Transkript

1 FÝKRÝ MÜLKÝYET HAKLARININ TÝCARÝLEÞTÝRÝLMESÝ Yrd. Doç. Dr. Mahmut N. Özdemir Ekim 2014 Yayýn No: TÜSÝAD-T/ /558 Meþrutiyet Caddesi, No: Tepebaþý/Ýstanbul Telefon: (0 212) Telefax: (0 212)

2 2014, TÜSÝAD Tüm haklarý saklýdýr. Bu eserin tamamý ya da bir bölümü, 4110 sayýlý Yasa ile deðiþik 5846 sayýlý FSEK uyarýnca, kullanýlmazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazýlý izin alýnmadýkça, hiçbir þekil ve yöntemle iþlenmek, çoðaltýlmak, çoðaltýlmýþ nüshalarý yayýlmak, satýlmak, kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baþka teknik, sayýsal ve/veya elektronik yöntemlerle iletilmek suretiyle kullanýlamaz. ISBN: Editörler: Melda Çele, Gaye Uður Sarýoðlu, Sinem Hanife Kuz Kapak Tasarýmý: Doðan Kumova Dizgi ve Sayfa Uygulama: Kamber Ertem Grafik Tasarým: SÝS MATBAACILIK PROM. TANITIM HÝZ. TÝC. LTD. ÞTÝ. Eðitim Mah. Poyraz Sok. No:1/14 Kadýköy - ÝSTANBUL Tel: (0216) Basým CB Basýmevi: (0212)

3 ÖNSÖZ TÜSÝAD, özel sektörü temsil eden sanayici ve iþadamlarý tarafýndan 1971 yýlýnda, Anayasamýzýn ve Dernekler Kanunu'nun ilgili hükümlerine uygun olarak kurulmuþ, kamu yararýna çalýþan bir dernek olup gönüllü bir sivil toplum örgütüdür. TÜSÝAD, insan haklarý evrensel ilkelerinin, düþünce, inanç ve giriþim özgürlüklerinin, laik hukuk devletinin, katýlýmcý demokrasi anlayýþýnýn, liberal ekonominin, rekabetçi piyasa ekonomisinin kurum ve kurallarýnýn ve sürdürülebilir çevre dengesinin benimsendiði bir toplumsal düzenin oluþmasýna ve geliþmesine katký saðlamayý amaçlar. TÜSÝAD, Atatürk'ün öngördüðü hedef ve ilkeler doðrultusunda, Türkiye'nin çaðdaþ uygarlýk düzeyini yakalama ve aþma anlayýþý içinde, kadýn-erkek eþitliðini, siyaset, ekonomi ve eðitim açýsýndan gözeten iþ insanlarýnýn toplumun öncü ve giriþimci bir grubu olduðu inancýyla, yukarýda sunulan ana gayenin gerçekleþtirilmesini saðlamak amacýyla çalýþmalar gerçekleþtirir. TÜSÝAD, kamu yararýna çalýþan Türk iþ dünyasýnýn temsil örgütü olarak, giriþimcilerin evrensel iþ ahlaký ilkelerine uygun faaliyet göstermesi yönünde çaba sarf eder; küreselleþme sürecinde Türk rekabet gücünün ve toplumsal refahýn, istihdamýn, verimliliðin, yenilikçilik kapasitesinin ve eðitimin kapsam ve kalitesinin sürekli artýrýlmasý yoluyla yükseltilmesini esas alýr. TÜSÝAD, toplumsal barýþ ve uzlaþmanýn sürdürüldüðü bir ortamda, ülkemizin ekonomik ve sosyal kalkýnmasýnda bölgesel ve sektörel potansiyelleri en iyi þekilde deðerlendirerek ulusal ekonomik politikalarýn oluþturulmasýna katkýda bulunur. Türkiye'nin küresel rekabet düzeyinde tanýtýmýna katkýda bulunur, Avrupa Birliði (AB) üyeliði sürecini desteklemek üzere uluslararasý siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel iliþki, iletiþim, temsil ve iþbirliði aðlarýnýn geliþtirilmesi için çalýþmalar yapar. Uluslararasý entegrasyonu ve etkileþimi, bölgesel ve yerel geliþmeyi hýzlandýrmak için araþtýrma yapar, görüþ oluþturur, projeler geliþtirir ve bu kapsamda etkinlikler düzenler.

