YIL: 7 SAYI: 77 MAYIS Arş Gör. Murat Özcan ** SATINALMA ve FİNANSAL KİRALAMA KARARLARININ ANALİZİ: BİR VAKA ÇALIŞMASI

Transkript

1 1 -> :55 YIL: 7 SAYI: 77 MAYIS 2004 önceki Yrd. Doç. Dr. Gökhan Özer * Arş. Gör. Ayşe Tansel Çetin ** Arş Gör. Murat Özcan ** SATINALMA ve FİNANSAL KİRALAMA KARARLARININ ANALİZİ: BİR VAKA ÇALIŞMASI yazdır ÖZET Bu çalışmada Chrysler Sanayi A.Ş. de yapılan vaka analizine dayalı olarak satın alma ve finansal kiralama alternatiflerinin çeşitli koşullar altında karşılaştırılması hedeflenmektedir. Net bugünkü değer (NBD) yöntemi kullanılarak yapılan analizler, öz kaynak ve yabancı kaynak kullanımı yönünde verilecek kararların, gerek amortisman ayırma yöntemleri gerekse yeniden değerleme uygulamasından önemli ölçüde etkilendiği ve banka kredisiyle satın almanın çoğu durumda diğer finanslama alternatiflerine oranla daha avantajlı bir konum yarattığı sonucunu ortaya koymaktadır. 1. GİRİŞ 20.Y.Y. son çeyreğinde meydana gelen teknolojik gelişmelerin hızı, gerek yerel gerekse uluslararası rekabete yeni boyutlar kazandırmıştır. İşletmeler varlıklarını devam ettirebilmek ve artan rekabet karşısında ayakta kalabilmek için yeni yatırımları, finanslama alternatiflerini de dikkate alarak gerçekleştirmek zorundadırlar. Sermaye yatırımları ve bunların finansmanı, sermaye yetersizliği içinde olan çoğu ülkede olduğu gibi ülkemizde de işletmelerin çözmeleri gereken önemli problemlerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte ekonomik ve sosyal koşullardaki yetersizlikler, işletmelerin kaynak sorunuyla karşı karşıya kalmasına neden olmaktadır. İşletmeler yeni finansman kaynaklarını bulmaya yöneldiklerinde, finansal kiralamanın öz kaynakla ya da yabancı kaynakla satın almaya alternatif bir yöntem olarak kullanılabileceği görülmektedir. Bu koşullar altında şirketlerin sermaye yatırımlarını, satın alma ya da kiralama yollarından birisini tercih ederek gerçekleştirebileceklerini söylemek mümkündür. Ancak çoğu yazar tarafından avantajları abartılı bir biçimde ifade edilen ve satın almaya oranla üstün olduğu söylenen finansal kiralamanın, tüm lehte çabalara karşın dünya uygulamalarıyla karşılaştırıldığında ülkemizde yeterince talep görmediği ya da beklenen hacme ulaşmadığı gözlenmektedir. Bu durum, yatırıma karar verenlerin ya finansal kiralamanın avantajlarını bilmemesi ve karar modeli içinde bu finanslama biçimine yer vermemesinden ya da avantajları bilinerek karar modeline dahil edildiği halde uygun olmaması yüzünden tercih edilmemesinden kaynaklanıyor olabilir. Doğal olarak yatırım kararı belirginleştiğinde tüm alternatif finansman biçimlerinin dikkate alınarak analiz edilmesi ve bu analiz sonucunda en uygun alternatifin seçilmesi, yani ikinci yaklaşımın kullanılması doğru olacaktır. Bu çerçevede çalışmamızda sermaye yatırımını finansal kiralama ile gerçekleştirmiş olan Chrysler Sanayi A.