K A R A PIN A R, EREĞLİ VE AK SARAY A R A SINDA K ALAN. Doç. Dr. Özdoğan S Ü R

Transkript

1 K A R A PIN A R, EREĞLİ VE AK SARAY A R A SINDA K ALAN M IN T A K A D A Ü ST PL to SE N -K U A T E R N E R V O LK A N İZM A SI Doç. Dr. Özdoğan S Ü R Anadoluda Üst Pliosen-Kuaterner e ait volkanik taşların geniş bir yayılma alanına sahip olduğu i / ölçekli Türkiye jeoloji haritasında dikkati çekmektedir. Bu yazımızda, evvelce volkanik faaliyetin tip ve devrelerine göre dört gruba ayırdığımız İç Anadolu volkanik yörelerinden birini daha Konya çevresi volkanik bölgesi ni inceliyeceğiz \ Bu mıntakanm volkanizması ile ilgili araştırmaların ilginçleri E. Chaput, O. Erol ve en yenisi de K. Sungur tarafından yapılmıştır2. Bu yazı ile de volkanik faaliyetin safhaları belirtilmek istenmiştir. Neojen yaşlı volkanik K aracadağ kütlesinin güneybatı ve kuzeydoğu kısmında Üst Pliosen-Kuaterner volkanik faaliyeti, volkan konileri, patlama kraterleri, kül konileri ve maarlarm teşekkülü şeklinde tezahür etmiştir. Buradaki volkanik faaliyeti iki bölümde, Karapınar çevresi ve K aracadağ m kuzeydoğusu olmak üzere, kısaca inceliyeceğiz. Bu bölgedeki Üst Pliosen-Kuaterner volkanizması m uhtelif safhalar arzetmektedir ve volkanik faaliyetin yaşı hakkında önemli ipuçları veren deliller mevcuttur. 1 Ö. Sür - Nevşehir ve Ü rgüp çevresinde jeomorfoloji araştırm aları. Coğrafya Araştırm a ları Dergisi, S: 1, S: , A nkara, E. C haput - Türkiyede jeolojik ve jeom orfojenik tetkik seyahatları. (Türkçesi: A. T anoğlu), îst. Üniv. Yay. 324, Coğ. Enst. Neş. 11, İstanbul, O. Erol - Tuzgölü havzasının jeoloji ve jeomorfolojisi. (Türkiye Bilimsel ve Teknik A- raştırm a K urum una sunulmuş rapor, basılm amıştır), A nkara, K. Sungur - K onya-ereğli H avzasında volkanik faaliyetler ve volkanik şekiller. îst. Ü niv. Coğ. Enst. Derg. C : 9, S: 17, S: , İstanbul, 1970.

