SEL VE TAŞKINLARIN İNSAN HAYATI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

Transkript

1 SEL VE TAŞKINLARIN İNSAN HAYATI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Selma YAŞAR KORKANÇ*, Mustafa KORKANÇ** *ZKÜ Bartın Orman Fakültesi, BARTIN, **N.Ü. Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, NİĞDE ÖZET Taşkın ve seller geçmişten beri önemli miktarda maddi ve manevi zararlara neden lmaktadır. Yaygın bir dğal afet lmasına karşın sel ve taşkınların insan sağlığı üzerindeki etkileri özellikle ülkemizde yeterli şekilde değerlendirilmemiştir. Bu dğal afetlerin neden lduğu zararlarla ilgili sağlıklı veri eksikliği söz knusudur. Sel ve taşkınları insan hayatı üzerindeki en önemli etkileri ölüm, yaralanmalar, sel snrası meydana gelen hastalıklar vb. şeklinde kendini göstermektedir. Bu zararların azaltılması için sel öncesinde, sırasında ve snrasında birtakım yapısal ve yapısal lmayan önlemler alınması gereklidir. Bu çalışmada sel ve taşkın laylarının insan hayatı üzerindeki etkileri ve bu etkileri azaltmak için neler yapılması gerektiği irdelenmiştir. Anahtar kelimeler: sel ve taşkınlar, insan sağlığı, planlama ABSTRACT EFFECTS OF FLOODS AND TORRENTS ON HUMAN LIFE Flds and trrents are cmmn natural disasters and cause imprtant ecnmic damages in the envirnment and create very serius health prblems in human life. Despite these prblems, effects f fld and trrents n human health have nt been assessed adequately, especially in Turkey. Accurate data related with these natural disasters frm the beginning f the flds and trrents t the end f these events are needed t determine their effect n human life including deaths, injures, diseases, etc. Sme structural and nn-structural measures shuld be taken int accunt t prevent and/r reduce these hazards. In this study, effects f flds and trrents n human life and what shuld be dne t reduce fld hazards are discussed. Keywrds: fld and trrents, human health, planning 1. GİRİŞ İnsan tplulukları için başta can kayıpları lmak üzere eknmik ve ssyal kayıplar luşturan, genel hayatı ve insan aktivitelerini belirli bir süre kesintiye uğratarak yaşandığı bölgedeki geniş halk kitlelerini çk yönlü larak etkileyen, dğal veya insan faaliyeti kaynaklı laylar genel bir ifade ile afet larak tanımlanmaktadır. Dünya genelinde birçk ülke; bulunduğu cğrafya, iklim kşulları, jeljik ve tpgrafik özelliklerine bağlı larak zaman zaman çk önemli byutlarda mal ve can kaybı ile snuçlanan meterljik rijinli dğal afetlere maruz kalmaktadır (Kılıçer ve diğ., 2000). Geçmişten beri dğanın ayrılmaz bir parçası larak kuraklık, fırtınalar, seller ve benzeri meterljik afetler, sürekli ve önemli miktarlarda can ve mal kayıplarına neden lmaktadır. Türkiye de geçmişte bu tip meterljik karakterli afetlere daha az rastlanırken günümüzde, nüfus artışı, yanlış arazi kullanımı vb. nedenlerin bir snucu larak aşırı yağış, çığ, heyelan vb. meterljik karakterli afetlere daha fazla maruz kalınmakta, can ve mal kayıpları giderek artmaktadır. Akarsu havzaları içinde büyüyen yerleşimler, açılan yeni yllar ve kurulan yeni tesisler ile arazi yapısı değişmektedir. Elverişsiz tarım yöntemleri ile tpraklar daha yğun bir şekilde kullanılmakta, rmanlar ve meralar tahrip edilmekte, tüm bu kşullarda sel ve taşkın afetleri giderek daha büyük ve sık larak görülmektedir. Birçk durumda, daha önceden taşkın kruma önlemi gerekli lmayan alanlarda bile, önlem alınması zrunlu hale gelmektedir. Önemli maddi ve manevi zarara yl açan sel; dik eğimli yukarı 42

