HELAL TURİZM KONSEPTLİ OTEL İŞLETMELERİNİN TANITIMINDA YÖNETİCİ GÖRÜŞLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ: İSTANBUL ÖRNEĞİ

Transkript

1 HELAL TURİZM KONSEPTLİ OTEL İŞLETMELERİNİN TANITIMINDA YÖNETİCİ GÖRÜŞLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ: İSTANBUL ÖRNEĞİ Doç. Dr. Burhanettin ZENGİN Sakarya Üniversitesi, Turizm Fakültesi Turizm İşletmeciliği Bölümü Doç. Dr. Şevki ULAMA Sakarya Üniversitesi, Turizm Fakültesi Turizm İşletmeciliği Bölümü Cihan DURSUN Sakarya Üniversitesi, SBE Turizm İşletmeciliği Anabilim Dalı Ceylan EROĞUL Sakarya Üniversitesi, SBE Turizm İşletmeciliği Anabilim Dalı

2 HELAL TURİZM KONSEPTLİ OTEL İŞLETMELERİNİN TANITIMINDA YÖNETİCİ GÖRÜŞLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ: İSTANBUL ÖRNEĞİ ÖZET Son yıllarda ekonomik olarak ulaştığı 145 milyar ABD $ lık hacimle, İslami konaklama ve seyahat ekonomisinde önemli bir niş pazar haline gelen helal turizm, turistlerin talepleri doğrultusunda gelişmesine devam etmektedir. Helal/İslami turizmde yaşanan gelişmeler, turizm yatırımcı ve işletmecilerinin de ilgisini çekmektedir ve bu çerçevede önemli yatırımlar da peş peşe gerçekleştirilmeye başlanmıştır. Bu çalışmada, yaşadığımız coğrafya itibari ile yeni bir turizm arzı oluşturularak gerçekleştirilmiş olan helal turizm anlayışının, turizm talebi oluşturabilmek için hedef kitleye nasıl tanıtıldığının değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Tanıtım faaliyetlerinde işletme yöneticilerinin sadece yerli turistleri değil, yabancı turistleri de Türkiye pazarına çekebilmek için ne tür tanıtım faaliyet ve stratejilerini uyguladıkları tespit edilmesi amaçlanmıştır. Ayrıca uygulanan stratejilerin yeni gelişen bu konseptin pazar potansiyelini nasıl etkilediklerinin belirlenmesi de hedeflenmiştir. Bu araştırma nitel bir çalışma olarak tasarlanmıştır ve veri toplamak amacıyla nitel araştırma yöntemlerinden görüşme tekniği kullanılmıştır. İstanbul da Helal Turizm kapsamında faaliyet gösteren 22 otel işletmesinden 10 otel işletmesinin yöneticileri ile görüşülerek elde edilen veriler betimsel analize tabi tutularak sonuçlar yorumlanmaya çalışılmıştır. Araştırmadan elde edilen en dikkat çekici bulgular hızla gelişen helal turizm konseptine katılan turistlerin önemli bir potansiyel oluşturduklarına ve diğer turistlere göre daha fazla harcama yapmaya hazır olduklarına dair yönetici değerlendirmeleridir. Anahtar Kelimeler: Turizm, Helal, Tanıtım, Helal Turizm, Yönetici görüşleri EVALUATION OF MANAGERIAL OPINIONS FOR PROMOTING HALAL TOURISM CONCEPT HOTEL ENTERPRISES: THE CASE OF ISTANBUL ABSTRACT In recent years, reached a $145 billion economic volume, an important niche market for Islamic Travel budget has become a "halal tourism", has been improving steadily in accordance with the demands of tourists. Halal/Islamic developments in tourism, attracts investors and operators of tourism and in this context, significant investments are also has been performed in rapid succession. In this study, we live by creating a new geography of tourism supply of halal tourism in order to create the sense of tourist demand aimed to evaluate how the target audience is promoted. Presentation of the business managers, not just domestic tourist s foreign tourists in Turkey, what kind of promotional activity to attract the market and apply the strategies to be identified. He also applied this concept if they are travelling and of strategies emerging determination of how they affect the tourist potential of aim, too. Study of qualitative research methods as a tool for gathering data and interviewing technique exploited "halal Tourism" hotel enterprises that operate within the scope of the administrators with the descriptive analysis of the data obtained and the results are studied. The most important findings of the study; developing this concept should make concessions and other tourists to spend more when they're ready to see tourists concluded. Keywords: Tourism, Halal, Promotion, Halal Tourism, Manager Views GİRİŞ Küresel turizm pazarının turist hareketlerinde her yıl artış görülmekte ve buna bağlı olarak turizm gelirleri ve turistik faaliyetlere olan ihtiyaç artmaktadır. İşletmeler daha fazla turist çekebilmek ve turizm gelirlerini arttırmak amacıyla yeni pazarlara yönelmeye zorunlu hale gelmiştir. Özellikle son yıllarda ulaştığı 142 milyon turist dolaşımı ile 146 Milyar ABD $ lık harcama yapan bir niş pazar olan

