Baz ı Çerezlik Ayçiçe ğ i (Helianthus annuus L.) Genotiplerinin Çimlenmesi Üzerine. NaCI Konsantrasyonlar ı n ı n Etkileri

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI 2008, 14 (3) ANKARA ÜNIVERSITESI Z İ RAAT FAKÜLTESI Baz ı Çerezlik Ayçiçe ğ i (Helianthus annuus L.) Genotiplerinin Çimlenmesi Üzerine. NaCI Konsantrasyonlar ı n ı n Etkileri Sibel DAY 1 M. Demir KAYA 2 Özer KOLSARICI l Geli ş Tarihi: Kabul Tarihi: Öz: Bu çal ışma 2007 y ı l ı nda baz ı çerezlik ayçiçe ğ i çe şit ve genotiplerinin çimlenmesi üzerine NaCI konsantrasyonlar ı n ı n etkilerini belirlemek amac ı yla yürütülmü ştür. Ara şt ı rmada materyal olarak Opal, Beyaz, Suriye Nevadas ı, Elaz ığ, K ı br ı s, 01M007, 01M008, 01M012 ve 01M013 ayçiçe ğ i genotipleri ve 5, 10 ve 20 ds/m NaCI konsantrasyonlar ı ile kontrol olarak distile su (0 ds/m) kullan ı lm ışt ı r. Ekimden itibaren 10. günde çimlenme yüzdesi (%), ortalama çimlenme zaman ı (gün), kök uzunlu ğu (cm), fide uzunlu ğ u (cm), fide ya ş a ğı rl ığı (mg) ve fide kuru a ğı rl ığı (mg) ölçümleri yap ı lm ışt ı r. Ara şt ı rma sonucunda, genotiplerin NaCI konsantrasyonlar ı na farkl ı tepkiler gösterdi ğ i belirlenmi ştir. Artan NaCI seviyeleri çimlenme yüzdesinin azalmas ı na, ortalama çimlenme zaman ı n ı n uzamas ı na ve fide geli şiminin engellenmesine neden olmu ştur. Beyaz genotipi tohumlar ı, NaCI konsantrasyonlar ı ndan en az etkilenen genotip olmu ştur. 10 ds/m NaCI çimlenme ve fide geli ş imini engellemi ştir. Çimlenmelerine ra ğ men be ş genotipte fide geli şimi belirlenmedi ğ i için NaCI'nin fide geli şimini çimlenmeden daha fazla olumsuz şekilde etkiledi ği söylenebilir. Ayr ıca tohumlar ı n kabuk oran ı n ı n, tuz konsantrasyonlar ı na bak ı lmaks ız ı n, su al ı m ı ve çimlenmede önemli bir etken oldu ğ u sonucuna var ı lm ışt ı r. Kabuk oran ıyla su al ı m ı aras ı ndaki olumlu ve önemli korelasyon (r=0.692*") bunun bir göstergesi olarak de ğerlendirilmi ştir. Anahtar Kelimeler: Çerezlik ayçiçe ğ i, NaCI, çimlenme, fide geli ş imi Effects of NaCI Levels on Germination of Some Confectionary Sunflower (Helianthus annuus L.) Genotypes Abstract: This study was conducted to investigate the effects of NaCI levels on germination of confectionary sunflower genotypes in Seeds of Opal, Beyaz, Suriye Nevadasi, Elazig, K ı br ı s, 01M007, 01M008, 01M012 and 01M013 were used as material. Electrical conductivity (EC) values of NaCI solutions were 5, 10 and 20 ds/m. Distilled water (0 ds/m) served as control. Germination percentage (%), mean germination time (day), root length (cm), shoot length (cm), seedling fresh and dry weight (mg) were measured at 10 days after sowing. As a result of the research, genotypes showed different response to NaCI. Increased NaCI levels resulted in both decreasing in germination and inhibiting of seedling growth but increasing in mean germination time. The least affected genotype by NaCI concentrations was Beyaz. Germination and seedling growth were inhibited at 10 ds/m and above. It was observed that NaCI depressed seedling growth of the genotypes rather than germination because five genotypes germinated but did not have root and shoot to be measured. Moreover, it was concluded that hull ratio of the seed was an effective factor for germination regardless of NaCI levels. It was evaluated that a positive and significant