2 96 Ö ZD O Ğ A N SÜR Karapınar çevresinde Pleistosen de meydana gelen volkanik faaliyeti, yörenin bize verdiği örneklere göre, muhtelif safhalar içinde incelemek mümkündür. Birinci safhada önce bir takım koniler teşekkül etmiş, sonra aşınmış ve bugün bu faaliyetten sadece lâv tıkaçları halinde tepeler kalmıştır. Bunlar topoğrafyayı fazlaca etkileyen şekiller halinde değillerdir, Meke Gölünün doğusundaki koniler gibi. Meke Gölünün doğusunda Yavşan ile (1036 m), güneybatısındaki Lokmandanışık Yayla arasındaki 1104 m ve 1097 m yüksekliğindeki tepeler bunlardandır (Harita: 1,2 ) m. nisbi yükseklikteki yıpranmış bu koniler şekil olarak fazla belirgin değillerdir. ikinci safhada bu çevrede yine koni şeklini andırır volkanik yığılmalar olmuştur; fakat sonradan aşınmışlardır. Ancak, yine de genel görünüş ve yapılarıyle koni şekilleri belirgindir. Meke ile Acı Göl arasındaki 1128 m rakımlı tepe bunlardan biridir. Üçüncü safhada yörede yeniden indifalar olmuş, çok safhalı ve havuz biçimli lâv yığılmaları teşekkül etmiştir. K arapınar ın güneyindeki Andıklı Tepesi (1119 m), M eke inin güneyindeki Küçük Medet Tepesi (1302 m) ve onun da güneyindeki lâv akıntıları gibi. Harita ı de görüldüğü gibi, Ayırtmeke Tepe nin (1278 m) içinde bulunduğu lâv havuzu ve Meke nin kuzeybatısındaki Cihirlik lâv havuzları bu safhadaki diğer örneklerdir. Dördüncü safhada yörede bugün de taze görünüşe sahip volkanik şekiller, piroklâstik koniler teşekkül etmiştir. Bunların başlıca misalleri, Andıklı Tepe merkezindeki koni ki, bu biraz tahrip olmuştur, Küçük M edet Tepe nin konisi ve Ayırtmeke piroklâstik konileridir. Beşinci safhaya bu bölge için patlam a kraterleri safhası denilebilir. Kuzeydoğu-güneybatı yönlü bir hat üzerinde Acı Göl, Meke Tuzlası, Küçük Medet Tepe eteğindeki Meke Obruğu gibi patlama kraterleri teşekkül etmiştir \ Muhtemelen yine bu devreye rastlayan zamanlarda Nevşehir in güneyinde ve Haşan D ağ çevresinde de patlam a kraterleri hasıl olmuştur. Altıncı safhada teşekkül etmiş bulunan Meke Tuzlası ortasındaki kül konisini ve belki de yedinci safha kabul edilebilecek bir devrede 3 T. Ayge ve M. Çetinçelik in Fransız m ağaracılarının Toroslar bölgesinde karstik kaynaklar, yeraltı dereleri ve m ağaralar üzerinde yaptıkları araştırm alar (DSİ bülteni, S: , sayfa: 2, Nisan, 1966) adlı m akalelerinde M eke G ölünün teşekkülü tarihi çağlara atfedilmiştir.

3 K a r a p i n a r, E reğli v e A k s a r a y A r a s i n d a 97 hasıl olmuş bulunan Meke Gölü içindeki parazit konilerini volkanizmamn bu bölgedeki son aktif hali şeklinde kabul etmek mümkündür. Yukarda bahsedilen safhaların Würm öncesine ait olmaları büyük bir ihtimal dahilindedir. Zira, W ürm de teşekkül eden göl volkanik örtüyü etkilemiş ve bir takım kıyı şekilleri meydana getirmiştir. Acı Göl maarı da Würm plüvial kıyılarından önce teşekkül etmiş olması mümkündür. Ancak, çok eskiye ait olamaz, çünkü, Kızılağıl Deresi ağzındaki eski bir birikinti konisini etkilemiş ve bu koni sonradan Acı Göl e akan dere tarafından yarılmıştır. K aracadağ ın kuzeydoğusunda Plio-Kuaterner volkanik faaliyetinin bütün safhalarını, Haşan Dağ ya da Karapınar çevresindeki kadar belirgin olarak takip etmek mümkün olmuyor. Yalnız, K arapınar çevresinin muhtemelen safhaları olarak kabul edilen, son safhayı temsil eden kül konileri, patlama kraterlerinin teşekkülü diğer volkanik yörelerdeki kadar barizdir. Daha önceki devrelerde teşekkül etmiş bulunan lâv plâto ve düzlükleri üzerinde yer alan yeni koni ve kraterlerin bir hat üzerindeki dizilişleri dikkati çeker. Zengen köyünün kuzeybatısındaki volkan konilerinin bir hat üzerinde birbirini takip etmeleri tesadüfi değildir. Bunlar oralarda mevcut kırık hatları üzerinde teşekkül etmişlerdir. VO LCANIC A C T IV IT Y A M O N G ST K A R A PIN A R, EREGLİ A N D A K SA RAY D U R IN G U P P E R PL IO C EN E-Q U A T ER N A R Y Upper Pliocene-Quaternary volcanic rocks cover a large area in Anatolia. This position can be observed on the geological map of Turkey 1 / There are some publications on this area which were written by E. Chaput, O. Erol and K. Sungur*. In this article the stage of the volcanic activity is explained. * E. C haput - Voyages d etudes géologique et geomorphogeniques en T urquie. (Türkçeye çev. Ali Tanoğlu). 1st. Ü niv. Yay. N o: 324, Edebiyat Fak. Coğ. Enst. Neş. N o: 11, İstanbul, O. Erol - T uzgölü H avzasının jeoloji ve jeomorfolojisi (Türkiye Bilimsel ve Teknik A raştırm a K urum una sunulm uş rapor, basılm amıştır.) Ankara, K. Sungur - Konya-Ereğli H avzasında volkanik faaliyetler ve volkanik şekiller. 1st. Üniv. Coğ. Enst. Derg. G: 9, S: 17, S: , İstanbul, 1970.