3 helal turizm yaklaşımı turizm yatırımcı ve işletmecilerinin de ilgisini çekmektedir ve bu çerçevede önemli yatırımlar da peş peşe gerçekleştirilmeye başlanmıştır ve günümüzde hızla büyümektedir. Helal turizm pazar payının yüksek olması önemli adımların atılmasına ön ayak olmuştur lakin henüz yeterli seviyeye ulaşamamaktadır. Müslüman turistlerin refah düzeylerinin artması ve buna paralel olarak eğitim düzeylerinin artarak bilinçlenmeleri ve küreselleşme ile birlikte iletişim araçlarının artması ve tanıtımlarla birlikte Müslümanların dünyevi beklentilerini yükseltmiştir. İslami kural ve inançlarına bağlı kalarak turistik faaliyetlerden yararlanmak istemektedirler. Özellikle bu turist grubu helal yiyecek, helal tatil ve helal seyahate önem vermektedirler. İşletmenin girmek istediği aynı ihtiyaç ve karakteristik özelliklere sahip tüketicilerden oluşan pazar olarak tanımlanan hedef pazarın kapsamını belirlemede işletmeler üç değişik pazar hedefleme stratejisinden birini kullanmaktadırlar. Bunlar farklılaştırılmış pazarlama stratejisi, farklılaştırılmamış pazarlama stratejisi ve yoğunlaştırılmış pazarlama stratejisi olarak sıralanmaktadırlar. Turist grubunun sınırlı, ürün ve işletme sayısının neredeyse sonsuz olduğu uluslararası pazarlarda başarılı olmak ve yoğun rekabete karşı ihracatı gerçekleştirmek için ürün ve pazar odaklı çalışmak ve hedef pazar seçiminde doğru tanıtım faaliyetleri yapmak son derece önemlidir (Sarı ve Yıldırım, 2015: 386). Müslümanların yoğun olarak yaşadıkları ülkelerin yanı sıra birçok ülke helal turizmde pazar payının farkına vararak Müslüman pazara hitap eden niş pazar için kolları sıvamaya başlamışlardır. Ülkemiz helal turizmde söz sahibi olabilmek için öncelikle helal konseptli otel işletmelerinin sayısını artırmıştır. Malezya ise ülkesindeki otellere helal gıda sertifikası vermektedir. Avustralya Ramazan ayına özel paketler hazırlamaktadır. İspanya önceki turist grupları için ekstra indirimler yapmaktadırlar. Tayland da ise bayan ve erkek ayrı ayrı olacak şekilde masaj ve SPA salonları açılmıştır. Yeni Zelanda ilk olarak ülkesine ve seyahat acentelerine helal turizmi tanıtarak teşvik etmeye çalışmışlardır. İsviçre ise Müslüman turistler için yeni imkânlar sunmak için çaba harcamaktadır. Ülkeler helal turizm için tanıtım faaliyetlerine önem vermek zorundadırlar. Öncelikle kavram hakkında detaylı bilgi sahibi olmak ve etkin pazarlama kanallarıyla Müslüman turistlere helal hizmet sunmak ve pazardan payını almak istemektedirler. Helal turizmde etkin tanıtım faaliyetlerinin Müslüman turistlerin ilgisini çekebilmesinde devlet eliyle desteklenmesi gerekmektedir. Boş kapasiteyle çalışan otel işletmelerinin helal konsepte çevrilerek atıl kapasiteyle çalışmasının önüne geçilerek helal turizmde arz oluşturması sağlanabilecektir. Helal restoranlar ortaya çıkarmak teşvik edilebilir ya da mevcut restoranlara helal gıda sertifikası verilebilir. Bu sayede seyahat acentelerine helal turizmi tanıtmak için yeni kaynaklar sağlanabilecektir. En önemli durum ise helal turizmi iç pazara yaymak ve sonrasında Müslüman ülkelerde helal turizm için tanıtım faaliyetlerini yaymak gerekmektedir. Böylelikle helal turizm için gereken kaynak oluşarak tanıtım faaliyetleriyle desteklenerek niş pazardan alınan payı artırmak mümkün olabilmektedir. Çalışmanın literatür kısmında turizmde tanıtım kavramına ve turizm endüstri için önemine değinilmiştir. Ayrıca Helal turizm kavramına açıklık getirilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın konusunu oluşturan helal konseptli otel işletmelerine değinilerek helal konseptli işletmelerin sahip olması gereken özellikler belirtilmiştir. Çalışmada elde edilen bulgular nitel yöntemlerden betimsel analiz ile yorumlanmaya çalışılmıştır. Araştırmadan elde edilen veriler ışığında helal konseptli otel

4 işletmelerinin tanıtım faaliyetlerini etkin kullanarak Müslüman turistlerini görsel tanıtımlarla etkilemeye çalıştıkları sonucuna varılmıştır. LİTERATÜR ARAŞTIRMASI Turizmde Tanıtım Kavramı ve Önemi Tanınma ve tanıtılma olgusu neredeyse ilk çağlardan günümüze kadar gelen bir süreçtir. Bu süreçte zamanla tanıtımda kullanılan araçlar ve yöntemler değişiklik göstermiş ama amaç yine de aynı ve daha fazla çalışmayla devam etmiştir. İlk başlarda yapılan bu çalışmalar amacına ulaşmamış, daha sonraları titiz ve bilinçli çalışmalarla tanıtma olgusu olgunlaştırılmıştır. Yapılan birçok çalışmadan sonra bu işlerin daha profesyonel ve koordineli bir faaliyet biçiminde yürütülmesinin gerekli olduğu üzerinde fikir birliğine ulaşılmıştır (Kalkan, 2012: 5). Tanıtım kavramı ile ilgili birçok kaynak incelendiğinde tanıtımla alakalı çeşitli tanımlar yapıldığı görülmektedir. Rızaoğlu (2004: 5) göre tanıtım, çıkar elde etmek amacıyla kişi, grup veya örgüt tarafından uygun yaklaşım, yöntem, teknik ve araçlardan yararlanılarak hedef olarak belirlenen kitlelere belli konular hakkında bilgi vermek ve insanları aydınlatmak; düşünce, konu veya durum hakkında kitleleri etkilemek ve yöneltmek; kitlelerin tutum ya da davranış kazanmalarını kolaylaştırmak için yapılan bir faaliyettir şeklinde tanımlamaktadır. Başka bir deyişle tanıtım, toplumsal bilimler çerçevesinde yer alan her bilim dalıyla doğrudan ilişki içinde olan, bunların yöntem ve tekniklerinden yararlanan ve olumlu bir etki elde emek için girişilen bir yöntem ve teknikler kümesidir (Tolungüç, 2000: 11). Bir diğer tanım ise; bir ülke veya işletme hakkında onun çıkarları doğrultusunda, olumlu imaj yaratmak, saygınlığını artırmak için belirli plan ve koordinasyon içinde açık ve sürekli, yaygın ve sistemli faaliyetlerdir şeklindedir (Kalkan, 2012: 9). Bu tanımdan yola çıkarak tanıtımın temel özellikleri ise şöyle sıralanmaktadır (Kalkan, 2012: 9); Tanıtım yapılacak olgunun doğru ve inandırıcı olması, Tanıtım yapılacak hedef kitleye kolay ulaştırılabilmesi, Tanıtım yapılacak hedef kitlede merak ve ilgi uyandırması, Tanıtılacak konu hakkında kamuoyunu aydınlatarak, tarafsız bilgi vermesi gerekmektedir. Bunun yanında tanıtımın kamuoyunu aydınlatması ve tarafsız bilgilendirmesi gerekmektedir. Çeşitli iletişim araçlarından yararlanarak yapılan tanıtım; geniş kitlelere yönelik haber verme, bilgilendirme sürecidir ve üç temel prensibi vardır (Aktaran, Selimoğlu, 2007: 22) : Sürekli olmalı Aynı amaca yönelik olmalı Koordineli olmalı Ayrıca tanıtım olgusunun iki ana unsuru vardır. Bunlardan birincisi, temel düzeyde bilgi eksikliğini gidermek için haber verme ve halkın aydınlatılması durumu, diğeri de halkın tutum ve davranışlarında değişiklik yaratmak adına yapılan faaliyetler olmaktadır (Özkan, 2011: 16). Şüphesiz ki tanıtım, talep yaratmanın başlıca aracıdır. Mevcut pazarın geliştirilmesi ve yeni pazarların yaratılması büyük ölçüde tanıtım faaliyetlerinin etkinliğine bağlıdır (Atak,2009: 34).