correlation (r=0.692"") between hull ratio and water uptake is an important clue for delaying germination. Key Words: Confectionary sunflower, NaCI, germination, seedling growth Giriş Ülkemizde ayçiçe ği en önemli ya ğ bitkilerinden birisidir y ı l ı verilerine göre ha ekim alan ı nda ton üretimi ve 191 kg/da yerime sahiptir (Anonim 2006). Ya ğ amaçl ı üretimi yan ı nda çerezlik amac ıyla üretimi ve kullan ı m ı da oldukça fazlad ır (Karado ğan ve Özgödek 1994). Y ıllara göre değ i şmekle birlikte toplam ayçiçe ği üretiminin /03-11'i çerezlik ayçiçe ğidir. Özellikle Orta ve Do ğ u Anadolu ile Geçit Bölgelerinde ekimi yap ı lan çerezlik ayçiçe ğ i yayg ı n olarak Ankara, K.Mara ş, Elaz ığ, K ı r ı kkale, 'Ankara Üniv. Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bölümü Ankara 2 T.C. Tar ı m ve Köyi ş leri Bakanl ığı Tarla Bitkileri Merkez Ara ştı rma Enstitüsü Yenimahalle-Ankara

2 DAY, S., M. D. KAYA ve Ö. KOLSARICI, "Baz ı çerezlik ayçiçe ğ i (Helianthus annuus I.) genotiplerinin çimlenmesi 231 üzerine nacl konsantrasyonlar ı n ı n etkileri" Yozgat, K ı rşehir, Kayseri, Aksaray, Bursa, Çorum, Denizli ve Çank ı r ı illerinde ekilmektedir (Kaya 2002) Ayçiçeği yabanc ı döllenen bir bitki oldu ğu için tohumluklar ı n ın her y ı l yenilenmesi gerekmektedir. Ülkemizde ekimi yap ı lan çerezlik ayçiçe ği tohumluklar ı, genelde çiftçinin kendi üretimini yapt ığı, yerel köy populasyonlar ı d ır. Tescil edilen çerezlik ayçiçe ğ i çeşitlerinin henüz istenen düzeyde olmamas ı ve hem çiftçinin hem tüketicinin isteklerini kar şı lamaktan uzak olmas ı nedeniyle, hibrit çerezlik ayçiçe ği tohumluk kullan ı m ı istenilen düzeye gelememi ştir. Çerezlik tiplerin taneleri ya ğ l ı k tiplere göre daha iri ve uzun, bin tane a ğı rl ığı ve kabuk oranlar ı daha fazla, ya ğ oran ı ise daha dü şüktür (Ergen ve Sa ğ lam 2005). Başar ı l ı bir üretimin ön şart ı, birim alanda istenen bitki s ı kl ığı n ı n elde edilmesidir. Bunun için de ekilen tohumun çimlenerek ç ı kmas ı gerekmektedir. Kurak ve yar ı kurak alanlarda çimlenmeyi olumsuz etkileyen en önemli faktörlerden birisi tuzluluktur. Ülkemizde yakla şık mil. ha'l ı k alanda tuzluluk problemi görülmektedir (Munsuz ve ark. 2001). Tuzluluk kurak ve yar ı kurak alanlarda do ğal olarak bulunmaktad ı r. Sulanan alanlarda ise a şı r ı sulamayla taban suyundaki tuzlar ı n yukar ı katmanlara ç ı kmas ı ile olu şmaktad ı r (Özdemir ve Engin 1994, Özcan ve ark. 2000). Bilindi ği gibi bitkilerin tuza kar şı tepkileri farkl ı olmaktad ı r. Hatta tür içerisinde çe şitler bile tuzluluktan farkl ı şekilde etkilenmektedir. Baz ı bitkilerin tuza kar şı toleranslar ı daha fazla olabilmektedir. Bunun yan ı nda, bitkilerin geli şme durumlar ı tuza karşı gösterdikleri tepki farkl ı olmaktad ı r. Tuzlu ko şullarda çimlenme ve fide geli şimi dönemi, bitkinin toplam ya şam döngüsü içerisinde en kritik dönemdir (Katerji ve ark. 1994, Wang ve Shannon 1999, Almansouri ve ark. 2001). Topraktaki tuzlar, suyun osmotik bas ı nc ı n ı yükselterek tohumlar taraf ı ndan al ı nmas ı n ı engellemekte veya Na+ ve CI iyonlar ı n ı n toksik etkisinden dolay ı çimlenmeyi olumsuz etkilemektedir (Öz ve Karasu 2002, Essa 2002, Sadeghian ve Yavari 2004). Di ğer bitkilerle karşı la şt ı r ı ld ığı nda, ayçiçeğ i tuzlulu ğa orta derecede toleransl ı bir bitkidir (Maas ve Hoffman 1977, Katerji