2 havzalarda şiddetli ve sürekli yağışlarla birlikte luşan ve taşkın sularına ranla çk daha büyük hız ve kinetik enerji ile dere mecralarında akarak beraberinde taş, çakıl ve büyük kayaları da sürükleyen akımlardır. Taşkın ise, bir akarsu yatağındaki sarfiyatın hızla artması ve bu artış snucunda yatak civarında arazilere, mülkiyete ve bu bölgede yaşayan insanlara zarar verebilir bir duruma gelmesidir (Balcı ve Öztan, 1987). Sel ve taşkınlar çğunlukla karaylu, demirylu, hava alanı, elektrik hatları, suylları ve kanalizasyn sisteminde, bzulma gibi alt yapı zararlarına neden lmakta, bu da eknmiyi lumsuz yönde etkilemektedir. Mevcut envanter verilerine göre, taşkınlardan kaynaklanan eknmik kayıp her yıl için rtalama 100 milyn ABD dlarına ulaşmaktadır. Buna karşın taşkınların kntrlü ve zararlarının azaltılmasına yönelik larak genelde yapısal önlemler bağlamında sürdürülen prjeli faaliyetler için ayrılan yatırım miktarı ise yılda rtalama 30 milyn ABD dları civarındadır (TUHK, 2003). Ayrıca geçmişten bugüne yaşanan seller pek çk insanın ölümüne, yaralanmasına ve çeşitli şekillerde sağlığının bzulmasına neden lmaktadır. 2. SEL ve TAŞKINLARIN İNSAN HAYATI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Sel ve taşkınların neden lduğu zararlar, tplum yaşamını çk çeşitli şekillerde etkilemektedir. Temelde sel ve taşkınların etkileri, kmpleks bir yapıya sahiptir. Bu afetlerin tüm dünyada yaygın larak görülen en belirgin etkileri, insan hayatı ve eknmi üzerinde kendini göstermektedir. Yapılan önceki çalışmalar, sel ve taşkınların insan sağlığını genel larak 2 şekilde etkilediğini rtaya kymuştur; 1. Direkt etkiler, 2. İndirekt etkiler (Tabl 1) (Menne ve diğ., 1999). Direkt etkiler genellikle sel suyundan kaynaklanan etkiler lup, bunlar bğulmalar, yaralanmalar ve diğerleri şeklindedir. İndirekt etkiler ise selden zarar gören diğer sistemlerin neden lduğu etkilerdir. Bunlara örnek larak, sudan kaynaklanan enfeksiynlar, taşkın suyu içinde serbest kalan kimyasal kirleticilere maruz kalmanın akut ve krnik etkileri, yiyecek yetersizliği vb. etkiler verilebilir (Tabl 1) (WHO, 2002). Tabl 1 de de görüldüğü gibi sel ve taşkınların sağlık üzerindeki etkileri, sel ve taşkın anında (ölüm ve yaralanmalar vb), sel ve taşkından snraki yakın dönemde ya da taşkını izleyen yıllarda (hastalıklar vb) rtaya çıkabilmektedir (McMichael, 2001). Sel ve taşkınlarda meydana gelen ölümlerin nedenleri genellikle, sel ve taşkın suyunun hayatı tehdit eden karakteristikleri ile sel ve taşkına maruz kalanların davranışları larak rtaya çıkmaktadır. Sel ve taşkın zararlarının kötü bir snucu lan yaralanmalar çğunlukla, taşkın esnasında ve snrasında yaşadıkları alanlara dönen insanların meydana gelen hasarları ve çamuru temizleme çabaları sırasında lmaktadır. Psikljik prblemler ise, bir taşkın ya da sel layını izleyen aylar ya da yıllarda luşabilmektedir (WHO, 2002). Sel ve taşkınların sağlık üzerindeki etkileri, daha genel bir yaklaşımla ele alındığında iki kategriye ayrılmaktadır. Fiziksel etkiler; sel ve taşkın layı esnasında, sel ve taşkının kendisinden kaynaklanan etkiler, temizleme sürecindeki etkiler ve insanların yer değiştirmesi ve alt yapı sistemindeki zararlanmalardan kaynaklanan etkilerdir. Psikljik etkiler ise, direkt larak sel ve taşkın layını yaşamanın yarattığı etkiler lup, indirekt larak restrasyn sürecindeki etkilerdir (Hajat ve Diğ., 2003) Fiziksel Etkiler Bu bölümde, öldürücü etkiler ve öldürücü lmayan, direkt ya da indirekt larak suyla temas, muhtemel salgın hastalıklar ve yayılan kimyasalların zehirleyici etkilerinden kaynaklanan fiziksel etkiler tartışılmıştır Ölüm ve Yaralanmalar Sel ve taşkınların insan sağlığı üzerinde fiziksel larak görülen en önemli etkisi, ölüm ve yaralanmalar şeklindedir. Bu etkilere klayca maruz kalanlar çğunlukla çcuklar ve yaşlılardır. Tabl 1 de de görüldüğü gibi, sel ve taşkınlar sırasında meydana gelen yaralanma ve bğulmalar, genellikle dere akış hızı, tpgrafik arazi özellikleri, uyarı ykluğu, hızlı akan suyun taşıdığı iri kaya parçaları ve taşkın suyunun ani yükselmesi gibi nedenlerden kaynaklanmaktadır. Özellikle yıkıntı ve parça taşıyan yüksek hızdaki su yaralanmalara neden labilmektedir. Ayrıca indirekt etki larak sel ve taşkın suyu nedeniyle yıkılan binalar da yaralanma ve ölümlere yl açabilmektedir (Jnkman, 2003). Sn yıllarda küresel iklim değişimleri nedeniyle taşkın ve sel layları ve bu 43