Ş. i üzerinde yapılan vaka analizine dayalı olarak çeşitli varsayımlar altında satın alma ve kiralama alternatifleri, muhasebe yöntem değişikliliklerinin etkisi de dikkate alınarak bir değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Bu değerlendirme sonucunda, duran varlık edinimlerinde, öz kaynakla ve yabancı kaynakla satın alma alternatiflerinin maliyet önceliklerinin belirlenmesinde amortisman yöntemlerindeki farklığın ve yeniden değerleme yapılmasının önemli rol oynadığı ve buna karşın finansal kiralamanın her koşul altında diğer finanslama alternatiflerine oranla net avantaj yaratmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Vaka çalışması için yapılan analizler genel olarak Chrysler şirketinde kredi ile satın almanın gerek öz kaynakla satın almaya gerekse şirketin tercihi olan finansal kiralamaya oranla çok daha geçerli olduğunu ortaya koymaktadır. 2. ALTERNATİFLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Bir işletmenin kiralama ya da satın alma kararı, varlığın satın alma değeri, vergi oranları, varlığın demode olma olasılığı, kredi olanakları, yatırım indiriminden yararlanma olanakları, satın alma alternatifinde seçilen amortisman yöntemi, öz sermayenin yabancı kaynaklara oranı, finansman kaynağının türü ve düzeyi, işletmece kullanılacak faiz oranı gibi bir çok değişken tarafından etkilenmektedir. Bu değişkenler dikkate alınarak satın alma ve finansal kiralama çeşitli açılardan karşılaştırıldığında, birbirlerine oranla bazı avantaj ve dezavantajları olduğu görülür. Tablo 1. Satın alma ve Kiralamanın Avantaj ve Dezavantajları AVANTAJLAR SATIN ALMA FİNANSAL KİRALAMA 1.KDV Avantajı - ü 2. Amortisman ü - 3. Hurda değeri ü ü 4. Yatırım indirimi ve Teşvikler ü ü 5. Yabancı Sermayeden yararlanma ü ü 6. Teknoloji ithaline izin verme ü ü 7. %100 finansman sağlama - ü 8. Ödemelerde Esneklik - ü 9. Enflasyon Etkisi Firmanın kredi imkanlarının saklı kalması - ü 11. Malın mülkiyetine sahip olma ü ü

2 2 -> : Vergi, resim ve Harç Muafiyeti - ü Satın almaya karşın kiralamanın değerlendirilmesinde karar almaya yardımcı olacak bazı modellerin varlığından söz edilebilir. Bu modeller içinde literatürde en yaygın kullanılanı, net bugünkü değer (NBD) yöntemidir. Öz kaynak ya da yabancı kaynak kullanarak satın alma ve finansal kiralama seçeneklerinin karşılaştırılmasında hangi seçenek için katlanılan maliyetin net bugünkü değeri düşükse, yatırımcının o seçeneği tercih etmesi gerektiği söylenebilir (Schallheim, 1998, s.113). Öz kaynak ya da kredi kullanılarak satın alma ile finansal kiralama alternatifleri ve bu alternatiflerin kıyaslanması için kullanılacak NBD formülleri aşağıdaki gibi ifade edilebilir (Mukherjee, 1991, s.3). ÖS : Öz kaynak kullanılarak satın alma, S VÖ : Satın alma halinde vergi öncesi nakit çıkışı (satın alma bedeli + sigorta bedeli + nakliye gideri), N VG : Vergiden düşülecek gider (sigorta bedeli + nakliye gideri + amortisman), T: Vergi oranı, i: İskonto oranı, n: Dönem. K: Kiralama, K VÖ : Kiralama durumunda vergi öncesi nakit çıkışı (kiralama bedeli + sigorta bedeli + nakliye gideri), N VG : Vergiden düşülecek gider (sigorta bedeli + nakliye gideri + kiralama bedeli), T: Vergi oranı, i: İskonto oranı, N: Dönem. BS: Banka kredisiyle satın alma, B VÖ : Banka kredisi ile Satın alma halinde vergi öncesi nakit çıkışı (ana para + faiz + sigorta bedeli + nakliye gideri), N VG : Vergiden düşülecek gider (sigorta bedeli + nakliye gideri + amortisman), T: Vergi oranı, i: İskonto oranı, n: Dönem. KNA: Kiralamanın Net Avantajı. 