4 TÜSÝAD, Türk iþ dünyasý adýna, bu çerçevede oluþan görüþ ve önerilerini Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM)'ne, hükümete, diðer devletlere, uluslararasý kuruluþlara ve kamuoyuna doðrudan ya da dolaylý olarak basýn ve diðer araçlar aracýlýðý ile ileterek, yukarýdaki amaçlar doðrultusunda düþünce ve hareket birliði oluþturmayý hedefler. TÜSÝAD, misyonu doðrultusunda ve faaliyetleri çerçevesinde, ülke gündeminde bulunan konularla ilgili görüþlerini bilimsel çalýþmalarla destekleyerek kamuoyuna duyurur ve bu görüþlerden hareketle kamuoyunda tartýþma platformlarýnýn oluþmasýný saðlar. Ülkemizde son yýllarda Ar-Ge yatýrýmlarý hýzla artmasýna raðmen, patent baþvurularýnýn dünya sýralamasýnda bir hayli gerilerde kaldýðý ve bu patentlerden elde edilen gelirin ise amaçlanan seviyede olmadýðý görülmektedir. Bu tespitten hareketle, þirketlerimizde Ar-Ge ve fikri haklar disiplinlerinin birbirleri ile iliþkilendirilmesi, þirket yönetimlerinin ve hatta Ar-Ge alanýnda çalýþan uzmanlarýn fikri haklar konusunda bilgi ve yetkinliklerinin artýrýlmasý, þirketlerimizi küresel yarýþta ön sýralara çýkaracaktýr. TÜSÝAD, fikri mülkiyet haklarýnýn doðrudan þirket stratejisini ve karlýlýðýný ilgilendiren yönetimsel bir araç olduðunu vurgulamak amacýyla "Fikri Mülkiyet Haklarýnýn Ticarileþtirilmesi" raporunu hazýrlamýþtýr. Raporda fikri mülkiyet haklarýnýn ticarileþtirilmesiyle ilgili temel konular ve fikri mülkiyet deðerleme yöntemleri çeþitli örneklerle ele alýnmaktadýr. Rapor, iþletmelerin fikir ürünlerini nasýl daha etkin kullanabilecekleri ve þirketlerine gelir saðlayacak bir varlýk haline getirebilecekleri konusunda yol göstermeyi amaçlamaktadýr. "Fikri Haklarýn Ticarileþtirilmesi" Raporu, Þirket Ýþleri Komisyonu'na baðlý Fikri Haklar Çalýþma Grubu çalýþmalarý çerçevesinde Koç Üniversitesi Öðretim Görevlisi Üyesi Yrd. Doç. Dr. Mahmut Nedim Özdemir 1 tarafýndan kaleme alýnmýþtýr. Rapor, TÜSÝAD Þirket Ýþleri Genel Sekreter Yardýmcýsý Melda Çele, TÜSÝAD Þirket Ýþleri Bölüm Sorumlusu Gaye Uður Sarýoðlu ve TÜSÝAD Þirket Ýþleri Bölümü Uzmaný Sinem Hanife Kuz tarafýndan yayýna hazýrlanmýþtýr. Ekim Yrd. Doç. Dr. Mahmut N. Özdemir bu rapora sözleþmeli danýþman olarak katký vermiþtir. Katkýsý, Koç Üniversitesi'ndeki akademik sorumluluklarýndan baðýmsýzdýr.

5 ÖZGEÇMÝÞ Yrd. Doç. Dr. Mahmut Nedim Özdemir Dr. Mahmut Nedim Özdemir Koç Üniversitesi Ýdari ve Ýktisadi Bilimler Fakültesi'nde yardýmcý doçent olarak çalýþmaktadýr. Giriþimcilik, Stratejik Yönetim ve Kurumsal Strateji derslerini lisans ve lisansüstü düzeyde vermektedir. Doktorasýný Hollanda'daki Rotterdam School of Management, Erasmus University'den 2011 yýlýnda Teknoloji ve Yenilik Yönetimi alanýnda almýþtýr. Araþtýrma ilgi alanlarý stratejik yönetim, yenilik yönetimi ve giriþimciliði kapsamaktadýr. Özellikle, firmalarýn stratejik Ar-Ge iþbirliklerini ve diðer açýk inovasyon uygulamalarýný çalýþmaktadýr. Araþtýrma makaleleri üst düzey hakemli dergilerde gözden geçirilmektedir. Araþtýrmalarýnýn sonuçlarýný, Amerika Birleþik Devletleri ve Avrupa'da, Stratejik Yönetim Topluluðu, Yönetim Akademisi ve Uluslararasý Ürün Geliþtirme gibi çok sayýda farklý konferansta sunmuþtur yýlýnda Washington DC'de yapýlan Stratejik Yönetim Konferansý En Ýyi Doktora Makalesi Ödülü finalisti olmuþtur. Mahmut N. Özdemir, Bilkent Üniversitesi'nden Endüstri Mühendisliði lisans derecesine ve Sabancý Üniversitesi'nden Endüstri Mühendisliði ve Yönetim Bilimleri yüksek lisans derecelerine sahiptir.

6 ÝÇÝNDEKÝLER YÖNETÝCÝ ÖZETÝ GÝRÝÞ FÝKRÝ MÜLKÝYET HAKLARININ TÝCARÝLEÞTÝRÝLMESÝ Dünyada ve Türkiye'de Fikri Mülkiyet Haklarýnýn Ticarileþtirilmesi Ticarileþtirme, Deðer Yaratma ve Pay Bölüþümü Ticarileþtirme Süreçleri Ticarileþtirme Stratejileri Patent Stratejileri Açýk Ýnovasyon: Dýþarýdakilerle Etkileþim FÝKRÝ MÜLKÝYET ARABULUCULARI Fikri Mülkiyet Arabulucularý Kavramý Neden Fikri Mülkiyet Alanýnda Arabulucu Ýþletmelere Ýhtiyaç Vardýr? Fikri Mülkiyet Arabulucularý Sýnýflandýrmalarý Arabulucularýn Amaçlarý ve Tarzlarýna Göre Sýnýflandýrýlmasý Farklý Aþamalardaki Ýþlevlerine Göre Sýnýflandýrma Katkýlarýna Göre Sýnýflandýrma FÝKRÝ MÜLKÝYET HAKLARI DEÐERLEME YÖNTEMLERÝ Giriþ Deðerleme Yöntemleri Kazanç Üzerinden Olmayan Parasal Deðer Hesaplama Yöntemleri Maliyet yaklaþýmý Pazar kýyaslamasý yaklaþýmý Teknoloji çarpaný yaklaþýmý Kazanç Üzerinden Parasal Deðer Hesaplama Yöntemleri Ýndirgenmiþ nakit akýmý/geliri yaklaþýmý Risk uyumlu indirgenmiþ nakit akýmý yaklaþýmý Reel opsiyon yaklaþýmý Telif ücreti tasarrufu yaklaþýmý Dolaylý/Örtük Patent Deðerleme Yaklaþýmý Ne Zaman Hangi Deðerleme Yöntemi Kullanmalýdýr? SONUÇ VE ÇIKARIMLAR TEMEL TANIMLAR KAYNAKÇA... 85