5 Tanıtım kavramı bir bütün olarak ele alındığında, toplumsal yapıdan örgütlenmeye, ekonomik yapıdan kültür ve geleneklere, çok geniş bir ilgi alanına sahiptir. Bütün bu alanlarda bir taraftan bilgi akışına olanak verirken diğer taraftan dünya kamuoyunda olumlu bir imaj yaratılarak çeşitli baskı gruplarının yürüttükleri siyasal faaliyetler ve bunların sonucunda oluşabilecek telkin ve baskıları etkisiz bırakma ile bunların yerine olumlularını yerleştirebilme olanağı yaratabilir. Tanıtımdan beklenen sonuçların eksiksiz olarak elde edilebilesi için birbiriyle doğrudan ilişkili olan siyasal, ekonomik, toplumsal ve kültürel alanlardaki tanıtma faaliyetlerinin bütüncül bir yaklaşımla ele alınması gerekir (Tolungüç, 2000: 13). Ekonomik, sosyal, kültürel ve politik değerleri içinde barındıran turizm sektörü, tanıtım faaliyetleriyle güçlendirildiğinde ülkeler açısından adeta bir silah haline gelebilmektedir. Turizm, reklam, halkla ilişkiler, promosyon, propaganda ve lobicilik gibi tanıtım faaliyetleriyle beslendiğinde ülkenin uluslar arası arenada tanınırlığı, bilinirliliği ve saygınlığını artıracak en güçlü silah haline gelecektir(burgucu, 2013: 1). Turizmde tanıtım gerek yurt içinde gerek yurt dışında insanların ilgilerini bir ülkenin bölgenin veya turistik bir istasyonun mal ve hizmetleri üzerine çekmek için bilgi vermek, eğitmek, telkinde bulunmak, bellekte bir imaj yaratmak ve bir inanç meydana getirmek için turistik mal ve hizmetlerin satın alınmasını kolaylaştıran sosyal, psikolojik, kültürel ve ekonomik bir çıkara yönelik etkinlik araç ve teknikleri içeren bir iletişim olayıdır (Rızaoğlu, 2004: 73). Ayrıca turizm tanıtımla beslenen bir sektördür. Tanıtımı yapılmamış, halka aktarılmamış bir turizm potansiyeli, gün yüzüne çıkmamış hazinedir. Çünkü insanlar bilmediklerine karşı ihtiyaç hissetmemekte, dolayısıyla bilmediklerini talep etmemektedirler (Sarı ve Özüpek, 2011: 31). Turizmde tanıtma; bir mal, hizmet, işletme, kuruluş, yöre, bölge, ülke ya da ulusa ilişkin, ticari açıdan anlam taşıyan mesajların, kitle iletişim araçları ile hedef kitlelere ya da kamuoyuna iletilmesi sürecinden oluşur (Sarı vd., 2011: 33). Aynı zamanda bir ülkenin kendi tanıtımını yapabilmesi için, her şeyden önce kendisine çekmeyi hedeflediği turistleri seyahat etmeye yönelten unsurların neler olduğunu, yani seyahat motivasyonlarını tespit etmesi gerekmektedir. Bu tespitlere göre ülkenin hangi özelliklerinin turistin ilgisini çekebileceği belirlenecek ve daha sonra tanıtım faaliyetlerine girişilecektir. Farklı bir ortamdan ve farklı bir kültürden gelen insanların seyahate çıkış sebepleri de şüphesiz farklı olacaktır (Avcıkurt, 2010: 54). Konuyu işletme bazına indirgeyerek irdelenirse eğer tanıtımın, kuruluşların atar damarlarından biri olduğu sonucuna varılabilir. İşletmede yapılanlar ve yapılacakları hedef kitlelere duyurmak bir tanıtım uygulamasıdır. İşletme bazında tanıtım yapılırken, ürünlerin kalitesi, standartlara uygunluğu, ucuzluğu, verimliliği ile birlikte, çalışanların her türlü sosyal, ekonomik ve toplumsal haklarının güvence altına alınması, gelir düzeylerinin yükseltilmesi, barış içinde çalışma düzeyinin kurulması gibi konulara da yer verilmelidir (Bülbül, 2000: 7). Hedef kitlelere ulaşılmasını sağlayacak yöntem ve tekniklerin etkilerini artıracak aracıların olması gerekmektedir. Bunlar da yazılı ve basılı araçlar olarak sınıflandırılabilecek; gazete, broşür, dergi, poster, katalog, bültenler, görsel ve işitsel araçlar olarak sınıflandırılabilecek; radyo, televizyon, sinema, web ortamları ile son dönemde önemi artan kültür sanat etkinlikleri ile sosyal, ekonomik ve