3 layların insan üzerindeki etkilerinde artışlar lduğu görülmektedir. EM-DAT verilerine göre, yılları arasında en fazla sel ve taşkın layına, Asya kıtasında rastlanmış (1155 lay) lup, bu afetler snucunda kişi hayatını kaybetmiş ve eknmik anlamda milynlarca dlar zarar meydana gelmiştir. Avrupa da ise, aynı yıllar arasında 397 sel layında 9733 kişi hayatını kaybetmiş, yaklaşık 79 milyar dlar eknmik kayıp lmuştur (Tabl 2). Tabl 1. Sellerin İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri (Menne ve diğ., 2000). Direkt Etkiler Nedenler Dere akış hızı, tpgrafik arazi özellikleri, uyarı ykluğu, taşkın ve sel başlangıcındaki ani hız, derin taşkın suyu, heyelanlar, risk davranışı, hızlı akan suyun taşıdığı kaya parçaları ve düşen ağaçlar Suyla temas Kirli suyla temas Fiziksel ve duygusal stres artışı İndirekt Etkiler Su sağlayan sistemlerde, kanalizasyn sistemlerinde zararlanma, yetersiz içme suyu sağlanması, temizlik için su yetersizliği Taşıma sisteminde bzulma Yeraltı brularında hasar, deplama tanklarının yerinden ayrılması, tksik atık alanlarından sızma, kimyasalların serbest kalması, gaz tanklarının yangına neden labilecek şekilde zarar görmesi Durgun su, aşırı yağışlar, vektör habitatın artan ranı Kemirgenlerin istilası Ssyal bağlantılarda kpma, iş, aile ve arkadaş kaybı Selleri izleyen temizleme faaliyetleri Birincil yiyecek ürünlerinin yıkımı Sağlık hizmetlerinin zarar görmesi Sağlık Uzantıları Yaralanma ve bğulmalar Şk, slunuma ilişkin hastalıklar, kalp durması, vücut ısısının nrmalin altına düşmesi (hiptermi) Yara enfeksiynları, dermatitis, knjüktivit, kulak-burun-bğaz enfeksiynları, suyla bulaşan hastalıklar, gastrintestinal hastalıklar Psikljik bzukluklara hassasiyetin ve kardiyvasküler layların artışı Suyla bulaşması mümkün enfeksiynlar (Entergenic E.cli, Shigella, Hepatit A, Leptspirsis, giardiasis, dermatitis,knjiktivit Yiyecek yetersizliği, acil yardımda aksama Kimyasal kirliliğin akut ve ptansiyel etkileri Vektör bazlı hastalıklar Kemiricilerden bulaşması muhtemel hastalıklar Psik-ssyal bzulma Elektrik çarpmaları, yaralanmalar, deri hasarları Yiyecek yetersizliği Nrmal sağlık kruma hizmetlerinde azalma ve yetersiz ilgi Tabl 2. Dünya Üzerindeki Kıtalara Göre Sel ve Taşkın Afetlerinin Bilançsu ( ) (EM-DAT, 2006)* Kıtalar Olay Ölü Yaralı Evsiz Etkilenen Tplam Etkilenen Zarar $ (000) Afrika Amerika Asya Avrupa , Okyanusya * EM-DAT Internatinal Disaster Database veri tabanı en az 10 ölüm layının, en az 100 etkilenme layının lduğu, uluslararası yardım desteği ve acil yardım çağrısı yapılan laylara dayanılarak luşturulmuştur. 44

4 Amerika da yılları arasında meydana gelen taşkın ve sel layları incelendiğinde 32 ani taşkın layında 1185 kişinin hayatını kaybettiği belirlenmiştir. Bu ölümlerin % 93 ünün bğulma snucu gerçekleştiği, bu bğulmaların da % 42 sinin arabada bğulma, diğerlerinin ise evde, kamp alanlarında ya da köprü veya nehirler üzerinden geçerken lduğu saptanmıştır (French ve dig.,1983) yılında Fransa da yaşanan taşkın layında ise 36 kişi hayatını kaybetmiş, 2003 yılındaki taşkından ise kişi etkilenmiştir. Plnya da 1993 yılındaki taşkında 55 kişi yaşamını kaybetmiş ve kişi etkilenmiştir (EM-DAT, 2005) Mississippi ve Misuri nehirlerinin neden lduğu sel ve taşkınlarda, insanın etkilendiği kaydedilmiştir. 