7 TABLOLAR Tablo 1.1: Teknolojinin Ticarileþtirmesinde Kullanýlan Örgütsel Modeller...34 Tablo 1.2: Açýk Ýnovasyon Yöntemleri...38 Tablo 2.1: Deðer Yaratma Tarzlarýna Göre Arabulucu Tipleri ve Örnekleri...45 Tablo 3.1: Ýndirgenmiþ Nakit Akýmý Yaklaþýmýyla Deðerleme Örneði...58 Tablo 3.2: Pazar Tahminleri...60 Tablo 3.3: Kazanç Hesaplamalarý...60 Tablo 3.4: Ek Yatýrýmlarý Göz Önünde Bulundurarak Serbest Nakit Akýmýnýn Hesaplanmasý...61 Tablo 3.5: Çözümün Net Bugünkü Deðerinin Hesaplanmasý...61 Tablo 3.6: Ticarileþtirme Öncesi Beklenen Giderler için Varsayýmlar ve Hesaplama...62 Tablo 3.7: Nakit Akýþý Varsayýmlarý...62 Tablo 3.8: Beklenen Net Bugünkü Deðerler...63 Tablo 3.9: Reel Opsiyon Hesabý Örneði...67 Tablo 3.10: Telif Ücreti Tasarrufu Yaklaþýmýyla Fikri Mülkiyet Deðerleme...68 Tablo 3.11: Göstergelere Göre Sözel Patent Deðerleme Aracý...70 ÞEKÝLLER Þekil 1.1: Dünya Genelinde Patent Baþvurusu ve Tescili Rakamlarý...22 Þekil 1.2: Teknolojik Alana Göre Dünya Genelinde Patent Baþvurularý...22 Þekil 1.3: Ülkelerin En Fazla Patent Baþvurusu Yapan Þirket Sýralamasýndaki Þirket Sayýsý...23 Þekil 1.4: Türkiye'deki Toplam Patent Baþvurusu ve Tescil Rakamlarý...24 Þekil 1.5: Türkiye'deki Toplam Faydalý Model Baþvurusu ve Tescil Rakamlarý...24 Þekil 1.6: FM Kullanýmý Ýçin Yapýlan Ödemeler ve Faturalar Toplamý...25 Þekil 1.7: ABD'de Toplam Kurumsal Giriþim Sermayesi Yatýrýmý...26 Þekil 1.8: ABD'de 2012 Yýlýnda Sektörel Kurumsal Giriþim Sermayesi Yatýrýmlarýnýn Sayýsý...26 Þekil 1.9: ABD'de Toplam Bireysel Giriþim Sermayesi Yatýrýmý...27 Þekil 1.10: Ticarileþtirilen Buluþun Oluþturduðu Deðerin Paylaþýmý...28 Þekil 2.1: Fikri Mülkiyet Arabulucularýnýn Katkýlarýna Göre Sýnýflandýrýlmasý...49 Þekil 3.1. Fikri Mülkiyet Haklarý Deðerleme Yöntemleri Sýnýflandýrmasý...55 Þekil 3.2: Fikri Mülkiyet Hakký Deðerleme Yöntemi Seçimi...73