3. UYGULAMA SONUÇLARI Chrysler Sanayi A.Ş. de yapılan vaka çalışmasında, şirketin faaliyetlerinde kullanmak üzere Genoto İmalat ve Sanayi A.Ş. den temin etmeyi düşündüğü tablo 2 de ayrıntılı bir biçimde gösterilmiş olan makineler için, satın alma ya da kiralama alternatifleri, finansman türü ve uygulanan muhasebe politikaları dikkate alınarak, NBD yöntemi ile maliyet açısından karşılaştırılmıştır. Tablo 2: İhtiyaç Duyulan Makinelere Ait Proforma Fatura Bilgileri Makine Türü Miktar Birim Fiyatı (DEM) Toplam (DEM) 2000 Ton Pres Ton Transistör Radyal Matkap Cincinati Makas sr Havalı Plazma Kaynak Makinesi Ş. Kesme Makinesi TOPLAM Firmanın ihtiyaç duyduğu makinelere ait ve analiz için gerekli olacak veriler toplu olarak aşağıdaki gibidir. Tablo 3: Satın alma ve Kiralama Kararı için Temel Veri Satın alma bedeli : DM + %15 KDV Sigorta bedeli : DM Nakliye gideri : DM

3 3 -> :55 Kiralama bedeli : DM + %1 KDV Banka Kredisi : %14 sabit faizli, ana para 5 yılda 5 eşit taksitte, faiz her yıl ödenmek üzere banka kredisi bulunabilmektedir. Analizlerde gelecek yıllarda enflasyonun değişmeyeceği varsayılmış ve sermayenin fırsat maliyeti, benzer yatırımlardaki kârlılık oranı, yatırımın taşıdığı risk, firmanın ortalama olarak genel kârlılık oranı, ekipmanın hurda değeri, Banka sigorta muameleleri vergisi, kaynak kullanımı destekleme fonu, yatırım indirimi dikkate alınmamıştır. Duran varlığın öz kaynak ile finanse edilmesi halinde, kullanılabilecek amortisman yöntemlerine (normal-azalan bakiyeler) (ABY), ve yeniden değerleme uygulamasına göre katlanılacak maliyetin NBD si aşağıdaki gibi olacaktır.

4 4 -> :55 Tablo 4. Makinenin Öz Kaynakla Satın Alınması Halinde Nakit Akışı ve NBD i. Yıllar Satın Alma Bedeli Sigorta ve Nakliye Öd KDV (0.15) Amortisman (0.20) Vergi Sonrası Tablo Değ % 4,5 N.A. A.B.Y Y.D ve N.A N.A. A.B.Y Y.D ve N.A N.A. A.B.Y Y.D ve N.A NBD , , , , , , ( ) , , , ( ) ( ) ( ,2) 0, , , ,94 ( ) ( ) ( ,57) 0, , , ,8 ( ) (70.502,4) ( ,94) 0, , , ,1 ( ) ( ,6) ( ,88) 0, , , TOPLAM

5 5 -> :55 Chrysler firması ihtiyaç duyduğu makine ve teçhizatı DM+ %15 KDV ye öz kaynakla satın alıp, normal amortisman yöntemine göre amortisman ayırması halinde ödenen sigorta ve nakliye bedelinin gider olarak vergiden düşülmesi ve amortisman yoluyla sağlanan vergi tasarruflarının etkisiyle satın alma halinde işletmenin katlandığı maliyetin net bugünkü değeri, DM dir. Chrysler firmasının azalan bakiyeler yöntemini tercih etmesi durumunda, ilk yıllarda ayrılan amortisman miktarı daha yüksek olacağı için, amortisman yoluyla sağlanan vergi tasarrufu normal amortisman yöntemine göre daha fazla olacak, dolayısıyla işletme azalan bakiyeler uygulamasında, öz kaynakla makineyi satın alması halinde katlanılan maliyetin bu günkü