ve ark. 2000). Ayçiçe ğinde tuza tolerans konusunda birçok çal ışma yap ı lm ış olmas ına rağmen, çerezlik ayçiçe ğinde yap ılan çal ışmalar oldukça s ı n ı rl ı d ı r. Mohammed ve ark. (2002) üç ayçiçe ğ i çe şidinin farkl ı NaCI seviyelerinde çimlenmesini inceledikleri araşt ı rmada, artan tuz konsantrasyonlar ı n ı n çimlenme yüzdesini dü şürdü ğü, ortalama çimlenme zaman ı n ı n uzad ığı n ı, zaman ilerledikçe 50 ve 75 mm tuz seviyeleri aras ı nda fark ı n azald ığı n ı, çe şitler aras ı nda da tuza tolerans bak ı m ı ndan farkl ı l ı k belirlendi ğ ini; Hebbara ve ark. (2003) tuz konsantrasyonunun 4 ds/m' den 6 ds/m' ye ç ı kmas ı yla ayçiçe ğinin veriminde azalman ı n belirlendi ğini; Kaya ve ark. (2006) 23.5 ds/m seviyesinde 10. gün sonunda çimlenme yüzdesinde önemli bir de ğ i şiklik olmad ığı n ı ancak ortalama çimlenme süresinin uzad ığı n ı ve fide geli şiminin engellendi ğini belirlemi ştir. Ülkemizde çerezlik ayçiçe ği ile ilgili yap ı lan çal ışmalarda populasyonlar ı n verim ve verim özellikleri ile tane özellikleri üzerine yo ğunlaşt ığı görülmü ştür. Karadoğan ve Özgödek (1994) Erzurum, Ergen ve Sa ğ lam (2005) Tekirda ğ koşullar ında çerezlik ayçiçe ğ inin adaptasyonu, Kaya ve ark. (2001, 2005) populasyonlar ı n baz ı özelliklerinin belirlenmesi üzerine ara şt ı rmalar yapm ışlard ı r. Bu çal ışma, ülkemizde üretim izni alan baz ı çe şitler ile baz ı populasyonlar ın tuzlu ko şullarda çimlenme ve fide geli şimini belirlemek amac ıyla yap ı lm ışt ı r. Materyal ve Yöntem Bu ara şt ı rma, 2007 y ı l ı nda Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü laboratuar ı nda yürütülmü ştür. Çal ışmada, May Tohumculuk Ltd. Şti. (01M007, 01M008, 01M012 ve 01M013), Ça ğda ş Tohumculuk (Opal) ve Trakya Tar ı msal Ara şt ı rma Enstitüsü (Beyaz, Elaz ığ, K ı br ıs ve Suriye Nevadas ı)'nden temin edilen çerezlik ayçiçe ğ i genotipleri ile NaCI materyal olarak kullan ı lm ışt ı r. NaCI konsantrasyonlar ı 0 (distile su), 5, 10 ve 20 ds/m elektriksel iletkenli ğe (EC) sahip olacak şekilde WTW 3.15i model EC metre yard ı m ıyla ayarlanm ışt ı r. Incelenecek genotiplerin tane özelliklerini belirlemek amac ıyla bin tane a ğı rl ığı 4x100 tohum üzerinden hesaplanm ışt ı r. Su al ı m oran ı n ı belirlemek için 4x50 tohum say ı lm ış, tart ı lm ış ve kurutma ka ğıtlar ı aras ı nda distile su kullan ı larak 25±1 C' de çimlenmeye b ı rak ı lm ışt ı r. Çimlenme ba şlad ı ktan sonra tohumlar ç ı kar ılm ış, yüzeyindeki su kurutma ka ğıtlar ıyla uzakla şt ı r ı lm ış ve sonra tart ı lm ışt ır. A ğı rl ık art ışı fark ıyla su al ı m oran ı belirlenmi ştir. Kabuk oran ı ise 4x100 adet tohum tart ı ld ıktan sonra iç ve kabu ğ u ayr ı lm ış, kabuk a ğı rl ığı tohum a ğı rl ığı na oranlanarak bulunmu ştur. Çimlendirme denemeleri 11x11 cm boyutlar ı ndaki üç adet kurutma ka ğı d ı aras ında ve 25±1 o C'de tamamen karanl ık çimlendirme dolab ı nda yürütülmü ştür. Ara şt ırma, 4 tekerrürlü ve her tekerrürde 25 adet tohum olacak şekilde tesadüf parselleri deneme desenine göre kurulmu ştur. Her tekerrürde uygun test solüsyonundan her bir çimlendirme ka ğı d ı için 10m1 eklenmi ş ve buharla şmay ı engellemek için a ğz ı kilitli