8

9 YÖNETÝCÝ ÖZETÝ

10

11 YÖNETÝCÝ ÖZETÝ Günümüzde ulusal ve uluslararasý pazarlarda rekabetin artmasý ve müþteri ihtiyaçlarýnýn sürekli deðiþmesi sonucunda, yenilikçilik þirketlerin baþarýlý olmasý için kaçýnýlmaz unsurlardan biri haline gelmiþtir. Þirketlerin yenilikçilik kapasitesi ve rekabet gücü fikri mülkiyetlerini ne kadar etkin yönetebildikleriyle doðrudan iliþkilidir. Patent, faydalý model, marka vb. fikri mülkiyet haklarýnýn ticarileþtirilerek þirketlere yaratacaðý ekonomik deðer konusunda bilinirliðin artýrýlmasý ve bu konudaki yönetim yetkinliklerinin güçlendirilmesi etkin bir fikri mülkiyet yönetimini beraberinde getirmektedir. Bu rapor "Fikri mülkiyet haklarý nasýl ticarileþtirilir?", "Hangi ticarileþtirme stratejileri kullanýlýr?", "Fikri mülkiyet haklarý arabulucularýndan þirketler nasýl faydalanabilir?" ve "Fikri mülkiyet haklarý nasýl finansal olarak deðerlenir?" gibi sorulara cevap vermek amacýyla hazýrlanmýþtýr. 1. Fikri Mülkiyet Haklarýnýn Ticarileþtirilmesi Fikri mülkiyet ve onu koruyan patent vb. haklar, firmalarýn gayri maddi varlýklarý arasýnda en önemlilerindendir. ABD'de yapýlan araþtýrmalar, gayri maddi varlýklarýn S&P 500 firmalarýnýn piyasa deðerinin yaklaþýk %80'ini temsil ettiðine iþaret etmektedir (Bkz. oceantomo.com). Benzer þekilde Avrupa Birliði (AB) ülkelerinin ve Çin Halk Cumhuriyeti'nin büyük þirketlerinin piyasa deðerinin yaklaþýk %70'ini sahip olduklarý gayri maddi varlýklarý oluþturmaktadýr. Dünyadaki geliþmelere paralel olarak, Türkiye'de de fikri mülkiyetlere ilginin arttýðý ve patent, faydalý model baþvurularý ve tescillerinde artýþ yaþandýðý gözlemlenmektedir. Fikri mülkiyet haklarý alanýnda farkýndalýðýn ve yönetim yetkinliklerinin artmasý, ileri teknolojili yabancý yatýrýmlarýn gelmesi ile kamu yatýrýmlarý ve vergi teþvikleri sayesinde Türkiye'deki patent sayýlarýnda yýllar içerisinde artýþ yaþanmýþtýr. Bununla birlikte, patent baþvurularý ve patent tescillerinin sayýsý Türkiye'de fikri mülkiyet haklarýnýn ne derecede ticarileþtirildiði konusunda yeterli bilgiyi saðlamamaktadýr. Bunun en önemli nedeni patent hakký alýnan her buluþun ticarileþtirilmemesidir. Yeni bilgi geliþtirmek veya buluþ yapmak, teknolojik geliþimin bir ölçütü olsa bile, kazanç saðlamak için yeterli deðildir. Buluþ sahibi iþ modelini belirleyerek, hangi pazarlar için hangi deðer önermesinde bulunacaðýný ve hangi kanallarý kullanarak müþterisine ulaþacaðýný belirlemeli, ardýndan gerekli kaynak ve yetkinlikleri bir araya getirerek buluþunu ticarileþtirmelidir. Bu noktada, buluþ sahibi açýsýndan stratejik olarak verilmesi gereken en önemli karar, mevcut þirketlere rakip olarak mý, yoksa mevcut þirketlerle iþbirliði yaparak mý ticarileþtirme yoluna gideceðidir. Bu doðrultuda, kuvvetli fikri mülkiyet koruma düzeninin mevcut olmasý ve mevcut þirketlerin kritik bütünleyici varlýklara sahip olmasý þirketlerin ticarileþtirme stratejisini etkileyebilecektir. Bu iki koþuldan en az biri mevcut ise fikri mülkiyet sahibi giriþimci lisanslama veya ortak Ar-Ge anlaþmalarý aracýlýðýyla iþbirliði stratejisini takip edebilir. 11

12 Özellikle içinde çok sayýda fikri mülkiyet haklarý içeren ürünlerin nasýl ticarileþtirildiðini daha iyi anlamamýzý saðlayan bir baþka yaklaþým ise patent stratejileridir. Þirketler, ürünlerini taklitlerinden korumayý hedefleyen "Sahiplik/Koruma" stratejisini, fikri mülkiyet haklarýný diðer firmalara lisanslamayý tercih ederek iþbirliði yolunu açan "Kaldýraç" patent stratejisini veya patent portföyü ile pazara yeni þirketlerin girmesini zorlaþtýran "Savunma/Önleme" stratejisini tercih edebilirler. Ticarileþtirme stratejilerinin bir uzantýsý olarak açýk inovasyon da, özellikle kapalý Ar-Ge modellerini tercih etmeyen büyük ölçekli þirketler için sadece dýþarýdaki bilginin yeni ürün geliþtirme ve ticarileþtirmesi için kullanýlmasýný deðil, ayný zamanda içeride kullanýlmayan bilginin dýþarýdaki kullanýcýlarla paylaþýlmasýný ya da onlara lisanslanmasýný veya satýlmasýný da tavsiye etmektedir. 2. Fikri Mülkiyet Arabulucularý Fikri mülkiyet arabulucularý inovasyon sürecinin farklý aþamalarýnda fikri mülkiyetin sahibiyle fikri mülkiyetin geliþtirilmesine, ticarileþtirilmesine ve kullanýlmasýna destek olan kuruluþlarý bir araya getiren platformlarý oluþtururlar. Arabulucularýn temel katkýlarý, þirketlere muhtemel teknoloji geliþtirme ve ticarileþtirme ortaklarý hakkýnda bilgi temin etmek, teknolojik yenilik içeren deðiþ-tokuþ iþlemine aracýlýk etmek, hâlihazýrda iþbirliði içerisindeki taraflar arasýnda uzlaþtýrýcý veya arabulucu olmak, taraflar arasýndaki iþbirliklerinde geliþtirilen yenilikçi çözümlerin iyileþtirilmesi için tavsiyelerde bulunmak, finansal kaynaklarý ayarlamak ve iþ ve sosyal aðlarý kullanarak onlarý desteklemektir. Arabulucularýn tercih edilmesinin birinci sebebi, pazar oluþturma iþlevleridir. Teknolojik çözüm arayan þirketlerin ihtiyaçlarýný kendi kimlikleriyle birlikte pazara sunmaktan çekinmesi ve çözüm saðlayan þirketlerin bu çözümleriyle ilgili teknik bilgi ve verileri tamamen paylaþmak istememesi teknoloji ve fikir pazarlarýnýn oluþmasýný engellemektedir. Pazardaki mevcut farklý çözümlerin kalitesini ve çözüm arayan büyük þirketlerin ihtiyaçlarýný bilen bir arabulucu, bu þirkete çeþitli tavsiyelerde bulunarak küçük ölçekli þirketin bilgisini tamamen ifþa etmeden büyük ölçekli þirketle teknoloji deðiþ-tokuþ iþlemine girmesini kolaylaþtýrýr. Bununla birlikte, fikri mülkiyet haklarýnýn aranmasý, bulunmasý, içselleþtirilmesi ve ticarileþtirilmesi þirketler için çok fazla çaba gerektiren bir faaliyettir. Arabulucular sunduklarý hizmetle müþterilerinin çözüm arama maliyetlerini de düþürmektedir. 3. Fikri Mülkiyet Deðerleme Yöntemleri Ýleri teknolojili sektörlerdeki þirketlerin deðeri büyük oranda geliþtirdikleri yeniliklere ve sahip olduklarý fikri mülkiyet haklarýna baðlýdýr. Çünkü bu yenilikler ve ilgili fikri mülkiyet haklarý sahiplerine pazardaki ilk oyuncu olma haklarýný korumalarýný saðlayarak ek gelir, kar marjý ve pazar payý avantajlarý yaratýrlar. Ayrýca, þirketler fikri mülkiyet haklarýný lisanslayarak ve satarak da nakit akýmý yaratabilirler. Ancak, fikri mülkiyetleri deðerlemek genelde zordur. Bunun en temel nedenleri, geçmiþ verinin eksikliði, pazar 12