değeri DM olacaktır. İşletme öz kaynakla satın aldığı makine ve teçhizat için, normal amortisman yöntemine göre amortisman ayırarak, yeniden değerleme yaparsa, sağlanan vergi tasarrufları nedeniyle katlanılan maliyetin bu günkü değeri ise, DM dir. Tablodan da görüldüğü gibi makine ve teçhizatın öz kaynak ile finansmanında en düşük maliyetli NBD normal amortisman uygulaması ile birlikte yeniden değerleme yapılması alternatifidir. Bu da seçilen amortisman yönteminin ve yeniden değerleme yapılmasının duran varlığın satın alınmasında katlanılan maliyet üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğunu gösterir. Duran varlığın kiralama yoluyla edinilmesi halinde katlanılan maliyetin NBD i aşağıdaki gibidir. Tablo 5. Makinelerin Kiralama Yoluyla Edinilmesi halinde nakit akışı ve NBD i. Yılar Kirala ma Bedeli Sigorta Ve nakliye Öd KDV (0.01) Vergi Öncesi Vergiden Düşülen Gider Vergi Kazancı (0.48) Vergi Sonrası Tablo Değeri %4,5 01/ 01/ , , , ,17 1, ,2 01/08/ , , , ,44 0, ,8 01/ 09/ , , , ,44 0, ,36 01/10/ , ,6 02/11/ , ,8 01/12/ , ,2 31/12/ , /02/ , , , ,12 0, ,42 01/03/ , , , ,12 0, ,72 01/04/ , , , ,12 0, ,055 01/05/ , , , ,12 0, ,385 01/06/ , , , ,12 0, ,774 01/07/ , , , ,12 0, ,191 01/08/ , , , ,12 0, ,609 01/01/ ,348 36,888 31/07/ ,256 27,136 31/08/ ,144 15,264 Satın alma ,144 29,088 TOPLAM NBD ,5 İşletme kiralama alternatifini seçmesi halinde toplam DM kira ödemesi yapacaktır. Ancak kiralama alternatifinin tercih edilmesi halinde %15 yerine %1 KDV ödeyerek ve ödenen kira bedellerini, nakliye ve sigorta bedellerini gider olarak vergiden düşerek sağlayacağı vergi tasarruflarının etkisiyle bu alternatifin seçilmesi halinde katlanılan maliyetin NBD i, DM olacaktır.. Yeniden değerleme ve amortisman ayrılması aktifte kayıtlı olan duran varlıklara yapıldığından, finansal kiralama halinde işletme yeniden değerleme ve amortisman uygulamalarından faydalanamayacağı için, yeniden değerleme yapılması halinde kiralama maliyetinin net bugünkü değeri değişmeyecektir. Duran varlığın banka kredisi ile finanse edilmesi halinde, normal amortisman yöntemine göre (NA), azalan bakiyeler yöntemine göre (ABY), ve yeniden değerleme (YD) uygulaması ile birlikte normal amortisman yöntemine göre amortisman ayrılması halinde katlanılan maliyetin NBD si aşağıdaki gibi olacaktır. NBD

6 6 -> :55 Tablo 6. Makine ve teçhizatın bankadan kredi çekilerek satın alınması halinde nakit akışı ve NBD i. Yıllar ANA PARA FAİZ Sigor. Öd Kdv Amortisman Vergi Sonrası Tablo NBD ve (0.15) (0.20) DEG nak N.A. A.B.Y Y.D N.A. A.B.Y Y.D % 4,5 N.A. A.B.Y Y.D , , , , (29 006) ( ) 0, (47 308) ( ) TOPLAM - -