3 232 TARIM B İ L İ MLER İ DERGISI 2008, Cilt 14, Say ı 3 LSD%5= LSD%5= 5.23 LSD%5= (g) o Bin tane ağırl ığı (g) (3 Kabuk oran ı (%) Ö\ Ö` Ö\ or` H o`b \rı' <b,p 932'\ OQ (%) Şekil 1. Incelenen çerezlik ayçiçe ğ i genotiplerinin bin tane a ğı rl ığı, kabuk oran ı ve su al ı m oranlar ı Çizelge 1. Farkl ı NaCI konsantrasyonlar ı n ı n baz ı çerezlik ayçiçeği genotiplerinin çimlenme dönemindeki baz ı özelliklerine ili şkin yap ı lan varyans analiz sonuçlar ı V.K. S.D. K.O. S D K.O. Çimlenme OÇS Kök Sürgün Fide ya ş Fide kuru yüzdesi uzunlu ğ u uzunlu ğ u ağı rl ığı a ğı rl ığı Genel Çeşit (Ç) ** ** 2.27** ** 739.6** Tuz (T) ** 11.00** ** 52.64** ** Çx T * ** 3.88** ** Hata *: %5, **: %1 düzeyinde önemli plastik torbalara konulmu ştur. Her iki günde bir, ka ğıtlar de ğ iştirilerek tekrar 10 ml solüsyon eklenmi ştir. Tohumlar her gün say ı lm ış ve 1 mm kökçük uzunluğuna sahip tohumlar çimlenmi ş kabul edilmi ştir. 10. günde toplam çimlenen tohumlar say ı larak çimlenme yüzdesi (%) belirlenmi ştir. Çimlenme h ız ı n ı belirlemek amac ı yla ortalama çimlenme süresi (OÇS) Ellis ve Roberts (1980)'e göre hesap edilmi ştir. Kök ve sürgün uzunlu ğu ile bitki ya ş ağı rl ığı na ili şkin ölçümler 10. günde 10 fide kullan ı larak yap ı lm ışt ı r. Kuru a ğı rl ığ a ili şkin ölçümlerde örnekler 70 C' de 48 saat süreyle kurutulduktan sonra tart ı larak bulunmu ştur. Ara şt ı rma sonunda elde edilen veriler, tesadüf parselleri deneme deseninde faktöriyel düzene göre 4 tekerrürlü olarak MSTAT-C paket program ı kullan ı larak varyans analizi yap ı lm ışt ır. Yüzde de ğerler arcsin transformasyonu yap ılarak analiz edilmi ştir. Uygulamalar aras ı ndaki farkl ı l ı klar ı n önem düzeylerini belirleyebilmek amac ıyla Duncan testi uygulanm ışt ı r (Düzgüne ş ve ark. 1987). Bulgular Ara şt ı rmada kullan ı lan çerezlik ayçiçe ğ i genotiplerinin bin tane a ğı rl ı klar ı, kabuk oranlar ı ve su al ım yüzdeleri incelendi ğinde, 01M007 ve Suriye Nevadas ı'nda su al ı m oranlar ı n ı n daha fazla oldu ğ u belirlenmi ştir (Şekil 1). Bu genotipler ayr ıca en yüksek kabuk oran ı na sahip olmu ştur. En yüksek bin tane a ğı rl ığı da Opal, Beyaz ve 01M012 genotiplerinden elde edilmi ştir. Su al ı m yüzdeleri ise tane a ğı rl ığı n ı n c/ 'i aras ı nda değ işmi ştir. Çizelge 1' de görüldü ğü gibi, incelenen özelliklerden çimlenme yüzdesi, kök uzunlu ğu, sürgün uzunluğu ve fide ya ş a ğı rl ığı bak ı m ı ndan çe şit, tuz

4 DAY, S., M. D. KAYA ve O. KOLSARICI, "Baz ı çerezlik ayçiçe ğ i (Helianthus annuus I.) genotiplerinin çinnlenmesi 233 üzerine nacl konsantrasyonlar ı n ı n etkileri" Çizelge 2. Incelenen çerezlik ayçiçe ğ i genotiplerinin çimlenme ve fide özellikleri üzerine NaCI'nin etkileri Çeşitler Tuz konsantrasyonlar ı (ds/m) O Çimlenme yüzdesi (%) Ortalama 01M c-h 75.8 i-n 81.5 h-i 61.5 mn 77.9 cd* 01M abc 95.0 a-e 98.8 abc 87.0 e-i 94.8 a 01M ab 98.0 a-d 95.0 a-f 82.0 h-k 93.5 a 01M b-g 87.8 e-i 90.8 e-h 87.0 e-i 89.6 b K ı br ı s 71.0 i-n 65.0 k-n 74.0 i-n 69.3 j-n 69.8 e Elazığ 74.3 i-n 81.8 h-k 73.5 i-n 65.0 k-n 73.6 de Suriye Nevadas ı 86.0 d-h 78.5 h-m 84.8 f-j 81.5 g-k 82.7 bc Beyaz a 91.0 c-h 95.0 a-f 91.0 c-h 94.3 a Opal 63.0 Imn 59.0 n 59.0 n 57.3 n 59.6 f Ortalama 86.4 a 81.3 b 83.6 b 75.7 c Ortalama çimlenme zaman ı (gün) 01M c 01M e 01M e 01M e K ı br ı s d Elaz ığ cd Suriye Nevadas ı b Beyaz d Opal a Ortalama 2.21 d 2.46 c 2.60 b 3.48 a - Kök uzunluğu (cm) K ı br ıs 1.04 fg 1.68 de 1.22 efg 1.00 g 1.23 c Suriye Nevadas ı 2.00 cd 1.36 efg 1.96 cd 1.24 efg 