13 belirsizlikleri ve teknik belirsizliklerden dolayý fikri mülkiyetin gelecekte yaratacaðý nakit akýþýnýn bilinmesinin zor olmasýdýr. Fikri mülkiyetin deðerlemesi hangi amaç için ve hangi yöntemle yapýldýðýna göre deðiþebilmektedir. Yeniliklerinin, buluþlarýnýn, fikri mülkiyetlerinin veya lisanslarýnýn deðerlemesini yapmak isteyen þahýslar farklý yöntemlerin nasýl çalýþtýklarýný ve hangi koþullarda etkin olduklarýný iyi anlamak zorundadýrlar. Maliyet yaklaþýmý bir fikri mülkiyetin deðerini fikri mülkiyeti geliþtirmek için yapýlan masraflarý toplayarak hesaplar. Maliyet yaklaþýmý nakit akýþý yaratmaktan uzak olan fikri mülkiyet indeðerlenmesinde kullanýlmaya uygundur. Özellikle ticarileþtirilme olasýlýðýnýn kýsa ve orta vadede düþük olduðu ve yukarý yönlü potansiyelinin aþaðý yönlü risklerine göre görece zayýf olduðu fikri mülkiyetlerin deðerlemesinde kullanýlmalýdýr. Pazar kýyaslamasý yaklaþýmý, fikri mülkiyetin deðerini kýyaslanabilir baþka bir fikri mülkiyetin benzer koþullar altýnda yakýn bir zamanda ticari olarak el deðiþtirirken sahip olduðu deðerine bakarak belirler. Bu yaklaþým uygulanýrken deðerlenen fikri mülkiyet ile kýyaslanmak istenen fikri mülkiyetin ne kadar benzediðinin çok iyi anlaþýlmasý gerekmektedir. Öte yandan, Türkiye'de hem fikri mülkiyet pazarlarýndaki iþlem sayýlarýnýn çok az olmasý hem de bunlarla ilgili bilgi paylaþýmýnýn yüzeysel olmasý nedeniyle deðerleme için kullanýlabilecek kýyaslanabilir bir iþlemi bulmak zordur. Teknoloji çarpaný yaklaþýmý bir þirketin ya da bu þirketin herhangi bir alt biriminin genel pazar deðerinin ne kadarlýk bir kýsmýnýn deðerlenen fikri mülkiyetin kullanýlmasý sonucu oluþtuðunu hem sayýsal hem de sözel analizle ölçmeye çalýþýr. Fikri mülkiyetin yaþam döngüsünde hangi aþamada olduðu, potansiyel pazarýn büyüklüðü, operasyonel payýnýn ne kadar olacaðý ve ticarileþtirmesi için ne kadar sermaye gerektirdiði analizlere katýlmalýdýr. Gelir Yaklaþýmlarý, dört temel deðerleme modeli altýnda toplanabilir. Ýndirgenmiþ nakit akýmý deðerleme yaklaþýmý diðerler yaklaþýmlara göre çok farklý durumlarda çok farklý çeþit yenilik ve fikri mülkiyetin deðerlemesinde kullanýlabilmesi sebebiyle eksiklerine raðmen en sýk kullanýlan yöntemlerden biridir. Bu yaklaþýmýn temel varsayýmý daha çok nakit akýþý yaratabilen fikri mülkiyetin daha deðerli olmasýdýr. Fikri mülkiyetin deðerini fikri mülkiyetin gelecekte yaratacaðý nakit akýþlarýnýn bugünkü deðerini belirleyerek ölçer. Önemli bir eksikliði teknik ve pazar belirsizliklerini sýnýrlý olarak hesaplamalara katmasýdýr. Eðer belirsizlikler düþük seviyede olduðu için nakit akýmý ve maliyetler tahmin edilebiliyorsa, indirgenmiþ nakit akýmý yaklaþýmýný kullanmak faydalý olacaktýr. Özellikle araþtýrma ve geliþtirme aþamalarýnda baþarýsýz olma riskleri varsa, buluþun yaratacaðý gelirler ve buluþu pazara sunmak için yapýlacak masraflarýn baþarýsýzlýk risklerine uyumlu hale getirilmesi gerekir. Risk Uyumlu Bugünkü Deðer Yaklaþýmý, Ar- Ge faaliyetlerinin baþarýsýzlýkla sonuçlanma ihtimalinin yüksek olduðu projelerin deðerlemesinde sýklýkla kullanýlan bir yaklaþýmdýr. Bu yaklaþýmý uygulayabilmek için, 13