6 sportif faaliyetler adı altında; fuarlar, festivaller, spor organizasyonları olarak sınıflandırılabilmektedir (Özkan, 2011: 2). Halkla ilişkiler ve tanıtım uygulamalarında basın dışında bazı yazılı araçlarda kullanılmaktadır. Basın kadar hedef kitleleri geniş ve etkili olmakla birlikte sıkça başvurulan yöntemler arasında yer almaktadırlar. Söz konusu araçlar genelde halkla ilişkiler birimlerince yaşama geçirilmekte, ayrıca uzman kuruluşlar tarafından düzenlenmektedir. Bu araçlardan bazıları şunlardır (Bülbül, 200: 67): kuruluş gazetesi, magazin, broşür, aydınlatıcı kitap, el kitapları, yıllık, afiş, pankart, devlet yayınları, panolar, mektuplar, el ilanları, internet sayfaları, sosyal medya vb. Tüm bu araçların yanı sıra halkla ilişkiler uygulamalarıyla, bu süreç içinde yer alan tanıtım çalışmalarında basının önceliği ve önemi yadsınamaz. Halkla ilişkiler ve tanıtımı, basından soyutlamak doğru değildir. Bu bilgiden hareketle halkla ilişkiler ve tanıtım uzmanları aynı zamanda, basın mensupları kadar, gazetecilik bilgisini ve kültürünü almak ve bilmek zorundadırlar (Bülbül, 2000: 47). Helal Turizm Kavramı Turizmde yeri doldurulmaya çalışılan niş pazarların içerisinde yer alan helal turizm yaklaşımı, Dünya Helal Birliği tarafından yapılan araştırmada en büyük yurt içi ve yurt dışı seyahat imkânlarının yanı sıra turizm faaliyetlerinden yararlanılması için 47 Müslüman ülke bulunmaktadır. Küresel turizm pazarının genel büyüme oranı yüzde 3,8 iken, helal turizmin yıllık büyüme oranı yüzde 4,8 olarak tahmin edilmektedir. Bu yüzden helal turizmin dünya turizmindeki payının gelecekteki yıllarda önemli ölçüde artması beklenmektedir. Böylece Müslüman turistlerin ihtiyaçlarına cevap veren turizm pazarını dünyanın en büyük tekil pazarı haline getirmektedir (Arpacı, Uğurlu ve Batman, 2015: 186). Helal turizm kavramı oldukça yeni bir kavram olması dolayısıyla literatürde, yeni yeni bahsedilmeye ve üzerinde çalışılmaya başlanmıştır. Konu ile ilgili ulusal literatür üzerinde yapılan incelemede bu çalışmada hedeflenen içerik ile benzeşen kısıtlı sayıdaki çalışmada bu konseptin zaman zaman muhafazakar turizm, mütedeyyin turizm yada helal turizm başlıkları ile ele alındığı görülmektedir ( Hacıoğlu, Oflaz, Buzlukçu ve Kılıç, 2015: 490). Batman ın Sorularla helal turizm / helal turizm nedir veya ne değildir? yazısına göre; Helal Turizm işletmecilerin ve pazarlamacıların iştahını kabartan yepyeni bir niş pazardan küresel pazara doğru yelken açmaktadır. İslam ülkelerinin refah düzeylerinin artması ve buna paralel olarak eğitim düzeylerinin artması, küreselleşme ile birlikte iletişim araçlarının artması Müslümanların dünyevi beklentilerini yükseltmiştir. Cebinde fazladan harcanacak parası olan insan, içindeki merak duygusunun tahrikiyle önce seyahat, sonra dinlenme, sonra da eğlenme arzusunu tatmin etmek istemektedir. İslami hassasiyeti olan bir insanın bu arzusunu dinen Helal olan bir yaklaşımla tatmin etmek istemesi çok doğal ve insani bir yaklaşımdır. Helal turizm kavramı, turizm tanımında geçen Seyahat ve konaklamalardan doğan ihtiyaçların İslami kural ve inanışlara uygun şekilde karşılanması olarak tanımlanabilmektedir. Turizmde hizmet işletmelerinde İslam dinince yasaklı olan domuz eti ve alkol gibi ürünler bulunmamakta, müşterilerin ibadetlerini gerçekleştirmesine yardımcı olacak imkânlar sağlanmakta ve havuz, SPA gibi bazı hizmetler erkekler ve kadınlar için ayrı alanlarda sunulmaktadır (Arpacı ve Batman, 2015: 75).

7 Başka bir tanıma göre helal turizm, Müslümanlar için oluşturulmuş dini motivasyonlar ile birlikte, ürünlerin geliştirilmesi ve pazarlamasında bir bütün olarak hareket etmek ve İslami kurallara göre dizayn edilmesi ve uygulanması olarak tanımlamıştır (Henderson, 2010: 248). Doğan'a (2011: 472) ise helal turizm faaliyetlerine katılacak turist gruplarının dinlenme, eğlenme amacıyla İslami kural ve inanışlara uygun hizmet veren konaklama işletmelerini tercih eden turistik faaliyetler olarak tanımlamaktadır. Helal turizm bir turizm çeşidi olmayıp, turizmin bütün çeşitlerinin helal anlayışla yapılmasıdır. Helal tatil turizmi, helal spor turizmi, helal kültür turizmi gibi olmakla birlikte sadece Müslümanlara özgü bir anlayıştır. Hassan (2004) göre İslami turizm, edebin ve ahlakın yüksek standartları ve İslami değerler üzerine bina edilen bir turizm türüdür. Bu turizm türü, yerel halkın dini hayat tarzına, ibadethanelere ve gelenek ve göreneklere tüm bunların da ötesinde sürdürülebilir turizmin önemli bir boyutunu oluşturan çevreye saygı üzerine kurulu olmasını ifade etmektedir (Boğan, Batman ve Sarıışık, 2016: 1427). Farklı bir tanıma göre helal turizm, Müslüman ailelere ve İslami kurallara riayet eden turistlere yönelik turizm ve tatil paketleri veya İslam'ın emrettiği kurallara göre dizayn edilen konaklama tesislerinde, İslami kurallar çerçevesinde tatilini yapmak isteyen kişilerin turistik faaliyetlerde bulunması olarak tanımlanabilir. Kısaca helal turizm, seyahat ve konaklamalardan doğan ihtiyaçların İslami kural ve inanışlara uygun şekilde karşılanması ile ilgili faaliyetlerdir (Oflaz, 2015: 44). Mansouri (2014: 20) göre helal turizm, helal havayolu, helal yiyecek-içecek, helal aktivite gibi uygulamaları helal paket tur adı altında toplayıp bunları helal konaklama tesislerinde tüketicilere ulaştırma faaliyetleri olarak tanımlamıştır. Helal turizm konseptinde hizmet veren işletmeleri, turizm işletmelerinin İslami esaslara göre hizmet/ürün sunan türevleri olarak tanımlamak mümkündür. Buna göre sınıflandırma şu şekilde olabilir (Pamukçu ve Arpacı, 2015: 322); Helal Konaklama İşletmeleri (Otel, motel, tatil köyü, pansiyon vb) Helal Seyahat İşletmeleri (Tur operatörleri ve seyahat acenteleri) Helal Yiyecek-İçecek İşletmeleri (Restoran, cafe, bistro, pastane vb.) Helal Konseptli Konaklama İşletmeleri Muhafazakâr kesimin dinlenme, gezme ve sosyalleşme gibi turizm taleplerini karşılamak için ortaya çıkan helâl turizm, önemli bir turizm alanı olma yolundadır. İnanç turizminden farkı, seyahate konu olan yerin din ile herhangi bir bağlantısının olmasına gerek duyulmamasıdır. Buna karşın yapılan faaliyetlerin İslami hükümler içerisinde gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Bir işletmenin helal konseptli hizmet sunması halinde beklenen özellikler kısaca şu şekildedir: Yiyeceklerinin güvenilir (Helal) olması, havuz, SPA gibi alanların bay bayan ayrı olması, çocuklar için İslami aktiviteler olması, odalarda kıble yönü göstergesi-seccade olması, ramazan ayında iftar ve sahur imkânının olması, otelde disko, gece kulübü vb. olmaması, otelde mescit imkânı, namaz saatleri göstergesi olması, İslami aktivitelerin olması (sohbet, ilahi vs.), rekreasyon alanlarının kadın ve erkeklere göre ayrılması, her türlü alkollü içeceğin satışı, sunumu ve tüketiminin yasak olması, banyo, tuvalet ve yatakların kıbleye göre konumlandırılmış olması, erkek müşterilere erkek çalışanların kadın

