göre Isparta bölgesinde, Mitcham nanesinden 2 biçim al ınması, üzerinde durulacak bir konudur. Her şeyden evvel dekar ba şına 2000 kg yerine 3000 kg ya ş nane elde edilmektedir. Bu da yap ılacak ek masrafı fazlas ıyla karşılayacak demektir. Elde edilen uçucu ya ğ verimi bak ımından sağlıklı rakamlar elde edilememi ş olmas ına karşın al ınan uçucu yakın % total mentol ta şımas ı bu yakın farmasötik standartlara uygun say ılabileceğini göstermektedir. Tabloda görülen ve tek biçim yap ıldığında toplanan nanelerden elde edilen uçucu yak ın daha az mentol kapsadığına ili şkin sonuç, biçim sayısı ile değil, biçim zaman ı ile ilgilidir. İki biçim denemesinde ikinci biçim, ilk biçim denemesinden 15 gün sonra yap ılmıştır. Bu süre nane uçucu yak ında bulunan menton'un bir kısmının daha mentol haline geçmesine neden olmu ştur. Gerçekten iki biçim denemesinde elde edilen uçucu ya ğda menton miktarı azalm ış, mentol ve mentofuran miktar ı ise yükselmi ştir. Nane dikilmi ş tarladan bitkiler söküldükten sonra tekrar nane dikilmesi halinde, ya ş nane verimi azalmaktad ır. Elde edilen uçucu yakın veriminde ve kalitesinde büyük farkl ılık olmamakla beraber yaş nane veriminin önemli ölçüde azalmas ı, aynı tarlan ın, tekrar aynı amaçla kullan ılma olas ılığını ortadan kald ırmaktad ır. O halde, Mitcham kültürüne 3 y ıl devam ettikten sonra nanelerin buradan sökülüp ba şka bir tarlaya aktar ılmas ı ve eski tarlada da ba şka bir bitki ekimi yap ılması gerekecektir. Seyreltme, uçucu ya ğ verimini artt ırmakta, fakat uçucu ya ğ kalitesine bir ba şkalık getirmemektedir. Denemede dekar ba şına ya ş nane verimi dü şmü ştür. Seyreltmeden sonra bitkilere yeterli geli şme süresini sağlamak gerekmektedir. Bu, tam olarak sa ğlanamad ığından ya ş nane veriminde bir dü şüklük meydana gelmi ş bulunmaktad ır. Bitkide uçucu ya ğ verimi üzerinde yap ılan ara ştırmalar çiçek açm ış bitkilerde hem uçucu ya ğ verimi bak ımından % 20 oran ında bir artma olduğunu hem de elde edilen uçucu ya ğda total mentol yüzdesinin gibi bir orana yükseldiğini göstermektedir. Buna paralel olarak uçucu ya ğdaki menton miktar ı iyice azalm ış ve mentofuran oran ı da önemli ölçüde artm ıştır. Buna göre biçim s ırasında çiçeklenme zaman ını bekleme ğe özellikle dikkat göstermek gerekmektedir. Biçilen bitkiler hemen distillenmemeli, bir gün ve bir gece toprak üzerinde b ırakılarak soldurulduktan sonra distillenmelidir. Böy-

10 Bazı Mentha Türleri Üzerinde Ara ştarna 135 lece uçucu ya ğ verimini % 140 artt ırmak olana ğı elde edilecektir. Gerçi bu art ışın bir kısmı, aslında bitkinin su kayb ına bağlı ba ğıl bir artışt ır ama uçucu ya ğ elde etme s ıras ında harcanacak enerji miktar ının azalt ılmas ı yönünden önemi aç ıktır. Kald ı ki, bu bekletme s ı- rasında, heterozit şeklinde ba ğlı bulunan bir k ısım terpenik alkollerin de aç ığa çıktığı ve uçucu ya ğ veriminde gerçek bir art ış yaratt ığı da bilinmektedir. Biçilen nanelerin kurutulduktan sonra distilasyonu ise uçucu yağ veriminin bağıl art ışını sağlamas ına ra ğmen yağda mentol miktarının azalmas ı yönünden uygun bir i şlem olarak görülmemektedir. Ankara'da yeti ştirilen nanelerle, Isparta'da yeti ştirilenler arasında uçucu ya ğ verimi bak ımından büyük bir farkl ılık var gibi gö rülmektedir. Fakat, bu denemeleri kendi aras ında de ğerlendirmek gerekir. Çünkü Isparta'da köylünün kolayca sa ğlıyabilece ği araç ve gereçlerle distilasyon yap ılmış, verim buna göre hesaplanm ıştır. Ankara'da ise toplanan bitkilerde uçucu ya ğ miktar tayini laboratuvarda Clevenger apareyi ile yap ılm ıştır. Bu nedenle verim Isparta'dakine oranla çok yüksek görülmektedir. Kültürü denenen iki nane türü de Mitcham nanesine göre düşük kalitede yağ vermektedirler. Polymentha tipinde hem ya ş nane veriminde bir dü şüş görülmekte hem de uçucu ya ğda mentol yüzdesi istenilenin çok alt ında hesaplanmaktad ır. Ukraine 541 tipi yaş nane verimi bak ımından kısmen yüksek bir değer vermekte ise de bu bitkiden de elde edilen uçucu ya ğda mentol miktar ı istenen düzeyde değildir. Bu iki bitkiden elde edilen uçucu ya ğlar, keton yüzdesi yüksek nane ya ğları aras ında değerlendirilmelidir. ÖZET Orta Anadolu'da yeti ştirilen Mitcham nanesinin (Mentha piperita var. officinalis f. rubescens) baz ı kültür ko şulları incelendi ve uçucu yağ verimini artt ırmak için gerekli i şlemler ara ştırıld ı. Kültür denemelerinde Isparta bölgesinde bir y ılda iki biçim yap ılabileceği, seyreltme ile uçucu ya ğ veriminin artt ır ılabileceği, aynı tarlaya ikinci defa nane dikmenin faydal ı olmıyacağı saptand ı.

11 136 Mekin TANKER, Orhan AKI, Bilge ŞENER, Osman SONER Uçucu ya ğ verimini artt ırmak ve kaliteyi yükseltmek için bitkinin çiçekli iken toplanmas ı, soldurulduktan sonra su buhar ı distilasyonuna tabi tutulmas ı gerekti ği, kuru drogtan al ınan uçucu yağda mentol miktar ının dü ştüğü saptand ı. RESUME On a etudie l'huile volatile de la plante fraiche de Mentha piperi ta var. officinalis rubescens cultive aux environs d'isparta (Anatolie centrale). Voici les resultats : Deux coupes successives par an sont possible. La teneur de l'huile volatile s'augmente avec la rargaction. La premi&e coupe, on doit faire pendant ou bien juste avant la floraison. Pour augmenter la teneur en essence, il faut laisser fletrir 24 heures avant de distiller. Dans l'essence que l'on a obtenu de la plante seche la teneur en menthol est diminue. LITERATÜR 1. Alpmen, G., Istanbul, Ecz. Fak. Mec. 11, 95 (1975). 2. Gürgen, A.R., Ankara Tüks. Zir. Enst. Derg., 6, 301 (1946). 3. Gürgen A.R., ibid. 9, 350 (1948). 4. Tanker, M., Eczactltk Bülteni 4, 195 (1962). 5. Tanker, M., Sezik, E., İstanbul, Ecz. Fak. Mec., 1, 55 (1965). 6. Tanker, M., Yenen, M., Ergöz, E., Ankara Ecz. Fak. Mec. 1, 76 (1971).