1.64 b Beyaz 3.76 a 2.02 bcd 2.48 b 1.54 def 2.45 a Opal 1.95 cd 2.28 bc 1.41efg 1.24 efg 1.72 b Ortalama 2.19 a 1.84 b 1.76 b 1.25c - Sürgün uzunluğu (cm) K ı br ıs 4.01 cd 5.48 b 3.73 cd 1.53 f 3.69 b Suriye Nevadas ı 6.29 ab 4.42 c 3.22 de 1.83 f 3.94 b Beyaz 7.06 a 4.38 c 3.99 cd 2.35 ef 4.44 a Opal 5.76 b 7.02 a 3.51 cd 1.47 f 4.44 a Ortalama 5.78 a 5.32 a 3.61 b 1.79 c - Fide yaş ağırl ığı (mg) K ı br ıs e cd de f b Suriye Nevadas ı b cd cd f a Beyaz a cde de f a Opal bc b de f a Ortalama 526.1a b 422.5c d - Fide kuru ağı rl ığı (mg) K ı br ıs b Suriye Nevadas ı a Beyaz a Opal a Ortalama *Ayn ı harfle gösterilen ortalamalar aras ı ndaki farkl ı l ık %5 düzeyinde önemsizdir. Çizelge 3. Ayçiçe ğinde çimlenme yüzdesi ve baz ı tane özellikleri aras ındaki korelasyon katsay ı lar ı (r) Özellikler Çimlenme yüzdesi OÇS Kabuk oran ı Su al ımı OÇS ** Kabuk oran ı ** Su al ı m ı * 0.692** Bin tane ağı rl ığı * *: %5, "*: %1 düzeyinde önemli

5 234 TARIM BILIMLERI DERGISI 2008, Cilt 14, Say ı 3 konsantrasyonlar ı ve çe şit x tuz konsantrasyonlar ı istatistiksel olarak önemli bulunmu ştur. Ortalama çimlenme süresinde, çe şit ve tuz konsantrasyonlar ı, fide kuru a ğı rl ığı nda ise çe şitler aras ı ndaki farkl ı l ı k önemli bulunmu ştur. Farkl ı NaCI seviyesine (0, 5, 10 ve 20 ds/m) sahip solüsyonlarda çimlendirilen çerezlik ayçiçe ğ i çeşitlerinde, çimlenme yüzdesi, ortalama çimlenme zaman ı, kök ve fide uzunlu ğu, fide ya ş ve kuru a ğı rl ı klar ı incelenmi ştir. Bu özelliklere ili şkin yap ı lan varyans analiz sonuçlar ı nda elde edilen ortalama değerler ve Duncan gruplar ı Çizelge 2'de gösterilmi ştir. Çizelge 2 incelendi ğinde, K ı br ı s, Suriye Nevadas ı, Beyaz ve Opal d ışı ndaki genotiplerde, çimlenme ve fide geli şimi çok yava ş gerçekle ştiğinden fide özelliklerine ili şkin de ğerler ölçülememi ştir. Artan tuz konsantrasyonlanyla çimlenme yüzdesindeki değ i şimler incelendi ğinde, 0 ds/m'de genotiplerin çimlenme yüzdesinde farkl ı l ı klar belirlenmi ştir. Opal (%63), K ı br ıs (%71) ve Elaz ığ (%74.3) genotipleri en dü şük çimlenme yüzdesini vermi ştir. Genelde artan tuz seviyeleriyle genotiplerin çimlenme yüzdesi azalm ışt ı r. 20 ds/m tuz seviyesinde en yüksek çimlenme %91 ile Beyaz'dan elde edilmi ştir. En düşük ise %57 ile Opal'de belirlenmi ştir. Artan tuz seviyeleriyle çimlenme yüzdesinden en fazla dü ş ü ş gösteren 01M007 hatt ı olmu ştur. NaCI konsantrasyonlar ı ndaki art ış ortalama çimlenme zaman ı n ı uzatm ışt ır. En k ı sa çimlenme süresi kontrol (0 ds/m)'de 2.21 gün ile elde edilirken, en uzun çimlenme süresi 3.48 gün ile 20 ds/m'den belirlenmi ştir. Genotipler aras ında ise en k ı sa çimlenme süresi 01M013 hatt ından (2.19 gün), en uzun çimlenme süresi de (3.95 gün) Opal çe şidinden elde edilmi ştir. Kök uzunlu ğu de ğerleri tuz konsantrasyonlar ı n ı n artmas ıyla k ısalm ışt ır. 01M007, 01M008, 01M012, 01M013 ve Elaz ığ genotiplerinde çimlenme olmas ı na rağmen, fidelerin 10. günde ölçüm yap ı labilecek geli şme göstermemesinden dolay ı kök uzunlu ğ u ölçülememi ştir. 5 ds/m NaCI K ı br ıs ve Opal'de kök uzunlu ğunda art ışa neden olmu ştur. Tüm NaCI seviyelerinde Beyaz en yüksek kök uzunlu ğ unu vermi ştir. Sürgün uzunlu ğunda da benzer sonuçlar elde edilirken, tuz konsantrasyonlar ından sürgün uzunlu ğu en az etkilenen genotipin Beyaz oldu ğ u görülmektedir (Çizelge 2). NaCI, genotiplerin fide ya ş a ğı rl ığı n ı farkl ı şekilde etkilemi ştir. Fide ya ş ağı rl ığı nda kök ve sürgün uzunluğundaki değ i şime paralel olarak art ış ve azal ışlar saptanm ışt ır. Genelde, artan NaCI ya ş a ğı rl ı kta azalmaya neden olmu ştur. 20 ds/m'de en yüksek fide ya ş a ğı rl ığı 323 mg ile Suriye Nevadas ı 'ndan elde edilmi ştir. Fide kuru a ğı rl ığı genotiplere göre farkl ı l ı k gösterirken, NaCI konsantrasyonlar ı ndan istatistiksel olarak etkilenmemi ştir. Genotipler aras ı nda K ı br ı s di ğer çeşitlere göre daha dü şük fide kuru a ğı rl ığı vermi ştir. En yüksek de ğer ise 79.4 mg ile Suriye Nevadas ı 'ndan elde edilmi ştir. Çizelge 3' de çimlenme yüzdesi ile baz ı tane özellikleri aras ındaki korelasyon katsay ı lar ı görülmektedir. En yüksek olumlu ve önemli ili şki (r=0.692**) su al ı m ı ve kabuk oran ı aras ı nda belirlenmi ştir. Ortalama çimlenme zaman ı ile kabuk oran ı (r=0.437*") ve su al ı m ı (r=0.367*) aras ı nda da olumlu ve önemli ili şki dikkat çekmektedir. Çimlenme yüzdesiyle incelenen özellikler aras ı ndaki ili şkiler olumsuz bulunurken, ortalama çimlenme zaman ı ile korelasyonu (r=-0.567**) olumsuz ve önemli bulunmu ştur. Bin tane a ğı rl ığı ve su al ı m ı aras ı nda da olumsuz önemli ili şki (r=-0.341*) belirlenmi ştir. Tartışma ve Sonuç Farkl ı NaCI konsantrasyonlar ı nda baz ı çerezlik ayçiçeği çe şit ve populasyonlar ı n ı n çimlenme ve fide geli şimindeki değ i şimlerinin incelendi ği ara şt ı rma sonucunda, artan tuz konsantrasyonlanyla tüm genotiplerin çimlenme yüzdesinin azald ığı tespit edilmi ştir. Ashraf ve Tufail (1995) ve Delgado ve Sanchez-Raya (2007) ayçiçe ğinin çimlenme döneminde tuza tolerans ı n ın genotipten kaynakland ığı n ı bildirmi şlerdir. Mohammed ve ark. (2002) 100 mm ve daha fazla tuz seviyelerinin çimlenme yüzdesini azaltt ığı n ı belirlerken, Kolsar ıc ı ve ark. (2005) 12 ds/m'ye ve Kaya ve ark. (2006) ya ğ l ı k ayçiçeğinde 23.5 ds/m tuz konsantrasyonun çimlenme yüzdesini etkilemedi ğini bildirmi ştir. Bu durumun özellikle çerezlik çe şitlerdeki kabuk oran ı n ı n yağl ı k çeşitlere oranla çok fazla olmas ı (tohum a ğı rl ığı n ı n %50-70'i) nedeniyle çimlenme için absorbe edilen su miktar ı n ı n artmas ı na neden oldu ğ u dü şünülmektedir. Nitekim, kabuk oran ı yüksek olan 01M007 ve Suriye Nevadas ı çimlenme için daha fazla su alm ış lard ı r ( Şekil 1). Ayr ı ca, su al ı m ı ile kabuk oran ı aras ı ndaki olumlu ve önemli ili şki (r=0692**) de bunu destekler niteliktedir. Ortalama çimlenme süresi bak ı m ı ndan da çe şitlerin farkl ı değerler vermesi, özellikle kabuk oran ı yüksek Opal, Suriye Nevadas ı ve 01M007 genotiplerinin uzun sürede çimlenmesi, kabuk oran ı n ın çimlenmede etkin bir rol oynad ığı n ı göstermektedir. Ayr ıca fide özellikleri bak ı m ı ndan be ş genotipten de ğer elde edilememesi, NaCI' nin fide geli şimini çimlenmeden daha fazla etkiledi ğini göstermektedir. Benzer bulgular ayçiçe ğinde Kaya ve ark. (2006), Kolsar ı c ı ve ark. (2005), bu ğ dayda