16 Temmuz- 3 Eylül tarihleri arasında 524 taşkına ilişkin gelişen lay kaydedilmiştir. Bunların 250 (% 47,7) si yaralanma, 233 (% 44,3) ü hastalık, 39 (% 7,4) ü diğer ve 2 (% 0,4) si bilinmeyen larak listelenmiştir. 250 yaralanma layının büyük çğunluğu burkulma (% 86,34), yırtılma (% 61,24), sürtme (% 27,11) ve diğer yaralanmalar şeklindedir (% 28,11) (MMWR, 1993). Sn larak Amerika da Ağusts 2005 te Katrina kasırgası ve neden lduğu seltaşkın layları ilgili 1833 kişinin öldüğü kaydedilmiştir. Bu ölümlerin 1577 si Lusiana da, 238 i Mississippi de, 14 ü Flrida da, 2 si Gergia da ve 2 si de Alabama dadır (Knabb ve diğ., 2005). Sel ve taşkınlar dünyada lduğu gibi, ülkemizde de depremlerden snra en büyük eknmik kayıplara neden lan dğal afetlerden biridir (Tabl 3). Tabl 3.Türkiye deki Dğal Afetler İçinde Sel ve Taşkın Olaylarının Yeri ( ) (EM-DAT, 2006a) Dğal Afetler Olay Ölü Yaralı Evsiz Etkilenen Tplam Etkilenen Zarar $ (000) Deprem Epidemic NA Aşırı Sıcaklık NA Sel ve taşkın Arazi kaymaları NA Yangınlar NA Fırtına Tabl 3 de de görüldüğü gibi ülkemizde yılları arasında gerçekleşen 31 sel ve taşkın layında 1260 kişi ölmüş, 208 kişi yaralanmış ve 1,5 milyndan fazla kişi ise bu afetlerden etkilenmiştir. Bu afetlerin eknmik maliyeti ise 2 milyar ABD dlarının üzerindedir (Tabl 3) (EM-DAT, 2006a). Türkiye de sel ve taşkınları meydana getiren yağışların sinptik durumları ile geçmiş sel ve taşkınlara ilişkin envanter verilerinin birlikte değerlendirilmeleri snucunda, sel ve taşkınların en çk Mart, Nisan, Mayıs, Haziran ve Temmuz aylarında luştuğu görülmektedir. Karadeniz, Akdeniz ve Batı Anadlu cğrafi bölgelerinin taşkına en hassas bölgeler lduğu rtaya çıkmaktadır (TUHK, 2003). Türkiye deki cğrafi bölgelerimizde değişik zamanlarda pek çk kişinin çeşitli şekillerde zarar gördüğü birçk sel ve taşkın layına rastlamak mümkündür, örneğin; 1998 Trabzn-Beşköy selinde 60 kişi ölmüş ve 1000 kişi selden etkilenmiştir. Yine 1998 yılındaki Batı Karadeniz sel ve taşkınlarında ise 10 ölü, 47 yaralı, evsiz ve etkilenen belirlenmiş ve 1 milyar dlar zarar rtaya çıkmıştır yılında Ankara, İstanbul ve Senirkent sel ve taşkınlarında 74 kişi ölmüş, 46 kişi yaralanmış, 2000 kişi evsiz kalmış, kişi etkilenerek 65 milyn dlar zarar meydana gelmiştir (EMDAT, 2005) Hastalıklar Salgın ve bulaşıcı hastalıklara ilişkin kanıtlar, sel ve taşkınların çeşitli hastalıklara neden lduğunu rtaya kymuştur. Dğal nedenli lağandışı afetler arasında en çk bulaşıcı hastalık görüleni sel ve taşkınlardır. Çünkü sel ve taşkın layları esnasında çğunlukla su şebekeleri ve arıtma sistemleri hasar görmekte, kanalizasyn taşmaları luşmakta, insan ve hayvan artıkları içme suyuna karışarak içme suyunun kirlenmesine neden lmaktadır. Bir sel veya taşkın layından snra farklı nedenlerle farklı hastalıklar meydana gelmesi muhtemeldir. Sel ve taşkının ardından etkilenen insanların sağlıklı suya ulaşamaması, en temel prblemdir ve bunun 45

5 snucunda suyla ve gıdayla bulaşan hastalıkların artması beklenebilir (DMİ, 1999; TTB, 2004). Kirli suyla direkt temas snucunda; yara enfeksiynları, deri ve göz enfeksiynları, kulak, burun ve bğaz enfeksiynları luşabilir. Genellikle sel ve taşkın bölgesinde, taşkın öncesinde görülen hastalıkların salgın yaptığı görülmektedir. Suyla temas eden insanlara, bazı hayvan hastalıkları bulaşabilir. Sel ve taşkınlardan snra yuvaları bzulan fare gibi kemiricilerin ve yılan, akrep gibi canlıların luşturduğu sağlık risklerinde artış labilmektedir. Fare gibi kemiriciler taşkın rtamında artabilmekte ve enfekte fare idrarı karışan sel suları ile yaralanmış ciltlere temas snrası deri hastalıkları rtaya çıkabilmektedir (Jnkman, 2003). İzmir de 1995 yılı Kasım ayında yaşanan ve 62 kişinin öldüğü selden snra tplam yedi kişide deri