14 Ar-Ge'nin belirli bir aþamasýndayken ilerleyen aþamalarda baþarýlý olma olasýlýðýnýn biliniyor ya da tahmin ediliyor olmasý gerekir. Bugünkü deðer yaklaþýmý Ar-Ge projelerine gömülü iptal ve büyüme seçeneklerini hesaba katmadýðý için, projenin deðerini olmasý gerekenden düþük hesaplar. Reel Opsiyon Yaklaþýmý ise fikri mülkiyetin kademeli olarak geliþtirileceðini o yüzden fesih, erteleme, büyüme gibi seçeneklerin açýk olduðunu varsayar. Bu yaklaþýmýn zayýf noktasý ise, deðerleme araçlarýnýn hesapsal zorluklarý ve karmaþýklýklarýnda yatar. Bu yüzden tam deðerler yerine yakýnsamalarý bulan sayýsal yöntemler ya da benzetim yöntemleri daha sýk kullanýlýr. Telif ücreti tasarrufu yaklaþýmý, bir fikri mülkiyet hakkýnýn üçüncü taraflardan lisanslanmasýnýn yerine sahip olunmasý durumunda yapýlacak tasarrufu esas alan fikri mülkiyet hakký deðerleme yaklaþýmýdýr. Sýklýkla marka deðerlemesinde kullanýlan bu yöntem, yeni teknoloji deðerlemesinde de kullanýlabilir. Ayrýca, mahkemelerin patent ve marka haklarýna tecavüz davalarýnda da kullandýðý bir yöntemdir. Dolaylý/Örtük Patent Deðerleme Yaklaþýmý ile bazý fikri mülkiyetin deðeri, örtük ya da dolaylý göstergeler aracýlýðýyla da tahmin edilebilir. Özellikle patentlerin deðerlerinin ekonometri modelleriyle tahmin edildiði önemli miktarda akademik eser bulunmaktadýr. Ýþletmelerde dolaylý/örtük patent deðerleme yaklaþýmýný kullanabilmek için yeterli sayýda patent kaydýnýn olmasý gerekmektedir. Eðer yeterli sayýda patent kaydý yoksa þirketin teknoloji yöneticileri ve sorumlularý patent sahipleriyle beraber bu özellikler üzerinden geçerek sözel bir patent deðerlemesi yapabilirler. Fikri mülkiyet deðerleme yöntemlerinin çeþitliliði karar alýcýlarýn ne zaman hangi yöntemi tercih etmeleri gerektiðini zorlaþtýrabilir. Bu nedenden dolayý, tercihleri belirleyecek koþullarýn tanýmlanmasý karar alýcýlarýn iþlerini kolaylaþtýracaktýr. Bu koþullar ve ilgili tercihler bir karar aðacý aracýlýðýyla belirlenebilecektir. Karar aðacý, deðerleme yöntemini aþaðýdaki 6 soruya göre belirlemektedir: 1. Ticari ve teknik belirsizlikler fikri mülkiyetin yaratacaðý nakit akýmýný ve fikri mülkiyetin maliyetini öngörmeyi zorlaþtýrýyor mu? 2. Görülen çýktýlar ve elde edilen verilere göre kararlar deðiþtirilebilir ya da düzenlenebilir mi? 3. Ýþletmenin karmaþýk reel opsiyon modellerini kurma, yorumlama ve hesaplama kapasitesi var mý? 4. Kýyaslama yapýlabilecek çok sayýda fikri mülkiyet deðiþ-tokuþ iþlemi teknoloji pazarýnda gerçekleþtirilmiþ mi ve bunlarla ilgili yeterli veri mevcut mu? 5. Henüz geliþtirilme aþamasýna geçememiþ veya çok erken araþtýrma aþamasýnda bir fikri mülkiyet mi? 6. Fikri mülkiyet patentle korunuyor mu? 14