4 98 Ö z d o ğ a n S ü r As a result of volcanic activity, pyroclastic cones, ash cones and exploration craters were formed in the southern part of Karacadağ volcanic mass during Upper Pliocene-Quaternary. Volcanic landforms are to be seen in two main areas, around K arapınar and in the northeast o f K aracadağ. Volcanic activity took place in various stages in this region during Upper Pliocene-Quaternary. There are several evidences which give excellent examples on stage o f volcanic cycle. T h e V o lca n ic A ctiv ity in th e K a ra p ın a r A rea Volcanic activity which took place during Pleistocene can be investigated in various stages according to the examples in the K arapınar region. Some pyroclastic cones were formed in the first stage. Afterwards, these cones were worn out by external forces. As a result of this, plenty o f plugs are seen in this area. The two conic hills to the coast of Meke Göl and Yavşan Yayla and the hill to the southwest of Lokmandanışık Y ayla are good examples of these plugs. These hills, which rise relatively m above the surrounding ground, are not very marked. In the second stage, some new volcanic ash cones were formed again in this area. They are rather worn out today and it is still possible to see them as volcanic cones, bu they are not so high as a hill. One of them, which is located between Meke Göl and Acı Göl, is 1128 m high. In the third stage, a new volcanic eruption took place. Lava masses were formed during this stage, such as Andikli hill (1119 m), which is located in the south of Karapınar and Küçük M edet hill (1302 m) in the south of Meke Tuzla. Some lava flows look like a pool and Andikli hill (1278 m) is situated inside one o f them. In the forth stage, many pyroclastic cones were formed. A hill, which is situated in the central of Andikli hill, is eroded today, Küçük M edet hill cone and Ayitmeke pyroclastic cone are good examples. In the fifth stage, many exlosion craters were formed during this phase; It is possible to call this period the stage of explosion craters. Acı Göl, Meke Tuzla and Meke Obruğu, which is situated at the foot o f K üçük M edet hill, are all explosion craters.

5 K A R A P IN A R, E r e ğ l i V E A K S A R A Y A R A S IN D A 99 In the sixth-seventh stage, some pyroclastic cones were formed in the middle o f Meke Tuzla. It is possible to say that all these stages took place before Wurm. T h e V o lca n ic A ctiv ity in th e N o r th e a ste r n P a rt o f K a ra ca d a g All stages of volcanic activities during Plio-Quaternary are not to be seen in the northwest Karacadag. The periods between 4 th and 7th stages can be onserved in this area only. A ll pyroclastic cones are situated on the lava plateau and some certain faults. faults. Pyroclastic cones observed near Zengen K oy are situated on the

6 100 Ö zd O Ğ A N SÜR M eke Tuzlasında patlam a krateri içinde yer alan gölün kıyısı. Su takrib binde 50 oranında potas ihtiva eder. G eride patlam a çukurunun yam açları görülmektedir. (Foto: Ö. Sür) M eke Tuzlası yakınındaki piroklastik konilerden biri, iki safhalı faaliyeti farklı profilleri dikkati çekiyor. O rtada yükselen koni son faaliyetin eseridir. (Foto: Ö. Sür)