8 müşterilere kadın çalışanların hizmet ettiği otel türü olması, çift olarak gelen misafirlere oda verilmeden evvel evlilik cüzdanı sorulması, 1.derece yakın akraba olmayan kadın ve erkeğin aynı odada kalmasına müsaade edilmemesi, İşletme personelinin kılık kıyafetinin temiz, düzenli ve İslami tesettür şartlarında olması gibi özellikler yer almaktadır (Sarıışık ve Pamukçu, 2016: 101). Özdemir in (2015) muhafazakâr otel müşterilerinin otel işletmelerinde aradıkları özelliklerin bazıları aşağıda sıralanmıştır (Arpacı ve Batman, 2016: 1507); Otelde erkek ve kadın müşteriler için ayrı havuzlar bulunmalıdır. Otel restoranlarında haram içerikli ya da içeriği şüpheli yiyecek ve içeceklerin servisine izin verilmemelidir. Otelde her türlü kumar ve şans oyunlarının oynanmasına izin verilmemelidir. Otel çalışanları dini hassasiyeti yüksek kişilerden seçilmelidir. Otelde dini içerikli boş zaman değerlendirme aktiviteleri yapılmalıdır. Ramazan ayında oruç tutan müşteriler için iftar ve sahur saatlerine uygun yemek düzenlemeleri yapılmalıdır. Muhafazakâr otellerde erkek ve kadın müşteriler için yeterli büyüklükte bir mescit bulunmalıdır. Otel yatak ve tuvaletleri kıble yönünü göstermeyecek şekilde konumlanmalıdır. Otelde her türlü alkollü içecek servisi yasak olmalıdır. Evlilik belgesi olmayan çiftlerin otelde konaklamasına izin verilmemelidir. Ayrıca Hacıoğlu vd. (2015: 490) ise Helal Turizm konseptli konaklama tesislerini, İslami inanca ve kurallara uygun şekilde tatil yapmak isteyenler için 3 farklı kavram ifade etmişlerdir; 1. Dry Hotel: Alkollü içecek servisi yapmayan ve helal yiyecek servisi yapan konaklama işletmeleri. 2. Kısmen İslami kurallara uyumlu: Alkollü içecek servisi yapmayan ve helal yiyecek servisi yapan konaklama işletmeleri. 3. Tamamen İslami kurallara uyumlu: Tesis tasarımdan finansal yapısına kadar tüm unsurların İslami kurallara uygun olarak tesis edildiği işletmelerdir. Helal Konseptli Konaklama İşletmelerinde Tanıtım Faaliyetleri ve Önemi Talep oluşturmak için gerekli araçlardan biri olan tanıtımın, İslami yaşam tarzına uygun hale getirilmiş işletmeler açısından da üzerinde titizlikle çalışılması gereken bir konudur. Muhafazakâr kesimin tercih alanını oluşturan helal turizm yeni bir pazarı temsil etmesi, yeni pazarların oluşturulmasında kullanılan tanıtım faaliyetlerinin önemini giderek artırmaktadır. Helal turizm ülkeler bazında da değerlendirilse, işletme bazında da değerlendirilse, helal turizm için tanıtım faaliyetleri büyük önem arz etmektedir. Bu denli yeni bir anlayışa sahip olan bu turizm anlayışının hedef kitlelere tanıtılması onlarda oluşacak ilgi ile birlikte bu anlayış hakkında bilinçlendirilmeleri turist potansiyelinde artışa neden olacaktır. Böylece işletmeler kavram hakkında detaylı bilgi sahibi olarak, etkin pazarlama kanallarıyla Müslüman turistlere helal hizmet sunmak ve pazardan payını almak istemektedirler. Dini esaslara göre turizme katılmak isteyen turist potansiyelinin, İslami kriterlere dikkat ederek hizmet sunan otel

9 işletmeleri tarafından yapılan tanıtım faaliyetleri ile bilgilendirilerek bilinçlenmesi sağlanmalıdır. Bu sayede aktif olmayan turist potansiyeli harekete geçirilmiş olacaktır. Günümüz otelcilik anlayışının İslami kurallara göre düzenlenerek Müslüman kesimin dikkatini çeken helal konaklama işletmeleri, müşterilerin tatilleri esnasında dini gereklerini rahatça yerine getirebilecekleri ortam sunması bakımından helal turizm anlayışıyla seyahat edecek olan kişi veya kişilerin tercih alanını oluşturacaktır. Zaten turizmin olmazsa olmazlarından olan konaklama işletmelerinin, helal turizm anlayışıyla bütünleştirdiğimizde helal konaklama işletmelerinin bu turizm anlayışının içindeki önemi daha çok ön plana çıkmaktadır. Neticede konaklamayı da içinde barındıran turizmin helal kavramıyla değerlendirilmesiyle birlikte bu alanda yapılacak olan tanıtımın, yazılı ve basılı araçlar (gazete, broşür, dergi, poster, katalog, bültenler), görsel ve işitsel araçlar (radyo, televizyon, sinema, web ortamları) ve kültür-sanat etkinlikleri (fuarlar, festivaller, spor organizasyonları) gibi araçlar kullanılarak genel tanıtım için geçerli durumlarla birlikte yapılması gerektiğini, tanıtım ve helal turizm kavramlarının incelenmesi sonucu söyleyebiliriz. ARAŞTIRMA METODOLOJİSİ Araştırmada Amaç, Yöntem ve Kapsamı Çalışmanın amacı; Helal konseptli otel işletmelerinin pazarlama/tanıtım faaliyetlerini ne şekilde uyguladıkları, pazarlama/tanıtım araçlarından nasıl yararlandıkları ve bunlar sonucunda işletmeye olan etkileri belirlenmek istenmiştir. Araştırma nitel veri yöntemine dayalı olarak geliştirilmiş ve İstanbul da faaliyet gösteren helal konseptli otel işletmelerindeki yöneticilerin tanıtım faaliyetlerine yönelik görüşleri ile ilgilidir. Çalışmada yarı yapılandırılmış mülakat tekniği uygulanarak, betimsel analiz yöntemi ile veriler analiz edilmiştir. Mülakat soruları arasındaki ilişkiye göre bulgular kategorize edilmiştir. İstanbul da helal konseptli otel işletmelerinin belirlenmesinde Pamukçu ve Arpacı (2015) araştırmasından faydalanarak 22 otel işletmesi dikkate alınarak satın alma ve pazarlama yöneticilerine ve genel müdürlere uygulanmıştır. Bu bağlamda 10 otel işletmesi ile mülakat gerçekleştirilmiştir. Mülakat sorularının belirlenmesinde literatürde yer alan önemli çıkış noktalarından yararlanılmıştır. Yani ikincil veri olarak yerli ve yabancı literatürden geniş ölçüde yararlanılmaya çalışılmıştır. Ancak yerli literatürün çok sınırlı olması yabancı literatürde de benzer şekilde karşımıza çıkmıştır. Bu çalışma yerli ve yabancı ulaşılabilen kaynaklardan elde edilen ikincil veriler ve yapılan görüşmelerden elde edilen bulgularla yürütülmeye çalışılmıştır. Araştırmanın kapsamını İstanbul da faaliyet gösteren Helal Konseptli otel işletmelerinin uyguladıkları pazarlama/tanıtım uygulamaları oluşturmaktadır. Çalışmada İstanbul daki helal konseptli otellerin seçilmesinin nedeni araştırmaya katkı sağlaması ve otel işletmelerinin bu yoğun rekabet ortamında pazarlama/tanıtım faaliyetlerinin otellere ulaşılabilirliğinin daha kolay olması yönündedir. Bulgular ve Yorumlanması Bu başlık altında araştırma bulgularını yorumlamadan önce araştırmada görüşme tekniği ile veri elde edilen katılımcıların isimlerinin kullanılmasının etik bir davranış olmaması sebebi ile isimler