enfeksiynları saptanmış ve bu hastalardan bir kişi ölmüştür. Sivrisinek üreme alanlarında bir artış lması, sıtma lgularını çğaltabilmektedir. Sel ve taşkının ev ve ev eşyalarını etkilemesi, taşkın geçtikten snra da etkili lmakta bu etkileme, sağlık srunlarını uzun döneme yaymaktadır (TTB, 2004). Sel ve taşkınların ardından zarar gören evlerde ve tarımsal alanlarda zehirli mantarların yayılma riski labilmektedir (Hajat ve diğ., 2003). Ayrıca geçici yerleşim yerlerinde ve benzer kalabalık rtamlarda, hava yluyla bulaşan hastalıklar hızla yayılabilmektedir. Bu kşullarda yaşayan çcuklarda, kızamık ve akut slunum ylu enfeksiynları beklenmektedir. Hava ylu ile bulaşan hastalıklar, kendi evlerinde yaşayan insanlar için de srun luşturmaktadır. Örneğin, 1993 yılındaki Mississipi ve Missuri taşkınlarından snra 233 hastalık rapr edilmiştir. Bu hastalıkların çğu mide ve bağırsak hastalıkları (% 40,17), deri hastalıkları (% 38,16), ateşli hastalıklar (% 31,13) ve diğer hastalıklar (% 47,20) dır (MMWR, 1993). Yine 1998 yılındaki Smali selinden snra, çcuklarda ishal vakalarında artışlar görülmüş, birçk klera ve sıtma salgını rapr edilmiştir. Bunun yanında kirlenmiş içme suyundan içen 50 nin üstündeki insan da muhtemel şarbn salgını snucu ölmüştür (Ciment, 1998) Tksik Etkiler Sel ve taşkın sırasında zararlı maddelerin yayılması da önemli sağlık srunlarına yl açmaktadır. Bunun nedenleri, yeraltındaki bruların ayrılması, deplama tanklarının yer değiştirmesi, zehirli atık alanlarından taşma ve zarar gören tesislerden kimyasalların yayılması şeklinde labilmektedir. Ayrıca kimyasallarla temas, insan sağlığını direkt larak etkileyebilmektedir. İndirekt larak bu kimyasalların neden lduğu yangın ya da patlamalar insan sağlığında lumsuzluklara neden labilmektedir (Jnkman, 2003). Dğal gaz hattı, yeraltı ya da yerüstü benzin ve tksik madde deplarının hasarı snucu önemli sağlık srunları yaşanabilir yılı Ocak ayında İzmir de yaşanan sel snrası bir Sdyum Hipsülfit depsuna su girmesi snucu yangın ve gaz sızıntısı lmuş ve bölgede görev alan 17 itfaiyeci, ambulans persneli ve güvenlik görevlisi slunum ylu maruziyeti nedeniyle tedavi görmüştür (TTB, 2004). Bununla birlikte ilerleyen dönemlerde, sel sularının istilasına uğrayan arazi ve tarım alanları kirlenebilmekte, hayvan ve balık ppulasynlarında önemli etkiler gözlenmektedir (Jnkman, 2003). Örneğin, yılı kışında Meuse ırmağında yapılan bir araştırma snucu, sel ve taşkın layından snra tprakta, bir ağır metal kirliliği meydana geldiğini ve sel ve taşkın düzlüğü tpraklarındaki ağır metal taşınmasının ve kadmiyum kirliliğinin, ırmak kenarındaki insanları etkileme riskinin lduğunu rtaya kymuştur (Albering ve diğ., 1999) Psikljik Etkiler Sel ve taşkınların insan sağlığı üzerindeki etkileri hemen laydan snra ya da izleyen yıllarda başlayıp uzun yıllar devam edebildiği için, psikljik etkiler, sel ve taşkın zararlarının önemli bir snucu larak görülmektedir. Sel ve taşkınlardan direkt larak etkilenen insanlarda, taşkını izleyen dönemlerde muhtemel larak fiziksel ve duygusal stres meydana gelmekte, psik-ssyal bzukluk ve kalp-damar hastalıklarına hassasiyet görülebilmektedir. Sel ve taşkınların başlıca psikljik etkileri; duygusal travma, stres, depresyn, tplumdan syutlanma, davranış değişimleridir (Jnkman, 2003). Örneğin, İngiltere de Uphill taşkınını izleyen beş yıl içinde taşkını yaşamış lan insanlarda psikljik prblemlerin arttığı rapr edilmiştir (Green ve diğ., 1985). 46