7 7 -> :55 Firma, bankadan % 14 faizli, ana para 5 yılda 5 eşit taksitte, faiz her yılın sonunda ödenmek üzere kredi çekerek, duran varlığı satın alırsa, bankaya ödediği kredi faizini, sigorta ve nakliye giderlerini vergiden düşerek ve amortisman ayırarak vergi tasarrufu sağlayabilir. İşletme normal amortisman yöntemine göre amortisman ayırarak, bankadan %14 faizle kredi çekerek bu makineyi satın alması halinde sağlanan vergi tasarruflarının etkisiyle, katlanılan maliyetin NBD i DM olacaktır. Bu alternatifte ABY uygulaması halinde katlanılan maliyetin NBD i DM dir. Banka kredisi ile finansmanın sağlanması halinde yeniden değerleme yapılarak, normal amortisman yöntemine göre amortisman uygulanırsa, Banka kredisi ile satın alma halinde katlanılan maliyetin NBD i DM dir. Duran varlığın öz kaynakla satın alınmasında olduğu gibi yabancı kaynakla (banka kredisi) satın alınması alternatifinde de en düşük maliyetli seçenek, normal amortisman uygulaması ile birlikte yeniden değerleme yapılmasıdır. 5. DEĞERLENDİRME ve SONUÇ Gebze de kamyon imalatı ve ticareti ile uğraşan Chrysler Sanayi AŞ de duran varlık edinimi ile ilgili yapılan vaka analizinde öz kaynak ya da yabancı kaynak ile satın alma ve finansal kiralama yoluyla edinme alternatiflerinin maliyetleri, amortisman ayırma yöntemlerindeki farklılık ve yeniden değerleme yapılıp yapılmamasına göre incelenmiştir. Satın alma ve kiralama, amortisman ayırma yöntemleri ve yeniden değerlendirme gibi uygulamalar dikkate alınarak öz kaynak ve yabancı kaynak finansmanı şeklinde ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Analiz sonucu elde edilen bulgular tablo 7 de özetlenmiştir. Alternatifler Tablo 7. Alternatiflerin Değerlendirilmesi İçin Özet N.A.Y. göre amortisman uygulaması A.B.K. Yön. Göre amortisman uygulaması N.A ile birlikte Y.D. yapılması Öz Kaynak ile Satın Alma Halinde NBD , Kiralama Halinde NBD Banka Kredisi ile Satın Alma Halinde NBD Vaka analizinden elde edilen bulgulara göre, amortisman yönteminin ve yeniden değerlemenin öz kaynakla satın alma ve yabancı kaynakla satın alma kararlarını önemli derecede etkilediği, finansal kiralama kararı üzerinde ise, bir etkisi olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Amortisman yönteminde, normal amortismanın kullanılması durumunda, en kârlı alternatif finansal kiralamadır. Azalan bakiyeler yönteminin kullanılması durumunda, en kârlı yöntemin banka kredisi alarak satın almak olduğu ve normal amortisman yöntemine göre amortisman ayırıp, yeniden değerlemenin yapılması halinde kârlılığın, finansal kiralamadan banka kredisi ile satın almaya doğru kaydığı görülmüştür. Bu bulgulara rağmen, ülkemiz gibi enflasyonun yüksek ve gelecekteki belirsizliğin fazla olduğu ülkelerde, sabit faizli banka kredisi bulunamaması ve işletmelerin uygun borç/öz kaynak oranını korumaları gereği gibi sebeplerden dolayı banka kredisi ile finansman her zaman mümkün olamamaktadır. Bu gibi durumlarda finansal kiralama alternatifinin taşıdığı riskin belirli olması ve sayısallaştırılamayan diğer faktörler bu finanslama türünün seçimini avantajlı hale getirebileceği söylenebilir. KAYNAKLAR MUKHERJEE., K. T., A Survey of Corporate Leasing Analysis, Financial Management, Autumn SCHALLHEİM, J., Lease or Buy, Harward Business School Press, * Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, İşletme Fakültesi Öğretim Üyesi, Telekominikasyon Kurumu Danışmanı. ** GYTE İşletme Fakültesi Arş. Gör. ** GYTE İşletme Fakültesi Arş. Gör.