10 kullanılmamış yerine K-1 K-10 şeklinde kodlamaya gidilmiştir. kodlama yardımıyla aşağıda ifade edilmeye çalışılmıştır. Yönetici görüşleri belirtilen Katılımcıların Demografik Bilgilerine Yönelik Sorulara Verilen Cevaplar Araştırmaya katılan 10 konaklama işletmesi yöneticisinden altısını erkek, dördünü ise kadın yöneticiler oluşturmaktadır. Yöneticilerin yaş durumuna bakıldığında ikisinin 26-29, üçünün 30-34, beşinin yaş aralığında olduğu tespit edilmiştir. Yöneticilerin eğitim düzeylerine bakıldığında; yedisinin lisans, üçünün ise ön lisans düzeyinde eğitim aldıkları tespit edilmiştir. Uzmanlık alanları ele alındığında altı yöneticinin Turizm İşletmeciliği, dördünün İşletme eğitimi aldıkları görülmüştür. İşletme içi pozisyonları dikkate alındığında üç yönetici Genel Müdür pozisyonunda görev yapmakta, üç yönetici Satış Müdürlüğü pozisyonunda görev yaparken, kalan dört yönetici ise Satış ve Pazarlama Müdürlüğü pozisyonunda çalışmaktadırlar. Yöneticilerden üçü 1-5 yıl, ikisi 6-10 yıl, üçü yıl, kalan iki yönetici ise 15 yıldan daha fazla süre turizm sektöründe çalışmaktadır. İşletmelerin Hizmet Türü, Sınıfı ve Faaliyet Sürelerine Yönelik Sorulara Verilen Cevaplar İşletmelere ait bilgiler ise şu şekildedir. Araştırmaya dâhil olan 10 konaklama işletmesinden üçünün 1-5 yıl, ikisinin 6-10 yıl, dördünün yıl, kalan biri ise 25 yıl üzeri hizmet vermektedir. Araştırma kapsamında konaklama işletmelerinin ikisi 5 yıldızlı işletme sınıfı belgesine sahip olurken, dördü 4 yıldızlı işletme sınıfı belgesine, üçü 3 yıldızlı işletme belgesine ve biri butik işletme sınıfı olarak ortaya çıkmaktadır. Araştırmanın örneklemini oluşturan 10 konaklama işletmesinden sekizi bağımsız konaklama işletmesi, kalan ikisi ise bağımsız konaklama işletmesidir. Helal Turizm Kavram Bilgisi ve Önemi İfade Eden Sorulara Verilen Cevaplar Araştırmaya katılan yöneticilere helal turizm yaklaşımı hakkında bilgileri sorulmuştur. Araştırmanın ana temalarından birinin helal turizm olması ve verilerin sağlıklı bir şekilde değerlendirilmesinin yapılmasında yöneticilerin helal turizm kavram bilgilerinin doğruluğu saptanmaya çalışılarak araştırma konusuna katkı sağlaması açısından önemlidir. Yöneticilerin tamamına yakını helal turizm yaklaşımını İslami kurallar çerçevesinde turizm faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi olarak dile getirmişlerdir. Ayrıca alkol, domuz eti gibi dinimizce yasak olan ürünlerin kesinlikle olmaması gerektiğini vurgulamışlardır. Özellikle muhafazakâr aileler için önem arz ettiğini tatil seçimlerinde ailelerin rahatça hareket edebilecekleri ortamları seçebilmelerinde helal konseptin etkisinin olması tercih sebepleri arasında yer alabilmektedir. Otel işletmelerinin helal turizm konseptle birlikte alkolden doğan rahatsızlıklar, bar veya diskodan kaynaklanan gürültülerin olmayışı huzur arayan Müslüman turistlerin yanı sıra helal turizm konseptinin dışına çıkmadan diğer turist gruplarına da hitap edebilmesi açısından önemlidir. Helal Turizm, Pazarlama-Tanıtım İlişkisine Yönelik Sorulara Verilen Cevaplar Bu bölümde araştırmaya katılan yöneticilere helal turizm pazarlama/tanıtım ilişkisini ortaya koymaya çalışılmıştır. Yöneticilere helal turizm kapsamında yeni Pazar arayışlarının olup olmadığı, işletmede pazarlama/tanıtım faaliyetlerine verilen, pazarlama/tanıtım faaliyetlerinin şekillenmesinde hangi faktörlerin etkili olduğu, uygulanan pazarlama/tanıtım faaliyetlerinin olumlu ve olumsuz sonuçları gibi sorular yönetilmiştir.