6 Hllanda taşkınından snra yapılan araştırmalarda, taşkından 6 hafta snra çcukların % sinin rta ve aşırı derecede, yetişkinlerin ise çk aşırı stres belirtileri gösterdiği kaydedilmiştir (Becht ve diğ. atfen Hajat ve diğ., 2003). Yine İngiltere de 1998 ve 2000 yılındaki sel laylarından snra, aşırı yağış esnasında krku, panik atak, stres, uyku prblemleri, alkl ve diğer madde bağımlılığı artışları, sinirlilik, çeşitli düzeylerde depresyn, kabus görme vb. psikljik prblemler görülmüştür (Baxter ve diğ., 2001). 3. SEL VE TAŞKIN ETKİLERİNİN AZALTILMASI Sel ve taşkınlar en yaygın dğal afetlerden birisi lmasına karşın, bu afetlerin neden lduğu sağlık riskleri yetersiz bir şekilde tanımlanmıştır. Ülkemizde sel ve taşkın zararına maruz kalmanın değerlendirilebilmesi için gerekli bilgiyi sağlamakta kullanılacak gelişmiş bir veri sistemine ihtiyaç vardır. Sağlıkla ilgili veri yetersizlikleri, taşkın ve sel zararlarına maruz kalmanın rtaya knulmasını güçleştirmektedir. Dğal afetlerden kaynaklanan zararları rtaya kyabilmek için istatistiksel göstergelere gereksinim bulunmaktadır. Bu göstergelerden elde edilen bilgiler, muhtemel zararları azaltıcı ve risk altındaki tplumları belirlemede yardımcı lacaktır (TUHK, 2003; Hajat ve diğ., 2003). İnsan sağlığı bakımından değerlendirildiğinde, sel ve taşkınların neden labileceği zararları azaltmak için denetlenmesi gereken öğeler şunlar larak sıralanabilir (MMWR, 1993a): İçme ve kullanma suyunun arıtılması, Kuyuların dezenfeksiynu, Gıda güvenliği, Sağlık hizmetleri ve kişisel hijyen, Selden zarar gören yerleşim birimlerinin temizlenmesi sırasında meydana gelebilecek yaralanmalara karşı önlemler, Hastalıklar ve aşılama, Sivrisinek kntrlü, Hayvanlar, kimyasallar ve hızlı akan suyun neden labileceği diğer zararlar. Genel larak sel ve taşkın afetlerinin yl açtığı zararların azaltılması çalışmalarında; sel ve taşkın yaşanmadan önce, sel ve taşkın sırasında ve sel ve taşkından snraki süreçlerde alınması gereken bir dizi tedbir bulunmakta lup, bunlar her su havzasının kendine özgü kşullarına göre çeşitlilik göstermesine karşın, 5 temel strateji içinde gruplandırılabilir (Kılıçer ve diğ., 2000): 1. Önleyici Tedbirler Akarsu havzası içinde çeşitli alan kullanımlarını öngören fiziki planlar ve bunların hazırlanmasına ilişkin düzenleme ve yönetmelikler, Sel ve taşkın riski taşıyan alanların önceden belirlenmesi ve afet planlarının hazırlanması, Havza içerisinde yer alan açık alanların krunması ve kullanılması ile ilgili düzenleme ve yönetmelikler, Sel ve taşkın riski taşıyan alanlardaki altyapı standartlarını ve inşaat kşullarını düzenleyen yasa ve yönetmelikler, Havza yönetiminin kşullarını düzenleyen yönetmelikler, Sulak alanların krunma ve kullanılmasına ilişkin yönetmelikler, İmar planı bulunan yerleşim yerlerinde şehir yağmur suyu prjelerinin bakım ve işletme çalışmaları, Ormancılık, tarım ve mera yönetiminin esasını luşturan yasa ve yönetmelikler. 2. Mülk Krunması İle İlgili Önlemler Kamulaştırma, Rölekasyn ve yeniden iskan etme, 47

7 Afet (sel ve taşkın) sigrtası 3. Sel ve Taşkın Afeti Sırasında Yapılması Gereken Acil Hizmetler Sel ve taşkın tahmini ve erken uyarı sisteminin devreye skulması, Müdahale, kurtarma ve yardım hizmetleri, Hastane, fabrika ve benzeri kritik tesislerin faaliyetinin durdurulması ve geçici larak bşaltılması, Barajların işletme kşulları ve güvenliği ile ilgili hizmetler. 4. Yapısal Prjeler Yapısal prjeleri; sel ve taşkın sularını, taşkın riski taşıyan alandan uzakta tutmaya yönelik akarsu yatağı düzeltme ve düzenlemeleri, sel ve taşkın duvarı, sedde, derivasyn kanalı ve şehir yağmursuyu bşaltım sistemleri gibi kruma amaçlı tesisleri içerenler ile sel kapanları ve barajlar gibi, suyun akış rejimini düzenleyen tesisleri içeren kntrl yapılarını kapsayan iki grup içinde değerlendirmek mümkündür. 