6 DAY, S., M. D. KAYA ve 0. KOLSARICI, "Baz ı çerezlik ayçiçe ğ i (Helianthus annuus I.) genotiplerinin çimlenmesi 235 üzerine nacl konsantrasyonlar ı n ı n etkileri" Almansouri ve ark. (2001)'in bulgular ıyla benzerlik göstermektedir. Ancak, fide geli şimi gösteren dört genotipte artan NaCI seviyeleriyle kök ve sürgün uzunlu ğu ile fide ya ş a ğı rl ığı n ı n azald ığı görülmektedir. Fide geli şimindeki bu azalman ı n hücrelerdeki Na/Ca oran ı n ı n artarak hücre bölünmesi ve uzamas ı n ı n engellenmesinden kaynakland ığı Ashraf ve Tufail (1995), Ashraf ve O'leary (1997) ve Delgado ve Sanchez-Raya (2007) taraf ı ndan bildirilmi ştir. Fide kuru ağı rl ığı nda artan NaCI konsantrasyonlar ı önemli farkl ı l ık olu şturmam ışt ı r. Fide ya ş a ğı rl ığı azal ı rken, fide kuru a ğı rl ığı n ın değ i şmemesi bitkilerde tuz stresinde kuru madde miktar ı n ın art ışı n ın bir göstergesi olarak de ğerlendirilmektedir. Kaya ve ark. (2005) baz ı Brassica türlerinde yapt ı klar ı araşt ı rmalar ında artan NaCI konsantrasyonlar ı n ı n bitkilerin kuru madde miktar ında art ışa neden olduğ unu, Ashraf ve ark. (1995) ayçiçe ğinde artan tuz konsantrasyonlar ıyla kuru a ğı rl ı kta daha az dü şme gösteren çe şitlerin tuzlulu ğa daha toleransl ı olduklar ı n ı bildirmi şlerdir. Sonuç olarak, baz ı genotipler çimlenme ve fide geli şim döneminde 5 ds/m NaCI seviyesine tolerans gösterirken, 10 ds/m seviyesi tüm çe şitleri olumsuz etkilemi ştir. Incelenen genotipler aras ında ise çimlenme yüzdesi bak ı m ından NaCI'den en az etkilenen, k ısa çimlenme süresi ve yüksek kök ve sürgün uzunlu ğu değerleri veren Beyaz genotipinin di ğer genotiplerden tuza daha toleransl ı oldu ğ u belirlenmi ştir. Beyaz genotipinin ileri geli şme dönemlerinde tuza tolerans ı belirlenerek ı slah çal ışmalar ı nda genetik materyal olarak kullan ı labileceği sonucuna var ı lm ışt ı r. Kaynaklar Almansouri, M., J.M. Kinet and S. Lutts Effect of salt and osmotic stresses on germination in durum wheat (Triticum durum Desf.). Plant and Soil 23: Anonim, Tar ı m İstatistikleri Ozeti T.C. Ba ş bakanl ı k Türkiye istatistik Kurumu. Ashraf, M. and M. Tufail Variation in salinity tolerance in sunflower (Helianthus annuus L.). J. Agronomy and Crop Science 175: Ashraf, M., Z.U. Zafar and J.W. O'Leary Genetic variation for salt tolerance in sunflower (Helianthus annuus L.). Hereditas 123: Ashraf, M. and J.W. O'leary Response of a salttolerant and a salt-sensitive line of sunflower to varying sodium/calcium ratios in saline sand culture. Journal of Plant Nutrition 20: Delgado, I.C. and A.J. Sanchez-Raya Effects of sodium chloride and mineral nutrients on initial stages of development of sunflower life. Communications in Soil Science and Plant Analysis 38: Düzgüneş, O., T. Kesici, O. Kavuncu ve F. Gürbüz Ara şt ı rma ve Deneme Metodlar ı (Istatistik Metodlar ı Il). Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yay ı nlar ı :1021. Ders Kitab ı, 295. Ankara. Ellis, R.H. and E.H. Roberts Towards a rational basis for testing seed quality. In Seed Production (ed: P.D. Hebblethwaite), pp Butterworths, London. Ergen, Y. ve C. Sa ğ lam Baz ı çerezlik ayçiçe ğ i (Helianthus annuus L.) çe şitlerinin Tekirda ğ ko şullar ı nda verim ve verim unsurlar ı. Tekirda ğ Ziraat Fakültesi Dergisi 2 (3): Essa, T.A Effect of salinity stress on growth and nutrient composition of three soybean (Glycine max L. Merrill) cultivars. Journal of Agronomy and Crop Science 188: Hebbara, M., G.R. Rajakumar, G. Ravishankar and C.V. Raghavaiah Effect of salinity stress on seed yield through physiological parameters in sunflower genotypes. Helia 26: Karadoğan, T. ve Z. Özgödek Çerezlik karakterdeki baz ı ayçiçeğ i ekotiplerinin verim ve verim unsurlar ı üzerine bir ara şt ı rma. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 25: Katerji, N., J.W. van Hoorn, A. Hamdy, F. Karam and M. Mastrorilli Effect of salinity on emergence and on water stress and early seedling growth of sunflower and maize. Agricultural Water Management 26: Katerji, N., J.W. van Hoorn, A. Hamdy, F. Karam and M. Mastrorilli Salt tolerance classification of crops according to soil salinity and to water stress day index. Agricultural Water Management 43: Kaya, M.D., G. Kaya ve Ö. Kolsar ı c ı Baz ı Brassica türlerinin çimlenme ve ç ı k ışı üzerine NaCI konsantrasyonlar ı n ı n etkileri. Tar ı m Bilimleri Dergisi 11(4): Kaya, M.D., G. Okçu, M. Atak, Y. Ç ı k ı l ı and Ö. Kolsar ı c ı Seed treatments to overcome salt and drought stress during germination in sunflower (Helianthus annuus L.). European Journal of Agronomy 24: Kaya, Y., H. Mutlu ve G. Evci Ülkemizde çerezlik ayçiçeğ inin durumu ve ekilen köy populasyonlar ı n ı n baz ı karakterlerinin belirlenmesi üzerine bir ara şt ı rma. IV. Tarla Bitkileri Kongresi, Eylül 2001, Tekirda ğ. Kaya, Y Ülkemizde ve dünyada çerezlik ayçiçe ğ i tohumculu ğ u ve sorunlar ı. Türkiye I. Tohumculuk Kongresi Bildiri Kitab ı : Eylül 2005, Bornova/ İzmir.

7 236 TARIM BILIMLERI DERGISI 2008, Cilt 14, Say ı 3 Kaya, Y., G. Evci, V. Pekcan, T. Guces ve S. Durak Çerezlik ayçiçe ğ inde baz ı köy çe şitleri ve hibritlerinin performanslar ı n ı n değerlendirilmesi. Türkiye VI. Tarla Bitkileri Kongresi: , 5-9 Eylül 2005, Antalya. Kolsar ı c ı, O., M.D. Kaya, N.D. Üstüner ve E.O. Sar ı han Farkl ı NaCI konsantrasyonlar ı n ı n baz ı ya ğ bitkileri tohumlar ı n ı n çimlenmesi üzerine etkileri. Türkiye VI. Tarla Bitkileri Kongresi, Cilt I: Eylül 2005, Antalya. Maas, E.V. and G.J. Hoffman Crop salt tolerance, current assessment. J. Irrig. Drain. Div. ASCE 103: Mohammed, E.M., M. Benbella and A. Talouizete Effect of sodium chloride on sunflower (Helianthus annuus L.) seed germination. Helia 25: Munsuz, N., G. Çayc ı ve S. Sözüdo ğ ru Ok Toprak Islah ı ve Düzenleyiciler (Tuzlu ve Alkali Topraklar ı n Islah ı ) Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay ı nlar ı, No:1518, Ankara. Öz, M. ve A. Karasu Pamukta farkl ı tuz konsantrasyonlar ı n ın çimlenme ve fide geli şimi üzerine etkisi. Türkiye I. Tohumculuk Kongresi, Bildiri Kitab ı, Eylül, Bornova/ İzmir. Özcan, H., M.A. Turan, Ö. Koç, Y. Ç ı k ı l ı ve S. Taban Tuz stresinde baz ı nohut (Cicer arietinum L. cvs.) çeşitlerinin geli şimi ve prolin, sodyum, klor, fosfor ve potasyum konsantrasyonlar ı ndaki de ğ i şimler. Turkish Journal of Agriculture and Forestry 24: Özdemir, S. ve M. Engin Nohut (Cicer arietinum L.) bitkisinin çimlenme ve fide büyümesi üzerine NaCI konsantrasyonlar ı n ın etkisi. Turkish Journal of Agriculture and Forestry 18: Sadeghian, S.Y. and N. Yava ı:i Effect of water-defıcit stress on germination and early seedling growth in sugar beet. J. Agronomy and Crop Science 190: Wang, D. and M.C. Shannon Emergence and seedling growth of soybean cultivars and maturity groups under salinity. Plant and Soil 214: İletişim Adresi: Dr. M. Demir KAYA T.C. Tar ı m ve Köyiş leri Bakanl ığı, Tarla Bitkileri Merkez Ara şt ı rma Enstitüsü Müdürlü ğ ü, Yenimahalle-Ankara Tel: E-posta:demirkaya76@hotmail.com