11 Yöneticiler genel olarak helal turizm kapsamında yeni Pazar arayışları içinde olduklarını belirtmişlerdir. Helal turizm pazarının büyük olması ve özellikle Cezayir, Tunus, Fas, Lübnan ve Ürdün gibi ülkelerin yanı sıra iç pazarda da bu turistik faaliyetlere katılacak tüketici grupları ön planda tutulmaktadır. Ayrıca Arap turistlerin son dönemde İstanbul a seyahatleri ile otel işletmelerine Pazar arayışının yanı sıra helal turizm kapsamında ellerini güçlendirmektedirler. Bu amaçla otel işletmeleri yurt dışı ve yurt içi fuarlar, workshoplara katılmaları ve yerinde pazarlama yaparak pazar arayışlarına katkı sağlamaya çalışmaktadırlar. İşletmelerin uyguladıkları pazarlama/tanıtım faaliyetleri arasında katıldıkları fuarlar, online satış kanalları ve acenteler aracılığıyla sıcak satışlar yapmaktadırlar. Böylelikle işletmeyi dinç tutmak amaçlanmaktadır. Ayrıca İstanbul un tarihi güzelliklerine yakın lokasyonlarda bulunan konaklama işletmeleri bunu yurt dışı Müslüman turist gruplarına karşı tanıtım faaliyetleri içerisinde kullanmaktadırlar. Özellikle bu konaklama işletmelerinin bazılarının online satış sitelerinde uyarı olarak kadın-erkek konaklamalarda evlilik cüzdanı şartlarının not olarak belirtilmesi ve alkol satışının olmadığının belirtilmesidir. Konaklama işletmelerinin pazarlama/tanıtım faaliyetlerinin etkili kullanılmasında görsel çalışmalara ağırlık vermektedirler. Broşürler, billboardlar ve sosyal medya aracılığıyla desteklenmektedir. Ayrıca yöneticiler Pazar koşullarına göre şekillenmesinin yanı sıra rakip işletmelerin mevcut durumu ve pazarlama/tanıtım faaliyetlerine göre etkili olmaktadır. Tanıtım faaliyetlerinde helal turizm kitlesini daha iyi tanımak, bekledikleri hizmet kalitesinin farkında olmak ve rakiplerin farklılığını ortaya koymaya çalışarak şekillendirmektedirler. Helal turizm konseptli otel işletmelerinin tüketici için en önemli kampanyaları arasında İslami kurallar doğrultusunda yapılan helal çalışmaların, yine eğlence, dinlenme olanaklarını desteklemek amacıyla çalışmalar yapmaktadırlar. Çocuklu ailelerde çocuklara yönelik eğlence hizmetleri sunulmaktadır. Bazı konaklama işletmeleri Ağustos ve Eylül ayında Katar ve Dubai den gelen Müslüman turistlere kredi kartsız rezervasyon imkânı sunmaktadır. Yine konaklama işletmeleri helal konsepte kahvaltıbrunch imkânları sunmakta, yine otel misafirlerinin yanına sıra helal konsepti bozmadan günlük spa kullanımları helal konsepte göre uygulanmaktadır. Helal konseptli konaklama işletmelerinde pazarlama/tanıtım faaliyetlerinde sıcak satış kanalları etkin olması olumlu sonuçları arasında yer almaktadır. Ayrıca Müslüman turistlerin konakladıkları işletmelerden memnun kalmaları, tekrar aynı otelleri tercih etmeleri otel işletmelerin pazarlama/tanıtım araçlarında olumlu sonuçları arasında yer almaktadır. Yöneticiler pazarlama/tanıtım faaliyetlerinin olumsuz sonuçlarına net bilgiler söylemekten kaçınırken, online satış kanallarında sıcak satışlara göre düşük olması, yabancı turistlerin Türkiye de daha fazla fiyat ödeme (hediyelik eşya, ulaşım vb. ) harcamalardaki korkuları olumsuz sonuçlar olarak değerlendirilmiştir. Helal Turizm - Sosyal Medya - İnternet İlişkisine Yönelik Sorulara Verilen Cevaplar Yöneticilere araştırmanın bu kategorisinde helal turizmin internet ve sosyal medyanın rolü sorulmuştur. Araştırmaya katılan otel işletmeleri yöneticileri artık seyahat acentaları ve tur operatörleri dışında insanlar bireysel olarak da internet üzerinden seyahat etmek istedikleri ve konaklamak istedikleri yerler hakkında bilgileri internet ve sosyal medya üzerinden edinmelerinin önemi vurgulamışlardır. Bir yandan da sanal ortamdan otelleri ziyaret edip araştırmak isteyen müşterilere,

12 internet üzerinden otellerin sahip tüm özelliklerine yer verilmekte ve otel içi ve dışı olmak üzere görmek isteyecekleri her alanların resimlerine ulaşımları sağlanmaktadır. Ayrıca İnternet ve sosyal medyanın önemi ise bugün her yaştan birey internet ve sosyal medyayı kullanmakta otel işletmelerinin uyguladıkları tanıtım faaliyetlerini bu sayede takip edebilmekte ve seçimlerinin sosyal medya aracılığıyla belirleyebilmektedirler. SONUÇ VE ÖNERİLER Helal turizm anlayışı ile günümüzde gerçekleştirilen turizm faaliyetlerine farklı bir bakış açıcı getirilerek yeni bir anlayışın doğmasına ortam hazırlamıştır. Bu anlayışın yeni olması sebebiyle birçok araştırmacının ilgi odağı olmuş ve bu alanda yapılan çalışmaların sayısı giderek artmaya başlamıştır. Genel bir ifade ile %99 u Müslüman olan Türkiye nin İslami hassasiyetle oluşan bir turizm anlayışına daha geniş anlamda yer vermesi gerektiğini söylemek mümkündür. Aynı şekilde dünyada yaklaşık 1,7 milyar Müslüman nüfus yaşadığına göre, dünya ölçeğinde helal turizm anlayışı gelecekte daha da güçlenecektir. Bu bağlamda geleceği parlak görünen helal turizm konseptinin; insanların manevi tatmin derecesinin arttırılması açısından da büyük önem taşımaktadır. Ancak bu anlayışın pazarlama ve tanıtımı, diğer turistik ürünlere göre farklılıklar göstermekte ve daha hassas davranılmasını gerektirmektedir. Geniş bir konsepti olan tanıtım, yeni pazar bulma arayışında olan helal turizm anlayışının pazarlanabilirliği açısından da önem arz etmektedir. İslam dininin emir ve yasaklarının getirmiş olduğu helal kavramının turizmle bir araya geldiği helal turizm anlayışının, seyahat, yeme-içme, eğlence, konaklama gibi ihtiyaçlarını İslami hassasiyete göre yapmak isteyen kesime tanıtılması ve bu konuda kişilerin bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Sadece müşterilerin değil, işletme sahipleri ile çalışanlarının da helal konseptteki turizm anlayışını özümsemiş olmasını gerektirir. Bu çalışmada da kişilerin konaklamaları esnasında otel işletmelerinin dini hassasiyeti bulunan müşterilerine ne tür hizmetler sunduğuna odaklanılmıştır. Bu çerçevede otellerin dikkat ettikleri İslami detayların müşterilere hangi tanıtım yöntemleriyle aktarıldığına vurgu yapılmaya çalışılmıştır. İstanbul da bulunan helal konseptli 22 otelden 10 u ile mülakat yapılmıştır. Yapılan görüşmeler sonucu; helal konseptli İstanbul otellerinin tanıtım faaliyetlerini ağırlıklı olarak yurtiçi -yurt dışı fuarları, online satışlar, katalog-broşürler, sosyal medya vb. araçlar ile gerçekleştirdikleri sonucuna varılmıştır. İşletmelerin tanıtımında internet ve sosyal medyanın rolünün büyük olduğu ve internet üzerinden helalbooking in aracılık ettiği tespit edilmiştir. Helal turizm çerçevesinde yeni pazar arayışı içinde olduğu anlaşılan otel işletmelerinin; Cezayir, Fas, Tunus Lübnan ve Ürdün, Katar, Dubai gibi Müslüman ülkelerin yanı sıra Arap turistler ve iç pazardaki turist gruplarına yönelik çalışmalar sürdürdükleri de anlaşılmıştır. Her mal ve hizmet pazarlamasında olduğu gibi helal turizm anlayışının pazarlanmasında da bel kemiğini pazarlama/tanıtım oluşturmaktadır. Böylesine önemli bir konunun üzerinde durularak bu alanda daha çok çalışmanın yapılması, İslami hassasiyetle ortaya çıkan helal turizmin kısa sürede daha geniş kitlelere ulaşmasını sağlayacaktır. Hatta devletin bu konuda daha çok desteği alınmalıdır.