5. Eğitim ve Bilgilendirme Çalışmaları Sel ve taşkın yönetiminin her aşamasında görev alan ilgili persnelin eğitimi, Yaşanmış sel ve taşkınlarla ilgili harita ve zarar bilgisi luşturulması (Sel ve taşkın Envanteri), Sel ve taşkınların kntrlünde amacına ulaşmış prjeler knusunda halkı bilgilendirerek, knuya özen gösterilmesi, Sel ve taşkın riski yüksek lan sahalardaki mülk sahiplerine, teknik yardım yapılması. Yukarıda söz edilen stratejilerin yalnızca birinde yapısal unsur içeren önlemler yer almakta lup, diğerlerinde yapısal önlem bulunmamaktadır. Bu durum, sürdürülebilir bir sel ve taşkın yönetimi için, akarsu havzası bazında yapılacak, çklu tedbirler içeren çalışmaların, krdinatif bir plan ve prgram mantığı ile entegre bir yaklaşım içinde ele alınmasını gerekli kılmaktadır. Türkiye akarsu havzalarında yaygın larak yaşanan ve önemli byutta can ve mal kayıplarına neden lan sel ve taşkınlar, bu layların hidr-meterljik luşumların büyüklüğünden ziyade, akarsu yatakları içinde veya mücavir sel ve taşkın riski taşıyan sahalarda herhangi bir önlem alınmaksızın sürdürülen düzensiz ve kntrlsüz kentleşme faaliyetleri snucu luştuğunu göstermektedir (Kılıçer ve diğ., 2000). Göç ettirme önlemleri ana zararları önlemede etkili labilmektedir. Ancak, gelişmiş ülkelerin afet yönetim prgramlarının bir parçası lan meterljik tahmin ve erken uyarı, planlama ve eğitim ile can kayıplarında önemli azalmalar ve eknmik zararlarda da önemli düşüşler sağlamıştır. Bu nedenle, gelişmiş ülkelerde dğru arazi kullanım plitikaları, hidr-meterljik gözlem ağları, meterlji radarı, tmatik akım ve yağış istasynları ve hidr-meterljik mdeller ile dğru ve erken nehir/göl/deniz su seviye tahminleri ve uyarıları ile can ve mal kayıpları en aza indirgenmiştir (Hajat ve diğ., 2003, TUHK, 2003). Türkiye de 21 Mayıs 1998 de Batı Karadeniz Bölgesi nde meydana gelen sel ve taşkın afetinden snra, bu afetin zararlarının giderilmesi ve benzeri afetlere karşı erken uyarı sistemlerinin geliştirilmesi amacıyla bir prje başlatılmış ve prjenin finansmanı için Dünya Bankası ile bir kredi anlaşması imzalanmıştır. Kısa adı TEFER lan, Türkiye Sel ve Deprem Acil Yardım Prjesi (Turkey Emergency Fld and Earthquake Recvery Prject) kapsamında, Devlet Meterlji İşleri Genel Müdürlüğü, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü rtak çalışması snucu, Sinp- Antalya hattının batısına, 3 adet Dppler Meterlji radarı, 206 adet Otmatik Meterlji Gözlem İstasynu ve 224 adet uydu tabanlı haberleşme terminali kurulmuş ve mdern bir gözlem ağı luşturulmuştur. Aynı prje kapsamında yüksek kapasiteli bilgisayarlar alınarak, sayısal hava tahmin mdellerinin kullanılmasına yönelik larak çalışmaya başlanmıştır (TUHK, 2003). 4. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Sel ve taşkınların tplum sağlığı üzerinde, ölüm, yaralanma, evsiz kalma, çeşitli hastalıklara neden lma vb. gibi etkileri bulunmaktadır. Sel ve taşkınların tplum sağlığı üzerindeki direkt ve indirekt etkileri snucunda, hemen her yıl önemli randa maddi ve manevi zararlar meydana gelmektedir. Bu zararların sağlıklı şekilde rtaya knulabilmesi ve azaltmaya yönelik çalışmaların yapılabilmesi için, afet sırasında ve snrasında dğru verilerin tplanması gerekmektedir. Ancak, ülkemizde envanter knusunda önemli eksikliklerin lduğu görülmektedir. 48

8 Sel ve taşkın snrasında yapılacak çalışmalar için veri sağlanmasında pratikte birtakım güçlükler yaşanmaktadır. Bu da çalışmaların niteliğini lumsuz yönde etkilemektedir. Özellikle sel ve taşkın gibi tplum sağlığını ciddi şekilde tehdit eden knularda, yapılacak envanter çalışmalarına yeterli titizlik gösterilmeli ve bu veriler araştırmacılar için klaylıkla ulaşılabilir özelliklerde lmalıdır. Sel ve taşkınla bağlantılı yaralanmalar, ölümler, hastalıkları azaltmak için sel ve taşkın öncesi, sırası ve snrasında; acil yardım ekipleri, yönetimler ve risk altındaki insanlar tarafından gerekli önlemler alınmalıdır. Özellikle ülkenin