15 GÝRÝÞ

16

17 GÝRÝÞ Bilginin rekabetin itici gücü haline geldiði küresel pazarda, iþletmelerin yeni ürünler geliþtirmek ve yeni pazarlara girmek için yenilikçi ve dinamik yapýya sahip olmalarý gerekmektedir. Ancak, yenilikçilik, sadece bilginin üretilmesi ve muhafaza edilmesiyle ilgili deðil, ayný zamanda Ar-Ge sonucu ortaya çýkan bilginin entelektüel bir sermaye olarak deðerlendirilebilmesi ve etkin yönetebilmesiyle iliþkilidir. Fikir ürünlerini etkin bir þekilde yönetebilen þirketler, sadece fikri mülkiyet haklarýnýn korunmasýný saðlamaz, ayný zamanda rekabet avantajý da elde ederler. Bugün dünya çapýnda baþarýlý iþletmelerin büyük bir kýsmýnda patent, faydalý model, tasarým, teknik bilgi, ticari sýr, marka vb. fikri mülkiyetler þirket deðerinin yüzde 50'den fazlasýný oluþturmaktadýr. Küresel pazarda özellikle patent lisanslarýndan elde edilen gelirler sürekli artarken, þirketlerin fikri mülkiyet haklarýný ticarileþtirilmesi ve deðerlemesi, þirketlerin geleceði açýsýndan büyük önem kazanmýþtýr. Bununla birlikte Türkiye'de fikri mülkiyet yönetimi anlayýþý hala yeterince olgunlaþmamýþtýr. Bunun arkasýnda yatan en önemli iki nedenden biri; þirketlerin büyük bir kýsmýnýn fikri mülkiyeti þirkete kazanç saðlayan, bir baþka deyiþle ticarileþtirilebilen bir varlýk olarak algýlamamasý, diðeri ise; fikri mülkiyeti yönetmelerini saðlayacak yönetim yetkinliklerine yeterli düzeyde sahip olmamasýdýr. Bu rapor, fikri mülkiyet haklarýnýn ticarileþtirilmesiyle ilgili temel konularý ve çeþitli yönetim araçlarýný paylaþarak bilgi ve yönetim eksiklerinin giderilmesine destek vermek amacýyla kaleme alýnmýþtýr. Yenilik geliþtiren þirketler kendi ticarileþtirme yoluna gidebilmekte ya da teknoloji ve fikir pazarlarýnda kendine bir ticarileþtirme ortaðý arayabilmektedir. Diðer bir deyiþle, kapalý ve entegre iþ modelini veya ortaklýklara dayanan açýk iþ modelini benimseyebilirler. Raporun ilk bölümü, genel olarak, bu iki farklý ticarileþtirme modelini karþýlaþtýrarak ne zaman, nasýl ve neden kullanýldýklarýný açýklamakta, ve ayrýca, farklý patent stratejilerini sunmaktadýr. Raporun ikinci bölümünde ise, teknoloji pazarlarýnda ortak arayan bir þirketin ya da yeniliðini geliþtirmek ve iyileþtirmek için farklý kaynaklara ve yetkinliklere ulaþmak isteyen bir þirketin arabuluculardan nasýl faydalanacaðý açýklanmaktadýr. Rapor, 2000'li yýllarýn baþýndan itibaren sayýlarý hýzla artan yenilik arabulucularýnýn nasýl çalýþtýðýný, müþterilerine nasýl deðer yarattýklarýný ve nasýl farklýlaþtýklarýný çeþitli örneklerle anlatmaktadýr. Raporun son bölümü ise; fikri mülkiyetin deðerlemesine ayrýlmýþtýr. Fikri mülkiyet üzerinden ticari iþlemlerin yapýlabilmesi ya da fikri mülkiyetin geliþtirilmesini ve korunmasýný teþvik edecek düzenlemelerin yapýlabilmesi, karar alýcýlarýn farklý fikri mülkiyet deðerleme yöntemlerini bilmesini gerektirmektedir. Bu nedenle, raporun bu 17

18 bölümünde farklý deðerleme yöntemleri açýklanmakta, birbiriyle karþýlaþtýrýlmakta ve çeþitli örnekler üzerinden uygulama örnekleri verilmektedir. Rapor; tek bir yöntemi ya da yaklaþýmý savunmak yerine, farklý yaklaþýmlarý ve bunlarýn birbirleri ile karþýlaþtýrmalarýný paylaþarak, þirketlerdeki ve diðer kurumlardaki uzman karar alýcýlarýn bakýþ açýlarýný geniþletmeyi amaçlamýþtýr. 18