13 Bölgedeki paydaşlar (belediyeler, yerel halk, sivil toplum kuruluşları) ile yürütülecek olan tanıtım faaliyetlerine de ağırlık verilmelidir. Bu çalışma ile Türkiye de Helal Turizm kapsamında literatürün oldukça kısıtlı olduğu görülmektedir. Bunun en önemli nedeni konunun yeni yeni incelenmeye başlanmasıdır. Yeni araştırmacılara bu konuda bazı öneriler getirilebilir. Bu çalışma kongre takviminin zaman kısıtı oluşturması nedeniyle İstanbul ile sınırlı tutulmuştur. Araştırmacıların Türkiye genelini veya bir bölgesini bu konseptte incelemeleri mümkündür. İlave olarak Helal Turizm konseptini uygulayan diğer ülkelerdeki çalışmalarla da karşılaştıracak çalışmalar yürütmeleri mümkündür. KAYNAKÇA Arpacı, Ö., Batman, O., Arpacı, Ö., (2015). Helal Konseptli Otel İşletmelerinin Yüksek ve Düşük Sezonda Algılanan Hizmet Kalitesinin Müşteri Sadakati ve Müşteri Değeri Üzerine Etkisi, Seyahat ve Otel İşletmeciliği Dergisi, 12 (3), Arpacı, Ö., Batman, O. (2016). Helal Otel Müşterisi Hizmet Kalitesini Nasıl Algılıyor?, 3rd International Congress of Tourism & Management Researches, Arpacı, Ö., Uğurlu, K. ve Batman, O. (2015). Helal Konseptli Otel İşletmelerine Yönelik Yapılan Müşteri Şikâyetleri Üzerine Bir Araştırma, Bartın Üniversitesi İBF Dergisi, 6 (11), Atak, O., (2009). Türk Turizminin Tanıtımında Festivallerin Yeri ve Önemi: Antalya Örneği. İstanbul Üniversitesi. Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi. s: 34. Batman, O., Sorularla helal turizm / helal turizm nedir veya ne değildir?, PDF Dosyası. Boğan, E., Batman, O. ve Sarıışık M. (2016). Helal Turizmin Kavramsal Çerçevesi Ve Türkiye deki Uygulamalar Üzerine Bir Değerlendirme, 3rd International Congress of Tourism & Management Researches, Burgucu, Z. (2013). Tanıtım Faaliyetlerinin Turizm Hareketine Etkisi ve Fethiye İlçesi Örneği, Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi. Bülbül, A. R. (2000). Halkla İlişkiler ve Tanıtım. Nobel Yayınları. 2.Baskı. Ankara. Doğan M. (2011). Türkiye'de İslami Turizmin Gelişim: In Political Economy, Crises and Development. In, Şiriner, İ., Morady, F., Mika, J., Aydın, Hacıoğlu, N. (1992), Dış Tanıtım ve Örgütlenme Modeli, Selimoğlu, Serap (Aktrn), Dış Tanıtım Faaliyetlerinin Etkinliğinin Arttırılmasında Alternatif Bir Yaklaşım: Bölgesel Tanıtım Konusunda Bir Profil Çalışması, 2007, ss: 22, Ankara. Hacıoğlu, N., Oflaz, M., Buzlukçu, C. ve Kılıç, A. (2015). Yerli Turistlerin Helal (Muhafazakâr) Konseptli Otellere Yönelik Tutumlarının Belirlenmesi: Afyonkarahisar Termal Otelleri Örneği, I. Eurasia International Tourism Congress: Current Issues, Trends, and Indicators (EITOC), Henderson, J.C. (2010). Sharia-Compliant Hotels. Tourism and Hospitality Research, 10(3), Kalkan, G. (2012), Turizmde Ülke Tanıtımı: Aktörler ve Tanıtım Çalışmaları (Isparta İncelemesi), Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. Küçükkurt, M. vd., (1992). Türkiye nin Turizm Varlıklarını Avrupa Ülkelerinde Tanıtma Stratejileri. Avcıkurt, C. (Aktrn), Turizmde Tanıtma ve Satış Geliştirme. Değişim Yayınları. 3.Baskı s:54. İstanbul.

14 Mansouri, S. (2014). Role of Halal Tourism Ideology in Destianation Competitiveness: A Study on Selected Hotels in Bangkok. Tailand, International Conference on Law, Education and Humanities (ICLEH 14), Pattaya, Thailand, Oflaz, M., (2015). Turistik Ürün Çeşidi Olarak Helal Turizm Konsepti Uygulayan Konaklama Tesislerinde Müşteri Algıları, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir Üniversitesi, Balıkesir. Özkan, E. (2011), Türkiye nin Uluslararası Tanıtımında Kültür Sanat Etkinliklerinin Rolü ve Önemi (Uluslararası Halk Dansları Festivallerinde Türk Halk Dansları Toplulukları İncelemesi), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Halkla İlişkiler ve Tanıtım Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, ss: 16. Rızaoğlu, B. (2004), Turizmde Tanıtma, Detay Yayıncılık, Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 3. Baskı, ss: 5, Ankara. Sarı, G. ve Özüpek, M. N. (2011), Seyahat Acentelerinde Uygulanan Halkla İlişkiler Faaliyetlerinin İç Tanıtıma Etkisi: Manavgat Örneği, Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, sayı: 1 Sarıışık, M. ve Pamukçu, H., (2016). Helal Turizm Kavramı ve Gelişimi Üzerine Genel Bir Değerlendirme, 17. Ulusal Turizm Kongresi, Tolungüç, A. (2000), Turizmde Tanıtım ve Reklam, MediaCat Kitapları, 2. Baskı, ss: 11, Ankara.