tamamını kapsayacak gözlem ağı ve erken uyarı sisteminin kurulması, bu afetlerin neden lduğu zararların azaltılması bakımından sn derece önemlidir. Ülkemizde bu knuda yapılacak bilimsel çalışmalara gereksinim duyulmaktadır. Ayrıca, planlama çalışmalarında kullanılmak üzere zararların maddi ve manevi bilançsunu rtaya kyacak sağlıklı veri tabanlarının luşturulması gerekmektedir. KAYNAKLAR Albering, H.J., Van Leusen S.M., Mnen E.J.C., (1999), Human Health Risk Assesment: A Case Study Invlving Heavy Metal Sil Cntaminatin After The Flding f The River Meuse During The Winter f , Envirn Health Perspect, 107: Baxter, P.J., Mller, I., Spencer, T., Spence, R.J., Tapsell, S., (2001), Flding and Climate Change, In: Health Effects f Climate Change in the U.K. Department f Health (ed). pp Ciment, J., (1998), Flding in Smalia Takes Heavy Tll, British Medical Jurnal, Vl: 316, pp: DMİ, (1999), Hava, İklim ve Sağlık, 23 Mart Dünya Meterlji Günü Knusu, ( tarihli tarama). EM-DAT, (2006), Summarized Table f Flds Srted by Cntinent, The OFDA/CRED Internatinal Disaster Database, - Université cathlique de Luvain - Brussels Belgium, ( tarihli tarama). EM-DAT, (2005), Cuntry Disaster Prfile f France and Plland, The OFDA/CRED Internatinal Disaster Database, - Université cathlique de Luvain - Brussels Belgium, ( tarihli tarama) EM-DAT, (2006a), Cuntry Disaster Prfile f Turkey. The OFDA/CRED Internatinal Disaster Database, - Université cathlique de Luvain - Brussels Belgium, ( tarihli tarama) French, J., Ing. R., Vn Allmen, S., Wd, R., (1983), Mrtality Frm Flash Flds: A Review f The Natinal Weather Service Reprts, , Public Health Rep. 98(6), Green, C. H., Emery, P. J., Penning-Rwsell, E. C., Parker, D. J., (1985), The Health Effects f Flding: A Survey at Uphill, Avn, Enfield: Middlesex University Fld Hazard Research Centre. Hajat, S., Kristie, L. E., Kvats, S., Menne, B., Edwards, S., Haines, A., (2003), The Human Health Cnsequences f Flding in Eurpe and the Implicatins fr Public Health: A Review f the Evidence, Applied Envirnmental Science and Public Health 1 (1), p: Jnkman, S.N., (2003), Lss f Life Caused By Flds: An Overview f Mrtality Statistics fr Wrldwide Flds, pp 31, Delf Cluster Publicatin DCI-233-6, ( tarihli tarama). Kılıçer, Ü., Değirmenciğlu, N., Yayvan, M., (2000), Meterljik Kaynaklı Dğal Afetler Alt Kmisyn Rapru, Ankara, 28 s., ( tarihli tarama). Knabb, R.D., Rhme, J.R., Brwn, D.P., (2005), Trpical Cyclne Reprt Hurricane Katrina, August 2005, ( tarihli tarama). McMichael, A., Githec, A., Akhtar, R., Carcavall, R., (2001), Climate Change 2001: Wrking Grup II: Impacts, Adaptatin and Vulnerability: 9. Human Health, ( tarihli tarama). Menne, B., Pnd, K., Nji, E.K., Bertllini, R., (1999), Flds and Public Health Cnsequences, Preventin and Cntrl Measures: Discussin Paper Presented at the UNECE Seminar n Fld Preventin, Berlin, 7 8 Octber, UNECE/MP.WAT/SEM.2/1999/22, UNECE, Berlin, Germany. MMWR, (1993), Mrbidity and Mrtality Weekly Reprt, Mrbidity Surveillance Fllwing the Midwest Fld-Missuri, Vl:42, N:41.MMWR, (1993a), Public Health Cnsequences f a Fld Disaster-Iwa, 1993, MMWR 42(34); , ( tarihli tarama). 49

9 Balcı, A.N., Öztan, Y., (1987), Sel Kntrlu, Karadeniz Üniversitesi, Orman Fakültesi, Genel Yayın N: 113, Fakülte Yayın N: 12, Karadeniz Üniversitesi Basımevi, Trabzn, 466 s. TUHK, (2003), Ulusal Meterljik ve Hidrljik Afetler Prgramı (Taslak-3), Editörler: H. Bacanlı, H. Özgüler, O. Lenk, Ankara, 47 s. ( tarihli tarama). TTB, (2004), Seller Ne Tür Sağlık Srunlarına Yl Açabilir? Türk Tabipler Birliği Basın Açıklaması, Ağusts, ( tarihli tarama). WHO, (2002), Flds: Climate Change and Adaptatin Strategies fr Human Health, Reprt n a WHO Meeting, Lndn, UK, 30 June-2 July, 53 pp. 50