19 1 B Ö L Ü M FÝKRÝ MÜLKÝYET HAKLARININ TÝCARÝLEÞTÝRÝLMESÝ

20

21 1. FÝKRÝ MÜLKÝYET HAKLARININ TÝCARÝLEÞTÝRÝLMESÝ 1.1. Dünyada ve Türkiye'de Fikri Mülkiyet Haklarýnýn Ticarileþtirilmesi Fikri mülkiyet insanýn zihinsel yaratýcýlýðýnýn ortaya çýkarmýþ olduðu eserler ve ürünlerdir. Diðer ülkelerde olduðu gibi Türkiye'de de patent, faydalý model, telif ve marka gibi sýnaî ve fikri mülkiyet haklarýyla fikri mülkiyet koruma altýna alýnmýþtýr. Fikri mülkiyet haklarý, fikri mülkiyetin sahibinin izni olmadan baþkalarý tarafýndan kullanýlmasýný (üretme, satma, lisanslama vb.) belirli bir süre için engelleyen haklarý temsil eder. Örneðin Türkiye'de 551 sayýlý Patent Haklarýnýn Korunmasý Hakkýnda Kanun Hükmünde Kararname'ye (551 sayýlý KHK) göre bir buluþ sahibi buluþuyla ilgili patent sahibi olursa baþvuru tarihinden itibaren 20 yýllýk bir koruma süresine hak kazanýr. Elbette her buluþ için patent verilmesi söz konusu deðildir. 551 sayýlý KHK'da yeni, tekniðin bilinen durumunu aþan ve sanayiye uygulanabilir olan buluþlar için patent verileceði açýkça belirtilmiþtir. Fikri mülkiyet ve onu koruyan patent vb. haklar, firmalarýn gayri maddi varlýklarý arasýnda en önemlilerindendir. ABD'de yapýlan araþtýrmalar, gayri maddi varlýklarýn S&P 500 firmalarýnýn piyasa deðerinin yaklaþýk %80'ini temsil ettiðine iþaret etmektedir. Benzer þekilde AB ülkelerinin ve Çin Halk Cumhuriyeti'nin büyük þirketlerinin piyasa deðerinin yaklaþýk %70'i sahip olduklarý gayri maddi varlýklarýnýn bir sonucudur. Fikri mülkiyetin en önemli gayri maddi varlýklardan biri olduðunu ve olmaya devam edeceðini hatýrlarsak, þirketlerin fikri mülkiyet haklarýna olan ilgisini anlamakta zorluk çekmeyiz. Þekil 1.1'de görüldüðü üzere dünya genelinde 1995'te yaklaþýk yýlda adet patent baþvurusu yapýlýrken, bu rakam 2012'de yýlda yaklaþýk adet patent baþvurusuna çýkmýþtýr. Patent alma kriterlerini karþýlayarak tescil edilen patent sayýsý da 1995'te civarýndayken 2012 sonunda 'lere çýkmýþtýr. Patent baþvurularýnýn artmasýnda artan rekabetin ve küreselleþmenin getirdiði sürekli yenilikçi olma ve büyüme gereksinimi önemli bir etmendir. Elektrik-elektronik, kimya, malzeme bilimleri, ilaç ve gýda sanayi ve makine mühendisliði alanlarý yýllardan beri patent haklarýnýn etkin olarak kullanýldýðý teknoloji alanlarýdýr (Bkz. Þekil 1.2). Buna ek olarak, bilimin yeni uygulamalarý ve yeni toplumsal ve çevresel ihtiyaçlara cevap vermek için oluþan yeni sektörlerin de (nanoteknoloji ve alternatif enerji kaynaklarý gibi) patent baþvuru sayýlarýný artýrmada etkisi olmuþtur. 21

22 Þekil 1.1: Dünya Genelinde Patent Baþvurusu ve Tescili Rakamlarý ( ) Kaynak: WIPO ( Þekil 1.2: Teknolojik Alana Göre Dünya Genelinde Patent Baþvurularý ( ) Kaynak: WIPO ( 22

23 Ülkeler arasýnda patent baþvurusu sayýlarýnýn farklýlýk göstermesi ülkelerin ileri teknoloji ürün geliþtirip ticarileþtiren büyük þirketlere sahip olmasýyla iliþkilidir. Dünyada en çok patent baþvurusu yapan 50 þirket sýralamasýnda Japon ve ABD þirketlerinin sayýca çok olduðu (%70) göze çarpmaktadýr (Bkz. Þekil 1.3). Bunlarý AB ülkeleri, Güney Kore ve Çin Halk Cumhuriyeti þirketleri takip etmektedir verilerine göre her ne kadar Çin Halk Cumhuriyeti sadece iki þirketle bu listede temsil edilmiþ olsa bile, Çinli ZTE Corporation birinci, Huawei Technologies de dördüncü sýralarda yer almayý baþararak Çin Halk Cumhuriyeti'nin fikri mülkiyet haklarýna yaptýðý yatýrýmlarýn meyvelerini topladýðýný kanýtlamýþlardýr. Þekil 1.3: Ülkelerin En Fazla Patent Baþvurusu Yapan Þirket Sýralamasýndaki Þirket Sayýsý (2012) Kaynak: WIPO ( Dünya'daki tüm bu geliþmelere paralel olarak, Türkiye'de de patent ve faydalý model baþvurularý ve tescillerinde artýþ gözlemlenmektedir. Her ne kadar daha çok iniþli çýkýþlý bir geliþim seyredilse de 2013 yýlýndaki baþvurular ve tesciller 2009 rakamlarýnýn 1,5-2 katýna kadar çýkmýþtýr (Bkz. Þekil 1.4 ve 1.5). Türk Patent Enstitüsü'ne (TPE) yapýlan yatýrýmlar, kanunlardaki düzenlemeler, Ar-Ge için saðlanan vergi teþvikleri, büyük þirketlerin bilinçlenmesi ve yenilik yaratma yetkinliklerinin geliþmesi, üniversitelerin ve küçük þirketlerin fikri mülkiyet haklarýna verdikleri önemin artmasý ve direkt yabancý yatýrýmýn ileri teknolojiyi de beraberinde getirmesine paralel olarak Türkiye'de patent sayýlarý yýllara göre artýþ göstermektedir. Ancak, dünyada yýllýk patent baþvuru sayýlarýnýn olmasý, yýllýk patent baþvurusu ile Türkiye'nin daha kat etmesi gereken çok mesafe olduðunu göstermektedir. 23

24 Þekil 1.4: Türkiye'deki Toplam Patent Baþvurusu ve Tescil Rakamlarý ( ) Kaynak: TPE ( Þekil 1.5: Türkiye'deki Toplam Faydalý Model Baþvurusu ( ) ve Tescil Rakamlarý ( ) Kaynak TPE ( 24